VOV4.M’nông- Phe ba bol ma mô di lah ndơ tuch tăm tơm ta Dak Lak, yơn mô dơi mô kơp nău dơi geh phe ba ta n’gor rnôk ma ntoh ăp nar lơ ma âk nău ntơ phe ba đah ntil ndơ ueh, tâm di đah nău ŭch tăch an dak bah dih. Dak Lak dôl nsrôih gay ma hun hao ntil phe ba tĭng trong êng gay ma dơi tâm rlong n’hanh nsĭt tay săk rnglăy wăng sa âk lơn. Jă kônh wa n’hanh băl mpôl djăt nău nkoch ba kơi aơ.

Dak Lak geh rnoh neh srih tăm ba đăp mpăn đah klâp ma rlău 100 rbăn ha, geh bơi tât 35% rnoh neh srĭh tăm ăp năm bâh n’gor. Nău tăm ba ta Dak Lak dâk bôk năp ta nkual Tây Nguyên, rnoh geh ăp năm 750 rbăn tấn, nău geh râng geh rlău 67 tạ/ha. Lĕ rngôch ăp ntŭk tăm ba tâm n’gor dŏng ntil ba ueh kơt lah: Đài thơm 8, ST 24, ST 25, HT 1...

Âk nuĭh way kan n’hanh nuĭh tăch rvăt ba phe lĕ kơp dơn uănh năl tăm ta Dak Lak ueh jêng n’hanh phe dŭt kah. Tĭng nĕ, rnoh khlăy ba ƀô kah ma ăp nuĭh tăch rgâl mpeh ăp n’gor mpeh ba dâng dăn rvăt bâh Dak Lak rdeng let ăp ngih máy kĭn ba ta ăp n’gor ba dâng way khlăy lơn ta nkual Đồng Bằng Sông Cửu Long. Ăp doanh nghiệp tăch rvăt an gĭt, geh nău tâm ƀah aơ lah yor nău ueh kah ba ta Dak Lak ueh lơn, rnoh mplơ̆ sŏk phe âk lơn.

N’hao ăp nău dơi geh aơ, âk ntŭk tâm n’gor lĕ geh rdâk njêng du nău ntơ phe ba ta nkual tuch tăm kơt lah “phe kloh Đồng Nhất” bâh nkuăl Lăk; “Phe Krông Ana” bâh ăp nkuăl Krông Ana, “phe 721” bâh công ty TNHH MTV Cà phê 721 nkuăl Ea Kar...ăp HTX lĕ leo dŏng công nghệ rnoh mbrô ta nău uănh năl tu tơm bâh phe ba, njêng nău nchrăp ƀư ngih máy kĭn ba. Ntoh lư, HTX Dịch vụ Tổng hợp tuch tăm Thăng Bình nkuăl Krông Bông lĕ tâm rgop kan ƀư ba đah nău ntơ ueh kah đah ntil ST 24, ST 25. TĬng nĕ,. nău ntơ “Phe kloh Thằng Bình HTB” geh ƀư bâh ntil ba ST 24, ST 25 lĕ mbơh ta ntŭk tăch rgâl ta n’gul năm 2020, geh kơp dơn 4 sao OCOP gâl n’gor ta dŭt năm 2020. Aƀaơ, nău nto “Phe kloh Thăng Bình HTB” lĕ geh rdâk njêng 26 ntŭk tăch rgâl ta 12 n’gor, nkuăl ƀon têh ta lam dak. Wa Nguyễn Văn Sơn, Giám đốc HTX dịch vụ Tổng hợp tuch tăm Thăng Bình nkuăl Krông Bông an gĭt:

  “ Ntơm nơh ntil ndơ way lah mô geh nuĭh gĭt tât n’hanh nău tăch rgâl dŭt jêr tât bah dih. Yơn bâh ntơm ntil ndơ geh kơp dơn OCOP n’hao nău dơi hao du njoat mhe mpeh nău ueh, mpeh nău pah kan ntil ndơ bâh nĕ nuĭh dŏng dơh gĭt uănh năl ntil ndơ n’hanh tăch rvăt ntil ndơ bâh nơm. Aơ lah nău mhe bâh ntil ndơ tâm ƀon lan bâh ƀon lan kan lŏ mir hao tât ntŭk tăch rgâl têh.

