VOV4. M’nông: Rlău ma nău lư âk đah tơm tăm kơt tiêu, cà phê, ri n'gor Gia Lai hôm săk geh âk mpeh tăm biăp n'hanh tơm sa play. Hŏ geh âk ndơ ntoh lư dơi ntŭk tăch rgâl ŭch kơt biăp An Phú (nkuâl Đăk Đoa), biăp Đăk Pơ, cam Sơn Lang (nkuâl Kbang), …. Ta nkual way tuch tăm dja, ƀon lan kan lŏ mir hŏ ntơm tuch tăm tĭng trong đăp mpăn kloh uĕh ndơ sa n'hanh tuch tăm tĭng nău ŭch đă bah nuĭh dŏng sa n'hanh ăp ntŭk tăch rgâl.

Lah ngoăy tâm ăp rnăk lor bôk năp ta xã Sơn Lang, nkuâl Kbang, n'gor Gia Lai nănh rgâl neh tăm cà phê mô săk jêng tăm tơm cam, nô Phạm Tố Hữu an gĭt, nsĭt geh bah mir tơm aƀaơ bơi tât 300 rkeh prăk/ 1 ha/1 năm, âk rlău 2 tât 3 tơ̆ rđĭl đah tăm cà phê. Bôk năp, tĭng trong mât chăm dŏng dak si ndrŭng n'hanh phân hoá học, nô Hữu năl saơ play cam mô hŏ kah, tăng ta chông mpiăt. Mô dơn kơt nê, hôm geh ma nău khuch tât n'hâm suan nơm n'hanh nuĭh dŏng sa đŏng. Jêng 3 năm rlơ̆ aơ, nô rgâl jêng tăm tĭng trong kloh uĕh mô dŏng dak si.

Gay ntru bah bu jôp lơh khuch play, nô Hữu njêng êng dak si bah ăp ntil bum play geh dak duh hăng kơt tỏi, mbrăch, cha...ntrăm đah ndrănh. Tâm mir nô yông long não ta ăp tơm gay ntru bah bu jôp. Ndrel đah nê, nô Hữu ndum ka ôm tâm pot đah tuh tương ƀư phân rmŭ ôm poh an tơm tăm đŏng. Nô Hữu an gĭt, nơm geh trong pah kan mât chăm, jêng săk kah uĕh play, neh ntu tâm mir nô rgâl saơ kloh đŏng. Ntơm bah nău joi êng trong tăch luh play, aƀaơ rnăk nô hŏ geh nuĭh hăn joi rvăt tât jay ký ton rvăt lĕ:

“Neh ri nar lơn ma rmŭ ôm, uĕh jêng, mô geh chai neh kơt dŏng dak si hoá học. Rnoh prăk dŏng kan thuk lơn, đah 1ha ri he thuk rlău 20 tât 30 rkeh prăk/1 năm. Săk play ri păng geh njŭng n'hanh rnhôt lơn. He lah nuĭh tuch tăm ăp nar tĭng mât chăm tơm cam, tơm quýt. Lah he dŏng dak si hoá học, nuĭh geh tât khuch lor bôk năp lah he nơm, lôch nê lah nuĭh tâm rnăk wâl he geh tât khuch n'hâm suan. Tâl bar lah ŭch rŏng nuĭh dŏng sa geh n'hâm suan ngăch dăng uĕh đŏng. He ƀư kloh uĕh ri bu ŭch rvăt an he, trong tăch luh mơ dơi đăp mpăn".

Đah ŭch rŏng njêng nău nsing nơm n'hanh ntŭk gŭ tăch jŏ jong, âk năm aơ, Hợp tác xã An Trường Phát (nkuâl Đăk Pơ) ƀư tăm biăp tĭng rnoh di VietGAP. Wa Nguyễn Tuyết Hoa- Kruanh HĐQT nkre ƀư Giám đốc hợp tác xã an gĭt, aƀaơ nhih pah kan geh 50 ha biăp ta 5 xã Hà Tam, Gia Hội, Giang Bắc, Cư An, Tân An (nkuâl Đăk Pơ). Wa Hoa an gĭt, aƀaơ, đah trong tăch luh đăp mpăn, hợp tác xã đăp mpăn nsĭt geh wăng sa 5 rkeh prăk/ 1 sào biăp/khay an nuĭh lăp kan nsum. Hợp tác xã dôl rƀŏng tât nău nklâm uĕh gay n'hao rnoh khlay an ndơ geh ƀư:

“Hợp tác xã dơi Ntŭk rgum ntrŭt nsôr nkret njêng (Sở Công thương) ntop kơl 1 măy pâr. Jêng biăp play ntil 2, ntil 3, hợp tác xã mbra nkret njêng mblâm, nkra dơi biăp ntil 2, mô khăch jăng. Ŭch rŏng bah hợp tác xã lah geh du nhih măy nkret njêng ngăn luh ndơ geh ƀư tât ti nuĭh dŏng dĭl ri ndơ geh ƀư mbra dŭt uĕh n'hanh hợp tác xã mô klach rvê âk bưm ndơ tâm ƀon lan.”

