Dơn saơ mir tơm lĕ ranh da dê, naư geh mô âk, bâh năm 2019, yuh Trần Thị Thu, ta thôn 11, xã Hòa lễ, nkuăl Krông Bông, n’gor Đăk Lăk lĕ rgâl mhe geh 5 sào cà phê jêng tăm tơm an ndrŭng brai sa gay ma rong tăp ndrŭng. Saơ geh săk rnglăy, yuh nănh pơk hvi rnoh neh tăm tơm an ndrŭng sa hao tât 1,5ha n’hanh hao rnoh rong ndrŭng brai ta ăp rơh. Tĭng nău mbơh bâh yuh Thu, ăp rơh rong tâm 14 nar lĕ an nău geh âk, ăp ndrơng rong ndrŭng ntil an nău geh bâh 70-90kg tăp. Đah nău tâm pleh ntŭk mât rong, mât ueh n’goang rong an kloh, ăp khay mbra dơi rong 2 rơh ndrŭng, tâm ban đah 4-5 ndrơng ntil. Aƀaơ, rnoh tăch tăp ndrŭng brai ta rnoh klâp ma 200 rbăn prăk/kg, n’hâp lĕ prăk kan ăp khay rnăk vâl hôm nha geh rlău 50 rkeh prăk. Ta rnôk rdeng tăp ndrŭng leo tăch an ăp ntŭk rvăt ta n’gor Lâm Đồng lah rnôk rnăk vâl sŏk kon ntil sĭt rong tay, dŭt dơh ngăn an nău pah kan. Bâh săk rnglăy pah kan ta rnăk vâl, yuh Thu nsrôih mbơh tơih tay mpeh kĩ thuật, ntrŭt đă nuĭh ƀon lan ta thôn hun hao nău kan aơ gay ma rgâl mhe n’hao nău geh. “Bar pe rnăk nsum ti ƀư lor bôk năp n’hanh saơ geh săk rnglăy âk, nău wăng sa đăp mpăn, hun hao ueh jêng lah geh âk rnăk ƀư tĭng. Aƀaơ lah htx lĕ geh 30 nuĭh kan ndrel, săk rnglăy wăng sa mô âk, nău kan đăp mpăn, rnoh khlăy ueh đŏng. Nău mpŏng bâh htx lah geh ŭch tâm rgop đah ăp công ty gay ma rnoh khlăy geh ueh đăp mpăn lơn n’hanh geh jŏ lơn.

Dŭt năm 2019, đah nău kơl an bâh n’gâng kan ta ntŭk, rmôt kan tâm rgop kan tăm tơm an ndrŭng brai sa xã Hòa Lễ geh njêng. Bâh aơ, âk rnăk ƀon lan ta xã Hòa Lễ lĕ geh rgâl tăm tơm an ndrŭng sa da dê gay ma n’hao nău geh săk rnglăy wăng sa. Bâh 4 nuĭh kan ndrel bôk năp, tât aƀaơ rmôt kan ndrel lĕ geh rlău 30 rnăk ƀon lan tât tâm rgop kan ndrel tăm tơm an ndrŭng sa, rong ndrŭng brai. Nô Nguyễn Mạnh Hiếu ta thôn 12, xã Hòa Lễ, nkuăl Krông Bông an gĭt. “Bâh ntơm tât râng ta ntŭk kan hợp tác xã rĭ gâp geh kơt  nti nău tă gĭt kan bâh ăp nuĭh mpeh nău mât chăm tăp ndrŭng an dơh lơn. Aƀaơ rnăk vâl tăm đah rnoh neh lah 1,2ha, aƀaơ tâm 1 khay gâp rong tâm 2 ndrơng ntil”.