Tâm ban kơt nĕ đŏng, đah nău ntơ “Phe Krông Ana”, aƀaơ lam nkuăl Krông Ana geh rlău 11 rbăn ha ba rgum ta ăp xã Quảng Điền, Bình Hòa, Du Kmăn n’hanh nkuăl têh Buôn Trâp. Ntil ndơ geh njêng rlău 80 rbăn tấn/năm, kanŭng êng phe ba lĕ tâm rgop âk ta rnoh nkra njêng ndơ tuch tăm bâh nkuăl klâp ma 25%. Aƀaơ âk doanh nghiệp, HTX tât râng rdâk njêng nkual tuch tăm ba, tâm rgop đah nuĭh ƀon lan kan lŏ mir gay ma  ƀư ntil ba, tăch rvăt ta ntŭk. Wa Nguyễn Văn Tưởng, Giám đốc HTX dịch vụ tuch tăm Nhật Minh, xã Bình Hòa an gĭt, uănh năl trong hăn tơm aơ lah tơm ba, htx lĕ ƀư phe ba tĭng nău mpŏng VietGAP, leo tâm rgop pah kan, ih kĭn, mât prăp, tăch rvăt tĭng nău mpŏng tâm di ISO 9001; 2015 gay ma tâm di đah nău ŭch ta ntŭk tăch rgâl. Mpŏng tât nău ŭch n’hao nău dơi nău ntơ phe Việt, ta meng nău mât đăp mpăn rnoh neh tăm ba aƀaơ geh, htx lĕ pơk hvi nkual tăm nkre lah ntuh kơl rdâk njêng tay ngih máy an tâm di đah nău ŭch ngăn dŏng aƀaơ.

“ Nuĭh leo kan nkuăl rdâk njêng dơi nău ntơ phe ba Krông Ana lah ba ta ntŭk geh ƀư rĭ HTX tă geh ăp nău mĭn uănh n’hanh nău ntrŭnh ntuh kơl tay du ngih măy an geh ntil ndơ bâh ƀon lan tơm geh ƀư”.

Tĭng nău mbơh bâh wa Nguyễn Hoài Dương, Giám đốc ntŭk kan tuch tăm mât rong- hun hao ƀon lan n’gor Dak Lak, bol ma rnoh neh n’hanh nău geh dâk bôk năp ta nkual Tây Nguyên, yơn nău pah kan tăm phe ba ta Dak Lak hôm nha geh mâp âk nău jêr jŏt. Yor nĕ gay ma tâm rlong đah ntŭk tăch rgâl, ta meng nău tâm rgop tuch tăm, Dak Lak an geh leo ƀư ntuh kơl mpeh khoa học công nghệ gay ma njêng ntil ndơ êng ndơn yor hun hao phe ba tĭng trong ueh mhe kơt ta nkual ba dâng. Tâm nău nchrăp kan hun hao n’gâng kan tuch tăm Dak Lak lĕ geh uănh năl phe ba lah du ntil ndơ tơm khlăy. N’gor mbra geh rgum mbơh tơih ntrong kan an ƀư lor gay ma hun hao n’gâng kan phe ba. Wa Nguyễn Hoài Dương lah na nê̆:

“Bôk năp lah uănh năl tay lĕ rngôch ntil an tâm di đah ăp ntŭk. Nău tal 2, nău nchrăp kan ƀư tay ăp nkual pah kan jan sa rgum nsum an tâm di đah nău geh ta ăp ntŭk gay ma geh nău tâm rgop njêng ntil ndơ geh tâm di mpeh rnoh n’hanh tâm ban mpeh nău ueh di. nău tal 3, leo ƀư tay nău pah kan jan sa tĭng trong hun hao ăp ntŭk leo kan bâh ƀon lan kan lŏ mir. Ngăn lah ăp hợp tác xã gay ma mhâm ƀư an nuĭh ƀon lan dơn ngoăy tâm nău dŏng công nghệ kĩ thuật, trong kan tuch tăm an tâm di ueh mhe n’hanh geh rơh nkhêp gay ma n’huch thuk rnoh pah kan. Ntŭk tăch mbra geh tâm rgop đah ăp doanh nghiệp gay ma nkret njêng tăch rvăt ndơ̆ an ntŭk tăch rgâl tâm dak n’hanh tăch an dak bah dih.

Mbra dơi saơ Dak Lak geh âk nău dơi tăm ba đah ăp ntil ntŭk way tăm êng, yơn lah gay ma njêng rnoh khlăy drăp ndơ phe ba têh an tâm di đah nău ŭch ta ntŭk tăch rgâl, ta meng nău nsrôih bâh nuĭh ƀon lan kan lŏ mir an geh nău kan tâm di gay ma ntrŭt đă, ntrôl ăp HTX, ăp doanh nghiệp tâm nău ntuh kơl tuch tăm tâm ban kơt rdâk njêng ăp ntŭk nkret njêng, mât prăp lôch kăch rek gay ma n’hao nău ueh kah phe ba.