Năm 2020, ta n'gor Gia Lai bar pe jât rbăn ha biăp n'hanh tơm sa play ăp ntil. Tĭng nău nchroh, tât năm 2030, ta n'gor, rnoh neh dja mbra hao nklăp 100 rbăn ha. Nchrăp an let năp tay, Chi Cục săk kah uĕh ndơ tuch tăm si gle tui ka n'hanh Ntŭk rgum ntrŭt nsôr tuch tăm Gia Lai hŏ ntop kơl âk hợp tác xã tuch tăm tâm rêng ƀư tuch tăm tĭng ăp rnoh di kơt VietGAP, GlobalGAP; ƀư ăp tŏng rsôp nklâm, tem QR code, nchih gĭt kloh ntŭk neh tăm an ăp ndơ geh ƀư, gay kơl ăp ndơ tuch tăm dja tât đah ntŭk tăch rgâl dơh ntơ lơn.

Kơt hŏ nkoch mbơh ta bôk nkô̆ way nkoch, bah kơi aơ lah nkô̆ rơh tâm ôp bah PV đah wa Hoàng Văn Hồng, Kruanh jrô kan tuch tăm n'hanh Si gle (mpeh Ntŭk rgum ntrŭt nsôr tuch tăm neh dak) mpeh ăp săk geh, dơh uĕh bah ăp n'gor Tây Nguyên tâm hun hao nkual way tuch tăm biăp n'hanh tơm sa play.  

Ơi wa, tĭng may uănh năl ri Tây Nguyên moh geh ndơ dơh uĕh gay tăm rơ̆ jêng âk biăp n'hanh tơm sa play mêh?

Wa Hoàng Văn Hồng: Neh ntu ta Tây Nguyên dŭt uĕh jêng, trôk nar nđik uĕh 4 khay, tâm di đah tăm rơ̆ jêng biăp, kao play do. Lơn lah, he mbra dơi tăm biăp wăr năm ta ăp n'gor Tây Nguyên. Nê lah nău dơh uĕh gay he mbra pă an biăp tăch n'hanh ăp n'gor êng ƀa ƀă tâm dak, nkre mbra tăch n'gluh biăp tât ntŭk tăch rgâl dak bah dih.

-Ndrĭ tĭng may, aƀaơ, ƀon lan kan lŏ mir Tây Nguyên ân mhâm ƀư gay dơi tuch tăm biăp n'hanh tơm sa play tăch an ăp ntŭk tâm dak n'hanh dak bah dih mêh?

Wa Hoàng Văn Hồng: Mpôl hên ŭch rŏng lah kônh wa ƀon lan kan lŏ mir tât dơi ăp kĩ thuật mhe n'hanh ăp trong nkra mhe. Lơn lah he ân njrăng uănh, gay tuch tăm tŏng di đah nău ŭch geh ntŭk tăch rgâl aƀaơ ri he ân tuch tăm đăp mpăn săk kah kloh uĕh. Lor bôk năp lah ân đăp mpăn kloh uĕh ndơ sa. Lah he tăm biăp gay ma tăch n'gluh ri he ân mĭn tât nău biăp tĭng di rnoh kloh uĕh đah nuĭh dŏng sa mô lah đah nuĭh tăch n'hanh tăch rvăt bah ntŭk tăch rgâl nê. Gay ƀư dơi nău dja, ri lor bôk năp kônh wa ân mĭn tât nău kan tuch tăm têh hvi. Nê lah ân dăp rgum nkual tuch tăm gay mhâm ƀư nkual tuch tăm tĭng ntil biăp tŏng âk, tŏng rnoh têh. Tâl bar lah he ân ơm tuch tăm tĭng di rêng kỹ thuật bah ăp nuĭh pă an, doanh nghiệp đă tuch tăm săk kah uĕh mhâm ƀư n'hanh rnoh âk lah dah âk. Ntơm bah nê, kônh wa he ân geh nsĭt wăng sa âk lơn. Ân nkre tâm lăp nsum tâm ban đah nuĭh tuch tăm n'hanh nuĭh rvăt dŏng sa. Nê lah nuĭh tuch tăm ân đăp mpăn di rnoh săk kah uĕh an nuĭh dŏng sa. N'hanh nuĭh dŏng sa rnôk geh ndơ ƀư tŏng rnoh săk kah uĕh ri mbra rvăt đah rnoh khlay đăp mpăn n'hanh rnôk nê ntŭk tăch rgâl mơ đăp mpăn.

