Nău way dja mô dơn đâng dơ rnoh khlay văn hoá geh huêng uĕh êng gay ma mpư n'hao tơm ba, ma hôm mpơl nuih n'hâm tâm rnglăp, mpŏng nău đăp mpăn dơm răm an rnăk wâl, ƀon lan tâm  du năm mhe đŏng.

Nău way ôp brah nsĭt ba n'hao rhe bah nuĭh Bu Nong dơi ntơm ƀư rnôk bu ranh n'hanh nuĭh tơm rnăk hŏ ƀư lôch jêh răch an ăp brah yang ta mir gay wơt nsĭt huêng ba. Ta ntung gung jay ba bah nuĭh tơm rnăk dơi ƀư ma ăp tơm njôk sôl dơi kôih ma âk tơm ngâr chŭt wăr tơm njuh. Tĭng nău mĭn bah nuĭh Bu Nong, đah trong ƀư kơt aơ gay mpăn huêng ba tâm drŏng jay ba, mô an huêng ba n'hơt lêng bêng bri. Nsĭt ba n'hao rhe dơi ƀư ta jay rnôk ăp yơ, ăp me hŏ peh khoh, n'gon piăng ba mhe lor bôk năp khay kăch rek n'hanh nchrăp ăp tŏng mham djăr dak ndrănh răch brah. Nuĭh tơm rnăk gŭ bah meng dông puăch ndrănh, răch jă ăp huêng brah sĭt sa piăng ba mhe.

"Ba ta mir hŏ dŭm êr, play rpŭng hŏ pŭk tôk, tơm tao hŏ njŭng, hŏ tât khay kăch rek, mpôl hên ndrăp dông piăng ba mhe jă u che yău ye n'hanh ăp huêng brah yang wăch rgum n'hanh hên dăn wơt huêng ba nsĭt jay, nar aơ gâp sa piăng ba mhe, an tuĭh kău lor, mpôl hên bah kơi, an sah sung sa lor, mpôl hên an bah kơi, an pêh kău lor, mpôl hên an bah kơi, mpôl hên nkah gĭt an sa piăng păt, mpôl hên nkah gĭt an ngêt ndrănh n'glâng, mpôl hên nkah gĭt răch an mham djăr..."

Lôch răch, bu ndjôt djăr lăch mham, lôch nê hĭng dak ndrănh mham djăr ta ntung gung hao jay ba đah nău mĭn kân jâng huêng ba gŭ đah rnăk wâl, gay năm bah kơi tay mih lăng prăng uĕh, mbo ba jŭr geh uĕh jêng, rnăk wâl ngăch dăng đăp mpăn.

Nsĭt ba n'hao rhe bah nuĭh Bu Nong way ƀư tâm bar nar: nar bôk năp ƀư ôp brah bri dak, huêng ba ta mir, dông puăch piăng pla ta nê gay ôp brah, lôch nê ăp nuĭh sĭt nkĭch du nkong ba geh tăp wĭl chŭt tâm drŏng jay ba kuăl lah nsĭt ba n'hao rhe. Gay jă băl mpôl ƀon lan ndŭl deh keh na tâm ƀon lan tât gay ngêt sa rhơn lôch jêh geh kăch roih lôch du năm pah kan jan sa ŏ r'ah.

Wa Y Tiêng, ta xã Nâm Nung, nkuâl Krông Nô, n'gor Dak Nông an gĭt "Nău way nsĭt ba n'hao rhe" lah nar tết. Ăp nuĭh mbra hăn tât tĭng trong ƀon, ndrel tâm nkoch bri lô ka, tâm dăn an n'hâm suan ngăch lăng dăng soih, mpŏng du năm mbo ba jŭr geh bêng drŏng bêng jay. Bol rnăk geh ndrŏng mô lah ach o âk đê̆ djăt ma geh du mblâm djăr, du yăng drănh jê̆ gay rhơn đŏng:

"Ôp brah ba, wơt huêng ba sĭt kăl e nơh lah dŭt khlay ngăn, lah nar ngêt sa têh bah ƀon lan, tâm ban kơt nar tết aƀaơ nê. Lôch rnôk nsĭt huêng ba, kăch ba dŭm lor bôk năp ta mir sĭt peh khoh n'gon ma piăng ba mhe lor bôk năp gay jă kônh wa tât sa. Lor bôk năp lah ôp brah ba mhe lôch nê mơ tât ôp brah n'hâm suan an kon său tâm rnăk đah ăp dông puăch piăng ăp tŏng mƀêt ndrănh, puăch sŭr djăr...n'hơr an huêng brah".

