Nô Trương Quảng, xă Pơng Đrang, nkuăl Krông Buk, n’gor Dak Lak lah kỹ sư lŏ mir geh âk năm tĭng đah ăp nkual tăm sầu riêng, pă an ăp trong mkra lŏ mir an âk nuĭh tơm farm. Tĭng nô, nău kan aơ dôl geh nău tâm rlong dŭt têh đah ăp dak jêng đă uănh joi nău wât n’hanh nău blău ơm. Yor nê, nô ndrel ăp nuĭh kan n’hanh kan ndrel lĕ tât ăp nkual sầu riêng têh ta Đông Nam Á gay nti. Tâm nĕ, ntŭk tât bôk năp lah Thái Lan, ntŭk geh lịch sử tăm sầu riêng jŏ năm, geh âk ntil sầu riêng ntoh lư; rnoh neh, rnoh ndơ n’hanh prăk geh tăch n’gluh gŭ ta bôk năp, rnoh geh tal 2 lam ntŭr neh. Rơh hăn khâl dăch aơ ngăn ndrel ăp nuĭh tơm mir sầu riêng ta nkuăl Krông Pắk tât n’gor Chanthaburi, ntŭk ntoh lư ngăn Thái Lan mpeh tăm sầu riêng, lĕ nsĭt tay âk nău nti khlay, nkre nsĭt tay nău nsing nơm dŭt têh.     

“Ta Thái Lan ri nti geh âk trong ƀư mir, trong ƀư n’ging na nao mô di an hvi kơt Việt Nam. Gâp hăn hôm nti mpeh ndơ moh, nkret njêng jêh pĕ. Hôm sĭt tăm, mât chăm săk geh n’hanh rup gui ri mô dơi ban Tây Nguyên he lĕ”.

Tĭng âk nău mbơh ăp nuĭh hăn uăng na nê̆ ăp nkual tăm sầu riêng ta Thái Lan, săk geh dŭt âk ma ăp ntŭk tăm ta dak he dơi geh nklăp rlău bah dâng 30 tấn/ha, tâm rnôk Tây Nguyên, geh rlău 45 tấn/ha, đê̆ đŏng lah rlău. Hôm săk geh rĭng geh lam dak dơi mbơh ta Việt Nam lah 15 tấn/ha, Thái Lan bah dâng 10 tấn/ha. Bôl ndrĭ, tĭng wa Nguyễn Thị Thành Thực, Ủy viên thường vụ Ban Chấp hành Hiệp hội lŏ mir mât rong tuch tăm mrô Việt Nam, bôl dơi geh âk n’hanh prăk mât tăm đêt, yơn Tây Nguyên lŏ mô geh yor prăk dŏng logistic dŭt âk:

“Lah tât rwăt ndơ lŏ mir lah tât “chợ trong”. Ta Chanthaburi bah Thái Lan ri chợ trong hvi 150 mét. Ta n’gul ndeh hôm e hăn n’hanh 2 ding lah chợ, hôm e chông ndơ jŭr hao. Hôm ta he, rnôk khan trong ri prăk logistic mbra geh tât pring xăng, geh tât nar kâp, geh tât nchoăn điện. Prăk dŏng tal 2 lah khuch djơh ndơ yor chông mpư dăp đah măy jêt, rdêng đah ndeh jêt. Prăk dŏng tay lah hŭch hao êng, lah mbrơi nklăp 2 pơh mư tăch ndơ ri hao hŭch 25 tât 30% nkôp đah rnoh pĕ ta mir. Geh rnôk hao tât 35%”.