Tĭng nău mbơh bâh wa Đoàn Hữu Nhị, groi kruanh ntŭk kan tuch tăm mât rong n’hanh hun hao ƀon lan ta nkuăl Krông Bông, gay ma ntrôl hun hao nău kan tăm tơm an ndrŭng sa ta ntŭk, nkuăl lĕ geh njêng rmôt kan tâm rgop kan tăm tơm an ndrung brai sa ta xã Hòa Lễ, leo ƀư nti mpeh nău kan, kơl an ntil tơm tăm, ntil ndrŭng n’hanh ndơ mât rong ndrŭng an nuĭh ƀon lan ta 2 xã Cư Đrăm, Hòa Lễ, uănh nđôi ntŭk ngăn geh du đê̆ ntŭk geh nău dơi hun hao âk mpeh tăm tơm an ndrŭng sa geh rlău 50 ha. Wa Đoàn Hữu Nghị ngơi. “Nău kan tăm tơm an ndrŭng sa ta Krông Bông geh njêng tâm 3-4 năm dăch aơ, âk ngăn lah tâm âk năm dăch aơ. Mpôl hên ŭch let năp tay pơk hvi tay rnoh neh tăm n’hanh tâm rgop ƀư tĭng rnoh geh khlăy gay ma nta nău dơh nơih n’hanh nău pah kan an ƀon lan”.

Đah nău ueh mô kâp geh âk nuĭh pah kan, khay mplơ̆ tay prăk kan ngăch, ntŭk tăch đăp mpăn, tăm tơm an ndrŭng braisa dôl jêng nău kan dŭt ueh đah âk ƀon lan kan lŏ mir ta Đăk Lăk. Aơ lah trong hăn geh âk nău ueh mhe tâm nău rgâl mhe tơm tăm, ntil rong, geh dong lĕ rnoh kan ta ntŭk, ntop nsĭt tay săk rnglăy wăng sa ta ntŭk.

Lôch âk năm tăm dâu mât ndrŭng brai, wa Trần Hiển Toán, ta xã Hòa Lễ, nkuâl Krông Bông, n’gor Dak Lak hŏ rgum geh âk nău tă ơm gĭt kan. Djăt ma uănh ma măt, chŭm ƀô tâm jay mât lah păng hŏ gĭt dơi nău ngăch săk bah ndrŭng brai n’hanh trong mât chăm tâm di. 

Tĭng wa Trần Hiển Toán, đah nău  geh âk doanh nghiệp tâm n’gâng kan ƀư ndrŭng brai kơl tăp n’hanh kon ntil, nuĭh mât ndrŭng brai aƀaơ geh dŭt âk trong sơch. Kônh wa  mbra rvăt tăp n’hanh mpăn deh n’hanh mât ndrŭng brai bah jê̆. Mô lah mbra sơch mât, tĭng rnoh nar deh. Kơt rnăk wa, aƀaơ dơn rvăt n’glăp ndrŭng brai ntil ta 4 pơh deh, lah ndrŭng brai ntil dŭt têh, gay rhuăt glêh nar mât n’hanh hŭch bah roh huach.

Ăp năm, wa Toán mât ndrŭng brai tâm 3 tơ̆: khay năm mhe ntơm bah kêng dŭt khay 2 tât bôk khay 5 dương lịch, khay mih ntơm bah khay 5 tât kêng dŭt khay 8, khay djang ntơm bah khay 9-11. ndrŭng brai dơn sa lha dâu dơm jêng lor rnôk mât, ân nchrăp mir dâu đah rnoh lha ăp tŏng. Lha dâu an ndrŭng brai sa ân ntĭr uĕh, luh âk rtăk, lha tôch di nar, mât prăp uĕh n’hanh tŏng rnoh âk. Lha dâu kranh, âk dak, âk đạm ….khuch tât ndrŭng brai da dê, kơt joi me mô tâm ban, dơh ntưp bu tuh, tăp lhơ….jêng tât mô săk geh âk. Wa Toán nkoch nău tă ơm gĭt tôch, mât prăp lha dâu kơt bah kơi aơ: " Rnôk tơm dâu prêh ndâp bôk nuĭh ri he ntlơi dơm 20 nar let lơ, jêng lah mô poh phân n’hanh puh dak si ndrŭng. Rnôk kon ndrŭng brai nhŭp sĭt ri rong 4 lha bah chông lah he tôch 4 lha jŭr an kon ndrŭng brai sa lor. Tât rnôk ndrŭng brai têh lơn ri he roch lha jŭr bah dâng, sŏk lĕ ma tơm lha jăng lha kranh bah jâng. Lah an rong chông nê ri tơm  nha hao jêng đŏng, nha n’hao phân n’hao dak hao đŏng. Lah kônh wa koh tơm an sa dĭl ri kruăt chông lor du pơh gay an rnoh dak si mât njrăng si tăm n’hanh phân rhuăt jŭr tâm n’gu tơm. Ân bruh dak an lha geh l’ĭt mbĕ, mô kâp bruh âk, dak âk lah kon ndrŭng brai mô ŭch. Tâl bar đŏng lah lơi dĭng an păng bĭch âk, tâm bar pe mông ân pơk luh du tơ̆ gay an lha luh n’hâm. Rnôk  lha dâu duh lah mbra deh ndrŭng brai êr. Ma ndrŭng brai êr săk mô dơi săm bah".

