VOV4.M’nông: Wa Y Xuyên (Rnoi Bunong) lah du hê tahen ơm tâm nkual căn cứ cách mạng Nâm Nung, nkuăl Krông Nô, n’gor Dak Nông. Năm aơ lĕ bơi 80 năm, yơn wa mât mro nău rêh uĕh bah “Nuĭh tahen wa Hồ”. Âk năm, wa dơi kônh wa ta ƀon Jarah (xă Nâm Nung) nsing nơm ƀư bu ranh ƀon. Wa lah nghệ nhân ntoh lư, nuih n’hâm đah văn hóa way ơm; jêng ƀa ƀơ ƀư trêng ntĭm tŭr chĭng, cheh tanh an druh ndăm. Nkhêp di bôk năm mhe, Bu ranh Y Xuyên nkoch nău way ơm bah nuĭh Bunong mpeh “rwăch yan ba” đah du nău ŭch rŏng khlay.

Bu ranh ƀon wa Y Xuyên

- Ơi wa Y Xuyên, nuĭh Bunong kơt ƀon lan Tây Nguyên, kăl e tuch tăm tâm mir. Ndrĭ, trong tuch tăm aơ dơi ntơm m’hâm mêh, ơi wa ?

 Bu ranh ƀon Y Xuyên: “Bôk năp, bu ranh ƀon ndrel kônh wa hăn kep bri gay muih mir. Lor rnôk hăn, an uănh “nar sĭm sêr ndrău”, uănh trong ntĭm, jêh nĕ tâm pă lôk bri. Jêh uănh lôk ri sŏk n’ha si put yêh, djôt sĭt an ta ndring jay. Ôi ơm dâk bĭch puh măt, hăn sĭnh ŭnh bah dih. Ăp nuĭh hăn kep mir nar nđaơ rgum njŭr ŭnh. Bu ranh ƀon ôm măng nđaơ nuĭh bĭch m’hâm mbơi, mbơi uĕh ri nkoch, mbơi mô uĕh nkoch đŏng, gay uănh ntŭk bri aơ brah yang an muih mir đŏng lah mô ? lah brah yang an ri bah nar ôi taơ ntơm hăn muih mir”.

- Ơi wa, bah rnôk muih mir tât rnôk tuch, ndâng jŏ nar mêh ?

 Bu ranh ƀon Y Xuyên: “Muih mir ri an tâm luh ty. 5 rnăk du ty tâm râp. Tât rnôk jêh muih, mư ntơm kăl ji têh. Jêh rnôk muih kăl ri n’om kro, tât khay 4 ntơm su mir. Jêh nĕ mham rlŭt ŭnh, du yăng ndrănh, du mlâm djăr nkoăng gay ƀư mham ŭnh. Jêh mham ŭnh ri lĕ ƀon hăn tăm mbo, srih blân, mrăch, nông, rpoăl kơh dak diăng”.

- Ndơ ƀư rnôk aơ mô hŏ tuch ba mêh wa ?

 Bu ranh ƀon Y Xuyên: “Jêh rnôk su mir, ntơm dău kloh. Nuĭh tơm mir săch du ntŭk uĕh ngăn gay tăm gun ba tơm njuh gay huêng ba gŭ. Jêh nĕ mư tuch. Rnăk wâl ƀư mham huêng ba đah sŭr gay kuăl brah, jă kônh wa ngêt sa hơm nhŭl. Đah ndrănh yăng, ăp nuĭh tŭr chĭng, mpât mprơ, lĕ du ƀon dŭt răm. Ngêt sa mô dơi tâm lah, mô geh nău rngot, ka dôh munh tŭr chĭng lĕ măng”.

- Hơi, kơt tĭng nău way he lah ƀư ntŭk huêng ba gŭ ri mư dơi tuch ba. Ndrĭ kăl e, he mât chăm m’hâm an săk jêng, ơi wa ?

