VOV4.Mnông- Mắc ca lah ntil tơm tăm mhe lăp tăm ta Việt Nam bâh năm 2000. Đah nău ueh dơi mpeh ndơ kah lăy, găr măc ca geh nt^t kơt lah “kađăch găr kro”. Yơn lah, lah ntil tơm mhe tăm mô đăp mpăn ueh mpeh ntil, kĩ thuật tăm n’hanh ntu\k tăch rgâl măc ca tă lah nău geh tâm nchră âk ta âk rơh tâm nchră âk năm ba năp. Tâm rnôk du đê| nu^h kan khoa học, nu^h kan mât ua\nh mbơh đă lor an njrăng r^ hôm nha geh ăp nu^h [on lan kan lo\ mir ta Dak Lak săch tăm n’hanh ns^t tay nău geh wa\ng sa khlăy.

Đah nău dơi nkret [ư 300 tấn/yan, ngih máy nkret [ư măc ca bâh công ty Cổ phần Damaca Nguyên Phương, xã Phú Lộc, nkuăl Krông Năng dôl geh nău u\ch tâm rgop tăm ta rnoh 100 ha tơn a[aơ công ty mhe geh tăm 60tấn/yan đah rnoh neh tâm rgop mhe geh 15ha. Wa Nguyễn Thị Thu Phương, Tổng giám đốc công ty cổ phần Damaca Nguyên Phương an g^t:

“A[aơ ta ntu\k tăch rgâl Việt Nam đah ntil ndơ măc ca bâh du đê| ntu\k pah kan nău ueh kah r^ găr măc ca dôl mô to\ng ndơ tăch/ kơt lah ntu\k kan bâh hên rnoh [ư mhe geh pă an ntu\k tăch rgâl jê| hôm ăp ntu\k tăch rgâl têh r^ du\t âk doanh nghiệp ê ho\ geh so\k do\ng yor nkual mât tăm hôm nha ê ho\ to\ng.

Đah rnoh khlăy măc ca geh rvăt ta mir tơm bâh 100 tât 120 rbăn prăk/kg n’hanh rnoh găr le\ vâr kro bâh 250 -280 rbăn prăk/kg, măc ca Việt Nam dôl geh rnoh khlăy khlăy lơn đah rnoh nsum ta lam ntur neh. Rnoh khlăy găr măc ca tâm ăp năm dăch aơ le\ n’hanh dôl ns^t tay nău rgâl mhe an du đê| rnăk [on lan kan lo\ mir le\ nănh tăm tâm breh mô lah rgâl tơm tăm tăm ta năp ne\.

Lah ngoăy tâm âk [on lan kan lo\ mir hăn lor bôk năp tâm nău kan ndơ\ măc ca s^t tăm ta ntu\k, wa Đinh Tất Thắng ta xã Ea Put, nkuăl Krông Năng, n’gor Dak Lak an g^t: ntơm nơh wa du\t âk lah tăm cà phê, rnôk cà phê le\ ntơm ranh wa le\ rgâl tăm rlău 1 ha bâh cà phê jêng tăm mac ca n’hanh ua\nh joi mpeh nău mât tăm bâh ntil tơm tăm aơ. Lôch 8 năm bâh ntơm rlong tăm măc ca n’hanh pơk hvi rnoh neh đah âk nău tâm rgop êng êng r^ 3 năm aơ ăp năm wa geh s^t r^ng geh 2 rmen prăk, n’hâp le\ prăk kan wa hôm nha geh 1 rmen 500 rkeh bâh 1.200 tơm măc ca a[aơ geh.

 “Gâp saơ đah tơm cà phê, tiu, r^ tơm aơ geh âk lơn, Bôk năp lah tăm tâm srah đah tơm cà phê dơi đo\ng yor păng mô geh khuch tât tơm cà phê. Mât chăm dơh mô geh jêr roh mông nar koh n’g^ng mbah mô lah mât chăm âk. Rnôk tơm an geh play r^ he to\ dak poh phân, rnôk play têh d^ng lău ti r^ he poh tay phân 1 tơ\ kâp tât lêh play, lêh măc ca dơh đo\ng, tât bo\ng khay 7 khay 8 lah tơm ru\ng êng play le\ rngôch”.