Dak Lak lah nkual neh dơi sơm săk lah "i me tơm cà phê” yơn mô djơt dâng lŏ sre hvi hang rhiăng ha, nsĭt geh ntơm bah 8- 12 tấn/ha kơt nkuâl Ea Kar, ăp dâng sre dak brôi ăp xã Buôn Triết, Buôn Tría (nkuâl Lắk), dâng sre Ea Sup… ăp ntil ba tăm ta Dak Lak way nsĭt geh âk n'hanh kah rlău ăp nkual tăm ta bri dâng. Moh ndơ hŏ njêng luh nău mha êng dja n'hanh moh trong hăn gay phe ba Dak Lak mbra tâm rlong dơi ta ntŭk tăch rgâl? Rơh tâm ôp đah Giáo sư Bùi Chí Bửu, Viện trưởng ơm Viện ba Đồng bằng Sông Cửu Long, ngoăy tâm ăp nuĭh rnâng kan dŭt jŏ năm krêp dêh đah ba ƀư kloh nkô̆ nău dja.

-Hơi wa, mhâm may uănh mpeh nău săk geh, dơh uĕh an tơm ba ta Dak Lak mêh?

-Giáo sư Bùi Chí Bửu: Ta Dak Lak, ba lah du ntil ndơ mhe tăm âk tâm nău kan tuch tăm. Yor tâm pe năm rlơ̆ aơ rnoh hvi neh tăm rlău 100.000 ha srih tăm, ntơm  nơh dŭt đêt. Săk geh dja mpơl ta ntŭk trôk nar bah Dak Lak bah ntơm tât aƀaơ bu mĭn lah păng tâm di đah tơm cà phê dơm. Yơn ta ăp nkual bri rđŭng mô geh tâm rlong đah ăp ntil  tơm tăm êng ƀa ƀă ri tơm ba geh nău dơi âk mha êng. Yor duh nđik đah nar n'hanh măng tâm lĭn lơ dŭt âk, jêng măng tơm rhôp mô âk, jêng mô dơi lĕ măt nar rhôp geh.  Tâl bar, nar tơm rhôp măt nar dŭt âk đŏng rlău 450 - 460 calo/cm2. Rđĭl đah đồng bằng sông Cửu Long nklăp 360-390 calo/cm2, ri păng dŭt dơh uĕh. Yor kơt nê̆, săk geh păng dŭt mha êng n'hanh nău săk kah păng kơt nê đŏng.

Hơi wa, bol ma kơt nê̆ rnoh hvi neh tăm ba ta Dak Lak nchah nchrai, huêt jê̆ đŏng yor kơt nê̆ ŭch tăm rơ̆ âk ba ta Dak Lak ân rgum moh ndơ ƀư mêh?

-Giáo sư Bùi Chí Bửu: Di kơt nê ngăn đŏng, yor rnoh hvi neh tăm ba ta Dak Lak lah mĭn na nê̆ ăp ntŭk bri rđŭng kơt nê̆ ri rnoh hvi neh lŏ mô âk, rgum lĕ rngôch ri nklăp 67.000-69.000 ha dơm. Nơm geh he n'hao âk tơ̆ tăm ri mơ dơi tât rlău 100.000 ha. Ndrĭ ŭch ƀư dơi nău nê he dôl gŭ ta rnoh neh dŭt huêt. He ân tâm boh nsum njêng ăp hợp tác xã gay tâm rgop nkual. Bol geh tâm ntêng lêng nsum ri dơn geh du rnoh neh huêt dơm đŏng. Jêng he ân nkra ƀư ma du công thức lah: rnoh neh huêt jê̆ yơn công nghệ têh. Jêng lah he ân ntuh kơl khoa học lăp tâm nê̆ ri păng mơ geh du nău mha êng an tơm ba bah Dak Lak. Yor he dơh uĕh mpeh trôk nar hôm, yơn lah he geh tât nkra ma khoa học lăp ri bu kuăl lah công nghệ thông minh mô lah bơi tât kuăl tuch tăm ntrŏng di ri păng ơm lập trình lĕ gĭt dơi ndơ dja ndơ ri  n'hanh păng ƀư dơi nău kan nê he mơ n'hao dơi săk geh âk. Lơn lah nkual he dŭt âk ntil neh êng êng. He mô dơi ntrŏng tâm du ntil ba ƀô kah kơt aƀaơ he ƀư dơi. Yor lam ntŭr neh dja gay dŏng sa bu mô kâp ƀô kah. Geh ăp ntŭk tăng ƀô kah bu mĭn lah geh dak si khêh. Ăp dak ta châu Âu, ăp dak geh ndrŏng khân păng rvăt n'glăp phe bah he tĭng kơt ndơ sa sĭt dăng tay săk suan. Ntĭt kơt phe an nuĭh ji chrach njŭng sa, ân geh JI đêt rlău nklăp 40 %, Tâm rnôk phe ƀô kah bah he lah 70%, mô lah ăp nkual ăp nuĭh geh hao duh mham âk ri ân geh Gamanigarlicaxit âk. Păng gŭ tâm  kar phe rnôk he lơh an păng bok ri he lơh an păng roh lĕ hôm. Ăp phe kĭr păng hôm i ntô kar nê dŭt uĕh an tâm ban nđik uĕh mham an bu ranh. Lah he hăn tâm trong rƀŏng ndơ sa sĭt dăng tay n'hâm suan n'hanh ƀư tĭng di nău ŭch geh rvăt dŏng bah lam ntŭr neh ri he mơ geh nău mha êng bah phe Tây Nguyên rđĭl đah phe Đồng bằng sông Cửu Long.

