VOV4.M’nông - Hiăn lah nău ji tâm ntưp yor kâmn hiăn, geh moh săk khoa học Mycobacterium tuberculosis ƀư. Ji ntưp bah nuĭh aơ tât nuĭh êng dŭt âk tă bah trong n’hâm. Lah bah năp đaơ, ji hiăn way ntoh ta ăp nuĭh rlău 50 năm deh ri aƀaơ nău ji aơ geh hao âk ta kon se dŭt ngăch. Tĭng nău mbơh bah ngih dak si hiăn n’hanh ji klơm soh Dak Lak, năm 2020, nuĭh ji hiăn ta rnoh năm bah 15-34 năm geh 32% tâm dĭng lĕ rnoh nuĭh ji săm ta ngih dak si. Aơ lah n’hêl na nê̆ mbơh lor, yor aơ lah rnoh năm ma soan pah kan n’hanh bôk rngok nău mĭn bah kon nuĭh dôl ta rnoh hun hao uĕh ngăn. Ntưp nău ji hiăn tâm ban đah nău n’hŭch soan pah kan, hŭch nău dơi hun hao wăng sa rnăk wâl.

Tĭng Rmôt kan dak si lam ntŭr neh (WHO), Việt Nam lah ngoay tâm 30 dak mbăl jâk ji hiăn âk ngăn lam ntŭr neh. Ta Dak Lak tĭng rnoh mbơh bah ngih dak si Hiăn n’hanh klơm soh, rnoh nuĭh ji hiăn ta lam n’gor ăp năm dăch aơ mô geh trong hŭch, đê̆ đŏng hôm hao. Na nê̆, năm 2019 ngih dak si wơt dơn săm an 990 nuĭh ji hiăn, năm 2020, rnoh nuĭh ji lah 1.109. Lơn lah, 1/3 tâm rnoh nĕ ta rnoh năm deh pah kan, bah 15-34 năm deh n’hanh âk nĭh tâm rnoh nĕ mô wât đah ji hiăn.

Nuĭh ji H’Nhan H’Mok ( 19 năm deh) ta nkuăl Cư Kuin, n’gor Dak Lak săm ji hiăn ta khoa nội 3, ngih dak si Hiăn n’hanh ji klơm soh lĕ geh rlău 1 pơh. H’Nhan dôl pah kan ka choh kho ao ta Tp HCM. Bah năp nĕ nklăp 2 khay, oh geh nău ji ŏk r’ah, mô lah duh kêng măng, siăk luh mham. H’Nhan hăn but uănh n’hanh dơi năl lah ntưp hiăn klơm soh. Oh dôl bŭn khay tal 7, nuĭh jêt rgăy, pal săk. Nău aơ, ƀư nău săm ji jêr jŏt lơn yor du đêt ntil dak si săm ji hiăn mô dŏng đah nuĭh bŭn. H’Nhan an gĭt:

“Rnôk mhe geh ji oh way siăk luh n’hak, kơp tât tâm 4-5 mông kêng măng lah duh n’hanh ŏk r’ah. Me bŏ sai saơ oh siăk ri hăn rwăt dak si bah dih sĭt an ngêt, mô gĭt lah siăk hiăn”.

Du hê nuĭh êng lah nuĭh ji Lê Cao Nguyên (25 năm deh) ta nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột. Nô Nguyên dơi rnăk wâl ndơ̆ tât ngih dak si hiăn n’hanh ji klơm soh săm ndal tâm nu nău siăk luh mham âk. Bôl nuĭh ji mô dơi uănh năl mham gay năl ji yơn tĭng ăp nai dak si, jêh chụp XQ klơm soh bah nuĭh ji an saơ klơm soh lĕ khuch âk, âk ngăn nuĭh ji ntưp hiăn klơm soh. Wa Cao Thị Lan, mê̆ nuĭh ji an gĭt:

“Ta jay oh pơng siăk hok mham jêng gâp ndơ̆ ta aơ. Bah năp nĕ oh pơng lăp ngih dak si Đaị học Y dược TP HCM but uănh. Nai dak si chụp phim lah 80% ntôn lah ntưp ji hiăn, jêng nai dak si đah sĭt ngih dak si hiăn bah n’gor gay but uănh n’hanh săm. Ta jay gâp mư đă nar aơ lah nar prao, nar pơh hôm, kâp tât nar ngoay hăn ngih dak si nkual ƀon têh gay dơi trok prăk Bảo hiểm y tế, yơn tât 12 mông măng nĕ oh pơng hok luh mham jêng rnăk wâl ndơ̆ ngih dak si hiăn n’hanh ji klơm soh dâl”.