Đah nău ueh mpeh ndơ kah lăy geh nt^t kơt lah “Kađăch play găr kro” n’hanh nău u\ch do\ng ăp nar lơ ma âk jêng geh rnôk [on lan kan lo\ mir ta Tây Nguyên tâm rlong tăm tơm măc ca. Măc ca jêng ntil ndơ đah nău tât khuch n’hanh nău lap  rnôk mir tơm geh play  ueh, rnoh tăch khlăy yơn mô đê| nu^h roh dơm yor play mô âk. Âk nu^h kan khoa học mbơh đă [on lan kan lo\ mir an geh njrăng na nê| rnôk tăm măc ca, ngăn lah rnôk ê ho\ geh g^t tu tơm na nê| mpeh ntil, ê ho\ g^t mpeh nău mât tăm, mât chăm tơm măc ca n’hanh khlăy lơn lah ntu\k tăch mô geh đăp mpăn. Yơn tât a[aơ, lôch tă m^n ua\nh n’hanh rlong tăm ta âk rnoh neh tăm măc ca geh tăm tâm di t^ng nău ntru\nh, rnoh ntil tơm g^t na nê| le\ hun hao ueh, an nău geh đăp mpăn n’hanh s^t tay nău geh săk rnglăy wa\ng sa âk an nu^h tăm. Wa Huỳnh Ngọc Huy, tổng thư ký Hiệp hội măc ca Việt Nam ua\nh năl.

“ tơm cà phê tăm ta Việt Nam tât rhiăng năm mơ dơi geh rnoh neh tăm kơt a[aơ, tơm mac ca mhe jêng lah mô ho\ âk, nău m^n rvê bâh ăp gâl n’gâng kan lah tâm di yơn tât a[aơ lôch 5 năm gâp saơ na nê| nău rgâl du\t khlăy lah thông tư 30 bâh n’gâng kan tuch tăm mât rong kơp dơn tơm măc ca lah 1 tâm 20 tơm tăm geh nău dơi bâh Việt Nam r^ ne\ lah nău kan pháp lý du\t tâm di”.

Mơh tơm tăm an tâm di đah nău ueh bâh trôk nar mih sial, neh ntu nkual neh n’hanh geh rnoh wa\ng sa lah nău m^n rvê bâh âk nu^h [on lan kan lo\ mir ta Dak Lak. Lôch tă âk tơ\ rgâl bâh tăm cà phê jêng tăm tiu, ca cao, sa chi, tơm sa play r^ a[aơ âk [on lan kan lo\ mir le\ ndơ\ tơm măc ca ta nău mpo\ng kan gay ma rgâl ăp rnoh neh mô săk geh mô lah tăm tâm srah đah ăp mir cà phê, tiu mbra dơi n’hao tay nău geh rlău 1 ntuk rnoh neh tăm. Yơn lah, nău aơ m^n rvê a[aơ lah nău khlăy mpeh mât ua\nh nău ueh ntil tơm tăm. Wa Trần Thị May, xã Ea Hồ, nkuăl Krông Năng, n’gor Dak Lak an g^t tay.

“ Lôch tă geh m^n ua\nh n’hanh kơt nti nău kan tăm măc ca ta du đê| ntu\k, gâp le\ geh nău m^n rgâl jêng tăm măc ca  ndơn ta ntu\k tơm tiu le\ kh^t. yơn nău m^n rvê ngăn a[aơ lah ntu\k rvăt ntil n’hanh mhâm rvăt an đăp mpăn yor geh âk nu^h mbơh tăm r^ n’ha ueh nđir yơn mô geh play”.

Nău ngăn, nu^h tăm măc ca ta Việt Nam lah nsum, Dak Lak lah êng le\ rlău âk nău tât nău jêr mpeh ntil. Rnôk ndơ tăch khlăy, [on lan tâm rlong tăm âk tâm rnôk mô g^t, mô geh nău blău mât chăm, săch ntil mô ueh jêng tât sreh jăng mô lah mât chăm yơn mô jêng, mô geh play, bu tuh âk. Tơm tiu mbra lah nău geh g^t njrăng na nê| ngăn. Măc ca lah ntil tơm bri, lôch 3 năm mơ ntơm geh play, lah mô njrăng mât bâh săch ntil, mô mât ueh r^ nău jêng nău ueh play mbra lah jêr njrăng, nău tât mbra geh tay tâm 3 mô lah 5 năm.

Ngăn an saơ tâm bah ri aơ nơh geh du\t âk [on lan ta n’gor Dak Lak geh rvăt tơm ntil mô săk jêng ue\h jêng tăm tât 5, 6 năm tơm mô ho\ luh play, mô lah play mô kah ue\h đo\ng. Ndr^ mhâm [ư gay sơch geh tơm ntil ue\h jêng, kônh wa moh ndơ njrăng rnôk sơch tơm ntil, phóng viên nkô| way nkoch ho\ geh rơh tâm ôp đah wa Trần Đức Vượng, nu^h rnâng kan Viện m^n njêng kon ntil n’hanh công nghệ sinh học Lâm Nghiệp Việt Nam mpeh nkô| dja.