Ơ, may geh nkoch tât nău tâm boh nsum njêng hợp tác xã rgop jêng nkual têh hvi tâm trong tuch tăm, aƀaơ he hŏ jêng ăp hợp tác xã tĭng trong hợp tác xã ntĭl mhe tĭng luật hợp tác xã năm 2012. Kơt lah nuĭh ƀon lan mô hŏ nđơr n'hanh hợp tác xã mô hŏ mpơl lĕ nău khlay kan bah he ơm. Ndrĭ tĭng may ntŭk lah nkô̆ n'hanh he ân nkra bah mhâm ƀư mêh?

-Giáo sư Bùi Chí Bửu: Hợp tác xã bah he lah hợp tác xã ntil mhe tĭng luật 2012. Yơn lah ri kơt nê̆ yơn ƀon lan kan lŏ mir hôm geh kop kĭr hợp tác xã ơm đŏng. Jêng lah bu dŭt klach. Hợp tác xã ntil mhe êng đah ntil ơm lah he hôm uănh khlay wăng sa rnăk wâl đŏng. Nê lah nău dŭt khlay.Yơn lah he dơn hăn tĭng trong tâm 2012 dơm ri bu mbra dĭl. Yor ndơ lơh? Yor hŏ ma ƀư nău kan tuch tăm ri ân geh rmoh rman. Hŏ ma ƀư nău kan tuch tăm ri ân manh tơm prăk ngân hàng. Bu an he manh dŭt jêr jŏt. Ngân hàng dơn an manh glêh nar dơm, hôm hợp tác xã ŭch ntuh kơl ŭch ƀư êng ân geh tơm prăk jong năm, jêng ta ăp dak kơt Hàn Quốc khân păng geh hợp tác xã âk ntil ndơ dŏng. Khân păng ƀư lĕ ma nkret njêng, lĕ ma nkoch n'hơ, mô dơn nê lĕ ma manh prăk ngân hàng đŏng. Ăp hợp tác xã kơt nê mpeh jŏ jong he ân rdâk njêng ăp hợp tác xã nê. Ta năp măt he ƀư i dơh lor ntơm bah dêh tât prêh. He rgum kônh wa lor ƀât dĭng he ƀư têh lơn lah he lŏng nuih n'hâm lah 2012 găp hôm ri he mbra geh tŭp tâm nău ndơm, kuăl lah dăk ndơm nsĭt rĭng geh wăng sa dah găp. Dăk nê mbra mô an nsĭt geh wăng sa bah nuĭh ƀon lan dơi n'hao prêh ôh. Tâm rnôk ăp n'gâng kan êng ƀa ƀă kơt rhŏ dŏng, công nghiệp nsĭt geh ăp nar lơn ma n'hao prêh ri mpeh tuch tăm hôm ach o, ƀon lan kan lŏ mir hôm ach o đŏng. Ƀon lan kan lŏ mir ŭch ƀư geh ndrŏng ri hợp tác xã ân dŏng âk ntil ndơ, ƀư âk nău kan lơn./.

Ơ, dăn lah uĕh wa!

Nuĭh rblang: Điểu Thân n'hanh Thị Đoắt