Mô knŭng ôp nti ta Thái Lan-neh dak nkra njêng-tăch n’gluh sầu riêng âk ngăn lam ntŭr neh, âk nuĭh tăm sầu riêng ta Tây Nguyên rƀŏng tât ôp nti bah Trung Quốc  trong ndâk njêng nău kan ndơ blău. Mhe knŭng geh 4 năm kơp bah rnôk rdâk ƀư, tâm nău geh yan puh nđĭk, ăp doanh nghiệp lŏ mir dak aơ lĕ tăm geh rlău 1.600 ha n’hanh mbra geh ndơ tăch tâm khay 6 tât. Doanh nghiệp Trung Quốc mĭn kơp, rnôk ntơm pĕ đăp mpăn, ăp mir sầu riêng lĕ tăm dơi geh 30 tấn/ha/1năm, âk rlău săk geh rĭng bah Việt Nam n’hanh Thái Lan. Trung Quốc lĕ rgum rlău rhiăng ntil sầu riêng, geh n’ăp ăp ntil nglăp rwăt n’hanh tâm dak gay rhŏ an trong nchrăp yơng ntil mhe dŭt ŭch. Kâp bu lŏ mĭn tât he, tĭng wa Nguyễn Hoài Dương, Giám đốc N’gâng kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao ƀon lan n’gor Dak Lak, bôl leo bôk năp Tây Nguyên, tal 2 lam dak mpeh nkra njêng sầu riêng, yơn n’gor mô dơi knơm ir, yor hôm e âk ntil mô nău mô geh.

“Nău dơh tâm rlong mô knŭng uĕh kah sầu riêng. Ma sầu riêng nĕ an dơi lam ntŭr neh gĭt tât, dơi Trung Quốc gĭt tât, geh ăp ntŭk tăch gĭt tât ndơ moh êng. Nĕ lah nău ma gâp an lah dŭt ŭch aƀaơ hin”.

Tĭng N’gâng kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao ƀon lan, rnoh neh sầu riêng lam dak aƀaơ hin lam dak lĕ rlău 110.000ha, Tây Nguyên lĕ rlău 40.000ha, rlet rlău n’gul trong nchrăp tât năm 2030, ƀư rvê “rtoh chrai”. Yơn lah, bônh ƀon lan rlu mô lah n’hŭch tăm sầu riêng lah nău mô dơi. Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên an gĭt, mô knŭng Việt Nam ma rnoh neh sầu riêng hôm e dôl hao dŭt ngăch ta âk dak. Yor nê Việt Nam mô n’hao nău ntêm rnoh neh gay dêr duh jêr. Ma rlơ̆ tay an n’hao nău dơi nău kan ndơ tâm ban bah trong nkra njêng, hun hao moh êng ndơ n’hanh trong kan ntŭk tăch. Tiến sĩ Cường an lah trong ƀư VietGAP kơt aƀaơ mô tŏng ntŭk tâm rlong lam ntŭr neh bah sầu riêng:

“He an mĭn tay, he nkra njêng, tăch ta moh ntŭk, ntĭt nsa Trung Quốc mô lah châu Âu, mô lah du đêt dak ta châu Âu. N’hanh trong ƀư bah he aƀaơ dôl kơt tĭng lah trong ƀư VietGAP. He gĭt đah VietGAP knŭng dơi di bah Việt Nam n’gluh an, n’hanh ăp dak ta lam ntŭr neh lĕ rngôch bu mô kơt tĭng trong ƀư aơ. Nău he ƀư tĭng GlobalGap lĕ 2 ntil tơm sầu riêng n’hanh cà phê lah nău dŭt uĕh n’hanh tâm mpang ty he ƀư”.

Sầu riêng dôl an khlay wăng sa rmen đô. Yơn đah nău dăp rgum nkra njêng ta âk dak hao ngăch lơn nkôp đah rnoh pơk hvi ntŭk tăch, nu nău duh jêr geh ta nău kan aơ knŭng lah ơm mô lah mbrơi.

Ta năp măt, ăp n’gor Tây Nguyên hôm e dôl ƀư uĕh nău dơi geh têh tă bah ntŭk tăch n’gluh têh ngăn lam ntŭr neh lĕ pơk mpông, gay ngăch ndâk njêng sầu riêng jêng nău kan hang rmen đô mhe bah nkual. Rƀŏng tât tâm rgŏ năp, Tây Nguyên dơi nsing nơm dơi rdâng lah duh jêr sầu riêng geh ta nkual njônh cà phê tŏng têh. Ôp nti nău aơ mô lah bah lam ntŭr neh n’hanh nâp nâl bah êng nơm, nău kan sầu riêng Tây Nguyên nsing nơm mbra têh dăng tay./.