Tâm trôk nar duh r’ôl yan wai Tây Nguyên, yơn wa A Buôn, ta ƀon Kon H’ring, xă Ea H’Đing, nkuăl Chư M’gar, n’gor Dak lak hôm e đêp rmên đah nău kan tanh wêl bah năp jay. Bôl lĕ ranh rlău 70 năm, yơn đah mpang ty bah wa nă rbân tĭng rse nglak, gay tanh dông, tanh nĭr.

Ta mpir jay, âk ndơ ngâr nkar lĕ jêh, yôk rep, dăp rgum, măt uănh dŭt uĕh. Wa A Buôn an gĭt: Bah kăl e, tâm nău rêh gŭ âm ăp nar bah nuĭh Xơ Đăng mô dơi mô geh ăp ndơ dŏng, kơt: sah, dông, nĭr, kruh njơ... Lơn lah, sah lĕ jêng ntĭt mpơl hăn ndrel đah nău rêh nuĭh bu ur Xơ Đăng. Sah hăn bâk dak anh dak sĭt jay n’gôn piăng trau; sah tĭng oh yuh hăn tâm bri gay joi biăp, joi ƀăng, bum, play; sah hăn tâm mir gay anh ba, mbo, rpŭng, rpoăl... Hôm dông, nĭr dơi kônh wa dŏng dơ ndơ, khŭm phe, nĭr dơi kônh wa hăn gĭr ka tâm dak.

Ăp ndơ dŏng way bên nĕ lĕ jêng bên n’hanh hăn ndrel đah wa A Buôn bah jêt. Mô knŭng gĭt dŏng tâm pah kan jan sa, ma hôm wa A Buôn uănh tât nău tanh n’hanh dŏng uĕh păng. Wa lĕ uănh, nti ăp nuĭh têh tâm ƀon tâm rnôk tanh sah. Wa A Buôn gĭt saơ tanh wêl lah du nău kan way ơm bah rnoi nơm an mât ndrăy n’hanh mât uĕh.

“Kônh wa way tât jay gâp đă gâp tanh an khân pơng pam gay sân ka, jêh nĕ tanh dông, nĭr, sah... geh rnôk khân pơng sreh êng ngâr, nkar tâm bri djôt sĭt tât jay gâp n’hanh đă gâp tanh an khân pơng”.

Knơm nău kan tanh wêl rnăk wâl wa A Buôn dơh oi du gâl prăk dŏng tâm nău rêh. Du mlâm sah, dông, nĭr, r’i njơ gĭr ka geh rnoh khlay êng. Tĭng wa an gĭt, du mlâm sah, dông, nĭr tanh đah ngâr nkar wa tăch đah rnoh khlay 150 rbăn prăk/păng, hôm tanh đah reh ri khlay âk lơn, nklăp bah 250 rbăn prăk tât 300 rbăn prăk du mlâm.

Wa Pê A Ly Nghiệp ta ƀon H’Ring, xă Ea H’Đing, nkuăl Cư M’gar lah nuĭh way nchăm rwăt ăp ndơ tanh bah wa A Buôn tanh. Wa djôt ăp lĭng ngâr tât, n’hanh nchrăm ƀư an rnăk wâl sah, dông gay dŏng:

“Tĭng gâp saơ aƀaơ tâm ƀon gâp ăp nuĭh gĭt tanh mô hôm geh âk, rơh bu ranh gĭt tanh đêt đŏng, rơh mom ndăm ri mô ŭch, mô rŏng đah nău kan tanh, tal 2 tay aƀaơ bri mô hôm, ngâr nkar, reh djiêl mô hôm tay jêng dŭt jêr gay dơi geh ndơ tanh. Tâm ƀon knŭng hôm đêt nuĭh gĭt tanh, ăp nuĭh gĭt tanh lah săk lĕ ranh soan mô dăng, mô lah soan mô dơi ƀư”.

Tĭng wa A Buôn, gay ƀư ăp sah, dông, nĭr uĕh ri an geh âk ndơ uĕh. Nĕ lah ăp ngâr, reh, djiêl nklăp du năm; mô dŏng tơm nse mô lah kranh ir. Geh kơt nĕ mư dơi ƀư nâp rbân, mô geh pă tâm rnôk tanh. Gưl tal 2 lah dŭt jêr. Rnôk sreh tĭng tơm ngâr, nkar, nuĭh tanh an ty blău plah, kô̆i tĭng nglak rbân n’hơ tâm ban. Wa A Buôn nkoch, kăl e, nuĭh Xơ Đăng geh âk ndơ nâp uĕh lơn. Nĕ lah ăp tơm siăng, tơm rbŭt, tơm reh. Ăp ndơ lĕ dŏng gay tanh nsưng, mpan, dông, nĭr dŭt nâp n’hanh uĕh.

“Sah ma dơi tanh đah siăng dơi dŏng jŏ, 2, 3 năm hôm e uĕh. Aƀaơ ta aơ tơm siăng tơm rbŭt mô hôm geh tay. Ŭch hăn joi tơm sianưg rbŭt hăn tâm bri, mô lah ta nkuăl Ea Súp mư geh, êp ta aơ lah mô hôm geh”.

Aƀaơ, ta ntŭk tăch lĕ ntoh âk ntil bao, dŭng r’i, dơi ƀư đah ndơ mhe, đêt đŏng hôm nâp, uĕh đah âk ntil, rup gui uĕh đah nuĭh dŏng. Yơn lah, ăp ndơ nĕ mô dơi rdơn đah sah, dông, nĭr, r’i, njơ way ơm bah nuĭh Tây Nguyên, pơng dơi geh bah mpang ty pah kan n’hanh nău mĭn ƀư bah nuĭh ƀon lan, geh âk nău khlay nuih n’hâm, nău khlay văn hóa bah ăp rnoi nuĭh./.