Nuĭh Bu Nong geh nău way tĭng ôp brah lah yang, ăp ntil ndơ geh huêng da dê, bol ma ăp ntil lễ hội têh jê̆ kuăl jă huêng brah wăch gĭt da dê. Rlău ma ăp ndơ ôp brah dơi kônh wa tâm ƀon nchrăp ri ntŭk răch dơi nchrăp uĕh đŏng. Che Bơ̆ Khiêm, Nai ntĭm Nhih nti tiểu học Trần Phú, ƀon U3, Thị Trấn Ea Tling, nkuâl Cư Jut n'gor Dak Nông an gĭt:

"Bah năp nar ôp brah du pơh, bu chŭt 1 n'gâng njuh hŏ ơm nchrăp ƀư bah năp nê nơh, gay mpơl gĭt n'hanh kuăl jă ăp huêng brah wăch sĭt đah ƀon lan. Tơm njuh rdâk nsĭt ba n'hao rhe prêh ngăn, chông tơm njuh chŭt yông rpu be, sĭm och tanh ma tôk ngâr, dơi hĭng ntơr rup ndrang uĕh ngăn, hôm geh rlêm, rup ryôk ba kôih ma ngâr. Ta n'gul tơm njuh lah du njơ drŭng pla ăp puăch ndrănh mƀêt ôp brah, yăng ndrănh dơi kât ta tơm njuh, n'hanh ăp ntil bum biăp ma kônh wa tăm geh tâm mir kơt nông rpuăl".

Ndơ ôp brah dơi nchrăp huêng khlay ngăn yor aơ lah nar ôp rgum lĕ ăp brah yang sĭt kơt: brah bri, brah dak, brah trôk, brah neh...mpơl nău ŭch rŏng bah ƀon lan, nsum mpôl dăn đă brah yang ntru lơh chiak kla, u duh u yău djơh janh. Wa Thị Bah (Mê̆ Cam), ta xã Dak Ndrung, nkuâl Dak Song, n'gor Dak Nông an gĭt "Nsĭt ba n'hao rhe" lah rnôk nkah gĭt ăp brah yang hŏ kơl an nsum mpôl ƀon lan tâm khay răk rek rlău aơ nkre mpŏng an mir ba hao jêng nđĭr uĕh, mbo ba jŭr geh, nhih jay nđik uĕh, ăp nuĭh tâm rnăk ngăch lăng dăng soih đŏng.

“Tết nsĭt ba n'hao rhe gay mpơl nuih n'hâm mbah uănh khlay đah brah ba, n'hanh ăp brah yang, mpŏng an n'hâm suan ngăch lăng tât đah ăp rnăk wâl, lah geh ndơ ri gŭch sŭr, lah mô geh ri lăch djăr...gay ôp brah ba wăch gŭ đah rnăk wâl, gay rnăk hơm răm đăp mpăn".

Wa Điểu N’Glơr, cán bộ rlu ranh, ta ƀon N’Jranglu, xã Dak Ndrung, nkuâl Dak Song, n'gor Dak Nông an gĭt: ndrel đah "Ƀư nsĭt ba n'hao rhe", nuĭh Bu Nong hôm geh du nar ngêt sa têh khlay lơn, way ƀư tâm bôk năm mhe, nê lah “Tâm Rnglăp ƀon”. Aơ lah rnôk gay kônh wa mpơl nău rŏng năch kơt nuĭh Bu Nong geh nău mprĭng "Năch lăp ƀon tâm ban kon lăp ndŭl". Nar ƀư ngêt sa têh, kônh wa tâm ƀon rĭng ăp grep, ăp nuĭh geh nău dơn rgop êng ndơ sa bah he tâm rơh ngêt têh sa kuâng. Lôch ƀư ôp brah lah yang, nuĭh ƀon lan ngêt sa, pâl rlưn, mpât mprơ an tât rngơt lĕ. Năch râng hôm dơi nuĭh tơm rnăk mpăm puăch ăp nuĭh du mpăm jê̆ sĭt đŏng, tâm ban kơt gay tâm pă nău lap...