- Gay n'hao săk kah ndơ tuch tăm, nkre tŏng đah nău ŭch geh ndơ tăch n'gluh, ri nău mât prăp ăp ntil biăp n'hanh play lôch klêh dŭt khlay. Ndrĭ, gay ƀư uĕh nău dja, đăp mpăn tŏng di đah nău ŭch geh ntŭk tăch rgâl ri ƀon lan kan lŏ mir Tây Nguyên ân moh ndơ ƀư mêh hơi wa?

Wa Hoàng Văn Hồng: Đah nău mât prăp, biăp, play lôch klêh nsĭt aơ lah nkô̆ nău dŭt têh tâm nău kan tuch tăm aƀaơ, lơn lah tâm nău geh ndơ dŏng kan tuch tăm ta Việt Nam. He dôl ntơm bah tuch tăm jê̆ jêng tât tuch tăm têh, đah nău ŭch geh ndơ ƀư luh khăch khoch. Gay ƀư dơi nău dja lor bôk năp đah kônh wa he tuch tăm ân nklâm rao uĕh, rôk klêh di rêng kỹ thuật. ntĭt kơt biăp rêh ri ân đăp mpăn di rnôk gay đăp mpăn bah biăp hăch ŭr mô lah rôk tĭng di rêng bah tĭng ntil biăp. Lôch nê nklâm tĭng di nău đă bah doanh nghiệp, bah ăp nuĭh dăn joi rvăt. Đah khoa học công nghệ, mpôl hên dăn đă ân geh ăp đơn vị ntĭt kơt doanh nghiệp mô lah viện gŭ mĭn ƀư gŭ mĭn rêng ƀư công nghệ, ndơ mât prăp nklâm an tâm di gay pă an tăch an kônh wa gay đăp mpăn tŏng di đah nău ŭch geh bah ntŭk tăch rgâl. Nkre krêp dêh nuĭh tuch tăm đah gŭ mĭn khoa học, đah doanh nghiệp ri mbra ƀư jăp dơi nkô̆ nău dja. N'hanh rnôk hŏ ƀư jăp nkô̆ nău dja ri mbra dơi n'hao săk kah uĕh ndơ geh ƀư n'hanh ntop n'hao nău geh wăng sa an nuĭh ƀon lan kan lŏ mir.

- Rlău ma mât prăp lôch rôk nsĭt, ri ngăn an saơ, nău kan nkret njêng jru biăp n'hanh play lôch rôk klêh mbra n'hao rnoh khlay, bah ir hŭch ndơ geh ƀư. Tĭng may, nău kan nkret njêng jru biăp n'hanh play ta Tây Nguyên aƀaơ mhâm mêh?

- Wa Hoàng Văn Hồng: Gay nkret njêng jru dơi kơt lah ân geh doanh nghiệp n'hanh geh công nghệ, geh nău mât bôk kan bah ngih dak. Tĭng gâp gĭt ri aƀaơ hŏ geh ăp đơn vị ăp doanh nghiệp hŏ lăp tâm Tây Nguyên gay rdâk njêng nhih măy. Ntĭt kơt Công ty Cổ phần Xuất nhập khẩu Đồng Dao hŏ rdâk njêng nhih măy nkret play prit nkŏ n'hanh chanh rse. Ăp doanh nghiệp aƀaơ hŏ gĭt tât ntŭk tăch rgâl Tây Nguyên gĭt tât ăp ndơ geh ƀư nkret njêng ta nkual Tây Nguyên. N'hanh hŏ geh ăp n'gâng kan ta ntŭk ta ăp gưl dăn đă rdâk njêng ăp nhih măy nkret njêng n'hanh dơn geh ăp nhih măy kơt nê̆ mơ nkret njêng dơi ăp ndơ geh ƀư tuch tăm ta nkual Tây Nguyên aƀaơ.

- Dăn lah uĕh wa mpeh rơh tâm ôp dja!

            Nuĭh rblang: Điểu Thân