Rnoh kơp uănh bah Ngih dak si hiăn n’hanh klơm soh Dak Lak an gĭt, năm 2019, rnoh nuĭh ji hiăn klơm soh ta rnoh năm bah 15-34 năm gheh 34,4%, năm 2020, rnoh aơ lah 31%. Dôl uănh, năm 2020 ngih dak si wơt dơn săm an 23 nuĭh ji ntưp hiăn chŏl dak si, tâm nĕ geh 15 nuĭh ji ta rnoh năm bah 18-30, geh 65%. Lah mpeh nkô̆ nău ƀư ji hiăn ntoh nar lơ âk ta ăp nuĭh mom, nai dak si Nguyễn Kim Mỹ, Kruanh jrô kan ntĭm rđau gưl hăn bah lơ, Ngih dak si hiăn n’hanh ji klơm soh n’gor Dak Lak an gĭt:

“Druh ndăm bah nkual ƀon lan hăn kan ta ăp ngih măy, ăp ntŭk kan, lah nsum ta ăp công ty têh jêt. Rnôk ntưp kaman hiăn lah geh ji hiăn yơn ndơ lơh nuĭh mom aƀaơ ntưp hiăn âk ? Nĕ lah yor nău rêh, yor trong gŭ âm bah ăp mon aƀaơ mô khoa học. Bôk năp lah ngêt sa mô tŏng ndơ kah. Tal 2 lah ngăr măng âk, pah kan jâk. Ăp nău aơ ƀư săk soan ăp mon hŭch. Rnôk săk soan mô dăng ri soan chŏl ji jêng hŭch n’hanh dơh an kaman hiăn hun hao, ƀư jêng ji”.

Tĭng nai dak si Nguyễn Kim Mỹ, ăp nuĭh ji mom dôl săm ta khoa hiăn chŏl dak si ntưp kaman hiăn chŏl dak si ntơm bah bôk năp. Nău aơ tâm ban đah nău n’gu ntưp ji hiăn lah nsum, hiăn chŏl dak si lah êng ndŭp tâm ntŭk gŭ rêh hôm e dŭt âk. Aơ lah nău dôl rvê yor lah nuĭh ji ntưp hiăn mô dơi hun hao, săm n’hanh mât uănh săm mbra ntưp rêng ntŭk nsum mpôl. Rlău tay, ăp băl mom pah kan ta ăp ngih ê nkra, nkual công nghiệp đah ntŭk pah kan hăt, lơn lah ta ăp kho, ntŭk nkra njêng nđik ri kaman hiăn ntưp rêng lơn ngăch lơn. Ta rnoh năm deh săk soan dôl dăng, dơi hao, hun hao wăng sa pơk hvi ma ntưp hiăn, nău ji hôm geh nău mưch rmot bah nsum mpôl, mbra ƀư âk nuĭh mom ƀlao dĭl n’hanh mô geh nsing nơm tâm nău rêh. Yor nê, ăp băl mom an wât lơn tâm nău njrăng ji hiăn, lơn lah ăp nuĭh way pah kan ta ntŭk rgum âk nuĭh.

Năm 2015, Thủ tướng Chính phủ lĕ ký ntrŭnh uănh an trong njrăng n’gang hiăn tât năm 2020 n’hanh uănh tât năm 2030, Việt Nam an trok prăk săm hiăn. Bah năm 2019, rnôk srê Covid-19 ntoh, ntưp rêng ngăch ta lam ntŭr neh, di nar Lam ntŭr neh njrăng n’gang hiăn (24/3), Bôk nău kan rchăng n’gang hiăn lam dak lĕ geh sam ƀŭt ntĭm rđau ăp n’gor, nkual ƀon têh ta lam dak ƀư nkoch trêng mbơh an nău njrăng n’gang Covid-19 gay rƀŏng tât trok prăk săm ji hiăn ta Việt Nam. Tĭng ăp nai dak si chuyên khoa, yor ji hiăn n’hanh Covid-19 geh âk ntil tâm ban jêng trong kan njrăng n’gang hiăn an dơi ƀư dăng lơn, nsrôih dŭt n’hâm kơt nău njrăng n’gang Covid-19, geh kơt nĕ, Việt Nam mư dơi ƀư di trong nchrăp n’gluh an lah trok prăk săm ji hiăn tâm năm 2030.

Ngoai tâm ăp nau ntul rlong ngăn tâm nau kan njrăng rdâng hiăn rnôk aơ lah nau dak geh mô hôm tam. Nê lah nau ma kman rdâng dak si tă bah 2 ntil dak si hao gŏ lơ. Aơ lah nau ji jêr săm, rnoh bah mô âk, knŭng geh 50-60%. Êp nê, nar săm jong, roh hoach âk, khuch ngăn tât nau văng sa bah rnăk vâl. Gay dơi gĭt kloh mpeh nau ji aơ kŏ kơt lah nau nkah njrăng tâm rnôk săm, Phóng viên nkô̆ nau nkoch “N’hâm soan ân ăp nŭih” geh nau tâm nchră nau đah nai dak si chuyên khoa I Nguyễn Kim Mỹ, Kruanh Jrâu kan njrăng, rdâng srê, Ngih dak si Hiăn ndrel ji klơm soh n’gor Dak Lak.