 Bu ranh ƀon Y Xuyên: “Jêh du đêt khay bah hun hao uĕh ri ƀư kep jĭr. Ndơ ƀư kep jĭr du mlâm djăr, du yăng ndrănh. Jêh ƀư kep jĭr mư ntơm ji pih ba. Jêh jĭk đêt khay, ba ntơm mbôn. Bu ranh ƀon rƀŭn ƀon jĭr ba. Ndơ ƀư jĭr ba lah du mlâm sŭr, yăng ndrănh. Ăp jay ƀư ngêt sa, tŭr chĭng, njroh mprơ rgum răm ndrel. Tât rnôk ba duh, ƀư nsĭt rhe du mlâm djăr n’hanh du yăng ndrănh mô lah tĭng jay geh ndơ ri đah sŭr. Jêh nĕ, nuĭh jay mư ntơm kăch ba mhe”.

- Jêh jŏ khay lĕ năm tuch tăm, mât chăm, rnôk geh ba mhe, kônh wa rhơn ngăn wa mêh ?

 Bu ranh ƀon Y Xuyên: “Dŭt năm bah kơi lĕ rngôch ăp nuĭh tâm ƀon lĕ jêh kăch rek ƀhiău, mư ƀư nsĭt rhe mpăn ba mhe. Hăn tâm mir sŏk gun, rhe ba djôt sĭt kăt mpông jay ba. Ăp jay ƀư nsĭt rhe mpăn ba tâm jay. Tât ôi taơ tŭr chĭng tâm hôr bah jay aơ tât jay êng. Rmôt chĭng dơi nuĭh tơm jay an sa m’êt đah ndŭng sŭr, ngêt ndrănh yăng; jă lĕ ƀon ngêt sa răm m’ak tŭr chĭng. Nuĭh blău mprơ tâm pât ngơi brah, nuĭh blău njroh ri njroh, răm m’ak mô geh tâm lah, tâm janh. Bah nĕ ntơm lĕ du năm pah kan jan sa”.

- Kơt nĕ nuĭh Bunong way lah “ba geh huêng”. Bôl rwăch du yan bah ba knŭng tâm du năm, yơn rlău âk nău ƀư brah huêng ba kơt bu nuĭh. Yơn aƀaơ, mô hôm muih bri ƀư mir tay, ma ƀư cà phê, ri nău rêh he aƀaơ m’hâm mêh wa ?

 Bu ranh ƀon Y Xuyên: “Năm aơ cà phê khlay đŏng. Gâp tăm cà phê n’hanh cao su, geh nklăp 100 rkeh prăk gâp rhơn ngăn, năm aơ geh play n’hanh khlay rnăk wâl gâp rhơn ngăn. Lĕ rngôch kônh wa mpôl hên rhơn năm aơ, ƀon mpôl hên rĭng geh đêt ngăn bah 50 tât 60 rkeh prăk. Bah năp đaơ kon sau mô hŏ gĭt tăm cao su, cà phê, hôm ăp năm dăch aơ, lĕ rngôch ăp nuĭh geh cao su, cà phê”.

- Ơi wa, nău rêh mhe, nău tuch tăm, tơm tăm mhe đŏng, ndrĭ geh khuch tât nău uĕh ơm bah nuĭh Bunong m’hâm mêh ?

 Bu ranh ƀon Y Xuyên: “Nău way ơm bah nuĭh Bunong kăl e tât aƀaơ tâm rnglăp ndrel. Gâp mpŏng nău way ơm nuĭh Bunong mât nău uĕh lăng. An mât ndrăy, lah mô mât ndrăy mô hôm geh nău way ơm bah nuĭh Bunong; roh lĕ nău khlay văn hóa. Gâp mpŏng dơi trêng ntĭm an druh ndăm he, gay ôi taơ klak nthoi tay an druh ndăm. Mpôl hên ŭch Đảng nghih dak ntuh kơl rdâk ƀư tay ăp nău way ơm, nău lơh mir kăl si. Nău khlay văn hóa way ơm bah nuĭh Bunong an mât ndrăl nâm ơm kơt kăl e”.

- Dăn lah uĕh wa ! Mbah rhơn wa năm mhe săk soan ngăch prăl !

          Nuĭh rblang: Y Sưng Phê Ja