Hơi wa, mhâm may uănh năl mpeh tơm ntil mắc ca a[aơ ta ntu\k bu tăch kon si ntil mêh?

Wa Trần Đức Vượng: A[aơ du\t âk mir yơng ntil mô săk jêng ue\h. Lơn lah geh âk mir yơng ntil [ư êng tăch an kônh wa ăp tơm dơi tăm ma găr mô geh si [u\t an do\ng. Tâl bar, n’ging ndop mô di lah tơm me ue\h. Tâl pe lah khân păng [ư khap têl ndop rlăm khân păng ndra ma so\k pêh tor bah lơ ntô tơm lôch nê khân păng koh chông khân păng put nilon. Đah nu^h mô ho\ tă mâp đah tơm mắc ca ri du\t jêr uănh năl nău nê.

Ta Việt Nam a[aơ geh dah âk ntil tơm mắc ca n’hanh he moh geh ntu\k nsing rnôk uănh năl geh jêng ntil tơm mắc ca mêh wa?

Wa Trần Đức Vượng: A[aơ geh nklăp 7 ntil tơm, kơt ntil 246, 741, 800, 849, QN1, A38, 344 ri ăp ntil tâm di da dê yor ndơ nsing bôk năp bah tơm dja măng bri nđik ta nâm 18 độ tâm 4-5 pơh păng mbra luh mu\n kao n’hanh nu\ng nar bri lơn ma duh lơn ma ue\h ri rnoh tâm l^n lơ duh nđik nê păng mbra luh mu\n kao. N’hanh geh bar pe ntu\k nsing gay uănh năl ntil tơm ue\h jêng. Bôk năp lah săk geh play âk, tâl bar lah găr du\m păng ru\ng êng. Tâl pe lah rnoh găr rnglăy ta play geh 35- 37 mô lah tât 43%. Rnoh âk găr rnglăy ta play mbra uănh năl dơi rnoh khlay play dja. Nt^t kơt ăp nhih máy nkret njêng khân păng mbra rvăt khlay lơn. Tâl 4, găr lôch pâr lôch rnôk rsu\ng păng plôk ntô. Nu^h nkret njêng mbra mô lơh geh chah  găr rnglăy n’hanh khân păng tăch đah rnoh khlay lơn ri khân păng plơ\ rvăt tay bah kônh wa khlay lơn ăp găr mô geh plôk ntô.

Ndr^ gay sơch ăp ntil tơm mắc ca ue\h jêng n’glăp tăm ri may moh geh nău njrăng đă đah kônh wa mêh?

Wa Trần Đức Vượng: Kônh wa hăn rvăt ri lor bôk năp kônh wa ân sơch ăp ntil tơm mắc ca ntil lah ân sơch tơm ndop măt, mô di lah tơm tăm ma găr. Tâl bar, kônh wa ân sơch ăp mir yơng ntil jo\ năm nsing nơm, geh mir tơm me. Mir tơm me nê ân geh nău uănh năl bah ăp nhih pah kan dơi kan ngih dak păng ho\ an geh play 3 năm let lơ ri mơ dơi uănh năl lah mir săk jêng ue\h n’hanh nu^h tơm mir ân nchih yông săk ntơm tơm me, ân geh biểu đồ t^ng groi nđôi ăp năm. Khân păng ân lah ngăn khân păng koh n’ging bah ăp mir rsuel play. Lah ue\h lơn đo\ng ân dơi măt nơm uănh saơ tât mir khân păng dôl tăm, săk geh ue\h jêng bah mir khân păng mhâm jêng, rnoh săk play, rnoh găr rnglăy, ntô play g^t mbâl đo\ng lah mô? Nê lah ma ăp trong uănh saơ bôk năp. Tâl 3, rnôk kônh wa sơch tơm ri ân sơch ăp tơm mô geh tu ndru\ng chuh sa, dôl hao jêng ue\h, tơm bah 1 năm n’gul tât 2 năm n’gul n’gle\ tâm trôm nê dơm. Nău khlay đo\ng lah ntu\k têl ndop măt ho\ j^r krêp mô geh [ah yor rnôk [ah ri mbra dơh geh  ntưp bu tuh n’hanh geh [ah khap kơt nê tơm hao jêng du\t mbrơi.

Ơ, dăn lah ue\h wa!