"Ƀon dâk tơm ƀư mbra tâm pă mpôl gĭt blău chĭng gong, ndơ ôp brah n'hanh đă nuĭh gĭt blău tâm mbơh ngơi, gĭt tâm ơh mpât mprơ ndrel bu ranh ƀon gŭ wơt năch bah bôk ƀon. Rnôk mpôl năch bah ƀon băl tât, ƀon tơm jay dâl nău mprơ, bah ƀon năch plơng ơh tay, rmôt chĭng bu ur n'hanh rmôt chĭng bu klô bar ding tŭr chĭng bah bôk ƀon wơt năch, nuĭh tơm ƀon an ndơ nkah ndray an năch kơt kông, nhong, mhât lha...gay mpơl nău krêp dêh, jă năch ngêt ndrănh yăng, năch lơn ma nhŭl, mpơl ƀon nê rŏng năch lơn ma âk, lĕ ma năch jă tât n'hanh ƀon tơm rhơn pâl tŭr chĭng goh gong, mpât mprơ măng rsol, dŭt rhơn mƀak.

Bah nê an saơ "Nău nsĭt ba n'hao rhe" n'hanh nău tâm rƀŏng bôk ƀon bah nuĭh Bu Nong lah du rup uĕh văn hóa săk ntơr êng, rgop krêp dêh ăp ƀon lan, n'hao nuih n'hâm tâm rnglăp, nău gĭt êng tâm pah kan jan sa, rdâk njêng ƀon lan nar lơn ma ndrŏng geh têh uĕh.

Rnôk ma yan kăch rek hŏ lôch, ba bêng drŏng, bêng jay, ndoh ndơ tuch tăm hŏ geh rao geh prăp ri kônh wa rnoi Bunong ta Dak Nông ƀư “Ôp brah ba mhe”. Aơ kŏ lah rơh bôk năp mhe, ăp ƀon dăch ngai ndrel ƀư nau rgum “Tâm rnglăp ƀon”-Nau rgum nsum ƀon lan. Aơ lah rnôk rgum lĕ ƀon lan rnoi Bunong tâm rnôk bôk năm mhe. Gay ma gĭt kloh lơn mpeh nau ueh ơm aơ bah rnoi Bunong, phóng viên Radio Việt Nam gŭ kan tâm nkuăl Tây Nguyên geh nau tâm ôp đah bu ranh Bŏ Nguyên-bu ranh ƀon U2, Nkuăl têh Ea Tling, nkuăl Cư Jut, n’gor Dak Nông.

Ơi bu ranh, he aơ dôl rêh tâm ăp nar Tết năm mhe Quý Mão 2023, ndri Tết bah rnoi Bunong kăl e geh ƀư tâm moh rnôk hơi Wa?

Tết bah rnoi Bunong kăl e ri jêh rnôk lôch kăch rek, rnôk ma tơm play nŭng, play ngle tâm ntơm tâm khay 10 khay 11. Aơ lah rnôk ma ntơm du yan ƀư ngêt sa bah rnoi Bunong geh ƀư, nau ngêt sa aơ păng geh ƀư tâm n’ăp ma măng ma nar ro”.

Yan ngêt sa kơt bu ranh mhe nkah nê, ngăn lah păng geh ntop tay âk nau ngêt sa tâm nthoi đŏng, tâm nê geh n’ăp ma “Nau sa ba mhe” tâm di đŏng wa?

“Tết sa ba mhe ri bu geh ƀư tĭng ăp rnăk vâl, mô lah tĭng ăp ƀon, mô di lah bu rgum tâm du nar ôh. Ntă dê ngih mô lah ntă dê ƀon geh bu dŭm lor ri ƀư lor, sa ntơm ngih aơ ân tât ngih bu êng, tât lôch tât jêh ri mơ lơi”.

Ndri rnôk nơm ƀư ôp bah “Sa ba mhe” ri moh nau nơm ân ƀư aơ Bu ranh?