Ơi nai dak si, moh nkô̆ ƀư jêng nau ji hiăn rdâng ma dak si mih?

Nai dak si Nguyễn Kim Mỹ: Ji hiăn rdâng châl ma dak si lah rnôk ma dak si chuh ntil dak si săm ma mô hôm tam. Nê lah nŭih ji hiăn geh nau mô tam ma dak si ntơm bah rnôk săm bôk năp. Nkô̆ tal bôk năp lah nŭih ji geh ntưp hiăn bah nŭih êng geh ji hiăn tâm ƀon lan. Tal bar lah yor nŭih geh nau ji hiăn rơh bôk năp hăn săm tâm ngih dak si yơn lah săm la ir, rnôk ma kman tâm hiăn păng lăp rêng tâm klơm âk ngăn ri săk nŭih ji nê păng hŏ njêng ntil kman dơi rdâng ma dak si hôm. Nê lah nau ntơ săm mô tam bôk năp.

Hôm hiăn dơi rdâng ngăn ma dak ri rnok săm ri, nau aơ geh 2 nau tât. Ngoai lah yor nau mô njrăng ngăn bah nŭih jo, bar lah yor nai dak si. Nau mô njrăng ngăn bah nŭih ji lah yor nŭih ji geh săm yơn mô geh tĭng nau ntĭm mbơh, mô ngêt dak si ân tŏng, mô tâm di mông mô lah ŭch ri ngêt, mô ŭch ri lơi. Kơt nê lah rnôk geh nkhah nŭih ji hiăn, nai dak sio leo săm mô tâm di, nchih săch ntil dak si mô nâp kŏ ƀư geh nau rdâng ma dak si đŏng”.

Ơi nai dak si, kan săm hiăn đah âk ntil dak si rnôk aơ ri hôm jêr. Ndri lah nŭih ji mô geh săm ân bah ngăn ri moh nau păng tât êh?

Nai dak si Nguyễn Kim Mỹ: Lah nŭih ji hiăn geh săm ma mô hôm tam ma dak si săm ri nau tât mô ueh bôk năp lah păng mra ntưp rêng âk tâm ƀon lan, ntưp ntil kman dơi rdâng ma dak si. Lah ntil kman aơ păng ntưp ngăch, y học mô dơi rdâng njrăng ri mra mô dơi geh săm ôh, kơt lah kơt rnôk ma ê geh dak si săm hiăn. Nau khuch jêh nê đŏng ma păng lơh jêng nê lah nau khuch mpeh nau mĭn, săk nŭih hiăn ri păng mĭn rvê mô hôm ueh, njêng ăp nau mô ueh mpeh nau mĭn tâm rnăk vâl”.

Ndri gay ân n’huch rnoh nŭih ji mô hôm tam ma dak si rnôk săm ri nơm moh ân geh nau ƀư ơi nai dak si?

Nai dak si Nguyễn Kim Mỹ: Đah nŭih ji hiăn vay geh, ân geh nsôih kơt tĭng nau săm tĭng nau ntĭm đă bah nai dak si. Yor lah rnôk geh săm tŏng ăp ri n’huch ngăn nau ntưp bah ntil kman dơi rdâng châl ma dak si.

Đah ƀon lah ân geh gĭt kloh mpeh nau ji hiăn gay ma nkoch trêng nsum, gay rnôk lah saơ geh nŭih ji hiăn mô lah siăk hô rlau 2 pơh, rgay săk, siăk luh mham...ri ân tât nkre tâm ngih dak si chuyên khoa gay ma khám ndrel uănh năl.

Gay ma der nau hiăn dơi rdâng châl ma dak si, ê lor đah bôk nau kan njrăng rdâng hiăn, ân geh ơm saơ ndrel săm âk lơn ân nŭih ji hiăn tâm ƀon lan. Ƀư nau săm ân ueh. Rnôk mât nau săm ri đah ăp nau kan gay ma bonh đă ân nŭih ji săm gay ma bah nau ntưp rêng tâm ƀon lan, ngăn lah nŭih ji geh dơi rdâng châl ma dak si,s ăm mô tam.

Đah ăp gưl rđau kan, n’gâng kan tâm nkuăl ân geh nsôih tâm rgop đah n’gâng kan dak si tâm nau kan njrăng rdâng hiăn. Nkre lah, geh ăp nau kơl an tay mpeh nuih n’hâm, drăp ndơ ân nŭih geh nau ji hiăn mô hôm tam ma dak si geh săm tâm ƀon lah yor lah âk nŭih nŭih ji hiăn nê lah nŭih ach o.

Ơ, lah ueh nai dak si !

Nuĭh răk rblang: Y Sưng Phê Ja