Lor ma ƀư sa ba mhe, ri rnăk vâl bu ƀư ôp brah geh du yăng ndrănh, du mlâm djar me gay ma ôp brah yang hŏ kơl an nơm geh ba, geh mbo, leo tât nau hơm răm ân ƀon lan. Ăp ntil ndơ mô dơi mô geh tâm nau ôp brah đŏng nê lah ndơ ma nơm dŏng tâm rnôk ƀư mir kơt lah payh, yeh, sung, mâng nchraih...kŏ leo ân tâm dông ri. Tơm ngih dê hĭng mham djar, păng đŏng tâm êp nê gay ma ôp brah ăp rnôk ma lor kon nŭih geh sa ba mhe. Geh ndơ dŏng ƀư mir ri mơ geh mir ueh, ba jên, leo nsĭt nau hơm răm, ri ma, ndơ dŏng tuch tăm ân geh sa lor, kon nŭih ri sa ba kơi.

Ơi bu ranh ƀon, tâm yan ôp brah, rnoi Bunong hôm geh nau “tâm rnglăp ƀon” kŏ vay geh ƀư tâm bôk năm mhe. Ndri dăn bu ranh nkoch mbơh nau bu ƀư tâm rnglăp aơ mhâm ê?

" Nau tâm rnglăp ƀon lah rnôk ma ƀon ba lơ, ƀon ba dâng, bu ranh, kon se, druh ndăm rgum tât du ƀon geh ma ƀư nar tâm rnglăp nê, tâm mâp, tâm n’ur âk măng nar ngăn. Nê lah nar rgum tâm rnglăp, gay ma tâm kơl, mô geh nau tâm nkah tâm pă, mro geh nau tâm kơl tâm rnôk ji kuet: Hăn tâm mir mô geh tâm nchlơi klơ yôk, hăn tâm bri mô nchlơi tâm tơm si, hăn tâm dak mô nchlơi tâm jâng dak, ndrel nuih n’hâm mât ƀon lan, mât nau tâm rnglăp kơt sĭm rlĭng, ƀon ba ƀon ba dâng tâm rnglăp tâm kơl, ndrel ngêt du trong dak, rêh nsum tâm meng bri”.

Aơ lah nau ngêt sa têh bah âk rnoi, âk ƀon, ndri ndơ ma nơm leo ân geh ôp brah ri moh ndơ hơi bu ranh?

Ndơ bu sŏk gay ma ôp brah ri nsing tâm nau geh bah ƀon nê đŏng, lah ƀon bu ndrŏng, geh dnơ sa ndơ têm ri bu ôp brah ma rpu, ndrôk, kơt lah 7 mlâm kon rp nkuăng, 7 yăng ndrăng rlung (ndrănh yăng khlay ngăn bah rnoi Bunong), 7 mlâm ndrôk me, 7 mlâm ndrănh yăng, 7 mlâm sur lăch 7 yăng ndrănh...nê lah ndơ bu vay ôp brah. Hôm ăp ƀon êng tât ƀon bu ri, ăp rnăk vâl hôm geh ndjôt sur, djar, phe, nông dak, rpŭng rpăl...moh ndơ geh ri nơm kŏ leo tât ndrel ngêt sa nsum”.

Ndri “tâm rnglăp ƀon” lah du ntil nau ƀư khlay ngăn bah rnoi Bunong. Dăn bu ranh sâm mbơh nau khlay bah nau kan aơ mhâm êh?

Nau ƀư aơ geh nau khlay đah nau rêh bah rnoi Bunong. Nau aơ geh ƀư 2,3 năm di tŏ. Tâm rnôk aơ ntoh nau nuih n’hâm tâm rnglăp, lah rnôk gay kônh wa tât tâm ôp, tâm khâl, tâm rhơn n’hâm soan, pă mbơh ăp nau pah kan jan sa, nau mât rong ƀon lan, mât rdâng bah nau ji kuet, nuh năm...gay ndrel ndâk njêng bu ƀon hun hao du nsum mpôl têh lơn”.

Ơ, dăn lah ueh bu ranh hŏ nkoch mbơh ăp nau ueh, m’ak, ăp nau nau khlay ơm mpeh nau vay bah rnoi Bunong. Di rnôk bôk năm mhe, dăn rhơn ân bu ranh geh n’hâm soan ngăch dăng, lŏ geh âk nau rgop ueh ân ƀon lan nơm lơn ma têh ueh!.