Gay mât ndrŭng brai ri ntŭk jay mât ân nđik aih, rnoh duh mât tâm ban mbro ntơm bah 25-30 độ. Ƀư jay mât ndrŭng brai ân prêh sơh nđaik aih der rƀŏng mpeh nhâp nar,  mpeh luh nar. Rnoh l’ĭt mbĕ an kon ndrŭng brai ntơm bah 80 – 85%, ndrŭng brai têh ntơm bah 70-75%. Ndrŭng brai mô ŭch nar sol âk, jêng jrô mât ndrŭng brai ân ngo đê̆ đê̆, der bah sial lăp. Lôch ăp tơ̆ mât ân lơh rao kloh uĕh lĕ rngôch ndơ dŏng mât kơt: thớt siăt lhă dâu, bok nkrum lha dâu, bao đâng lha dâu, dông, kŭk, jep... rgum lĕ tâm jrô mât ndrŭng brai puh dak si Phoocmol 4% ndum jĭr 24 mông, lôch nê ih sơh n’hanh lơh tay tâl 2 mơ mât ndrŭng brai.

Tâm rnôk  mât, mât kon ndrŭng brai (1 – 2 – 3 nar deh) geh nkô̆ dŭt khlay tât nău dơi mât ndrŭng brai têh (4-5 nar deh). Kon ndrŭng brai ân dơi mât chăm na nê̆, ntô mblay ndrŭng brai dơi rdâl jĭr ma du dăp ni lông lhơ gay mât răm, đăp mpăn lha dâu nđĭr jŏ. Du nar măng an sa 4 tơ̆ tât 6 tơ̆, tâm ƀah 6 mông an sa du tơ̆. Ndrŭng brai têh 4-5 nar deh, sa âk yơn suan dăng chŏl bah ndrŭng brai đêt, dơh geh kop ji. Ndrŭng brai têh ân geh ntŭk sơh aih, der bah sial lăp n’hanh chrat măt nar. Der bah rgâl ndal duh nđik tâm nar.

Tâm rnôk mât, ndrŭng brai mbra geh du đêt ntil nău ji geh tât kaman n’hanh rhuăy jôp. Mpeh nkô̆ nău jêng tât geh nău ji, wa Trần Hiển Toán an gĭt:

 Băng: Nău ji luh ăch âk tă bah kaman lơh, ndrŭng brai mô ŭch đah mbĕ âk dak, păng ân sa sơh. Lah bruh âk dak tâm râng lah dak chrach n’hanh ăch ndrŭng brai geh dak amoniac ri mbra dơh jêng geh  âm o ngăn, lơn lah tâm khay mih, dak âk ri ntoh jêng âk nău ji, khĭt nse. Tâl bar đŏng lah he mhâm ƀư an jay sơh aih, kloh uĕh. Lah kônh wa mô mât kloh uĕh, mô tơh ăch an păng ri mô kloh uĕh, rnôk ndrŭng brai kah bĭch lah ntô păng lhut dŭt dơh ntưp kaman. Tâl pe lah rhuay. Rhuay dja tă bah ndrŭng brai deh êng mô di tă bah dih lăp. Rhuay nê lah păng jong lơn n’hanh nđôch lơn, rsău nđôch n’hanh nar mbra jong lơn. Du mblâm rhuay mbra jôp tât 600 mblâm ndrŭng mbrai.

Gay njrăng n’gang n’gang n’hanh năn ngăch ban saơ nău ji, kônh wa ân treng uănh ta jay mât n’hanh kruh ndrŭng brai mbro. Rnôk geh ăp nău mpơl kơt: ndrŭng brai sa đêt, hăn mbrơi, săk hiăr jê̆, têh jêng mbrơi, jrô mât geh ƀô chrĭ, ƀô mhach…ri kônh wa ân uănh gay gĭt ndrŭng brai dôl mâp moh ntil nău n’hanh ngăch nkra lơh an tâm di. Wa Trần Hiển Toán ntĭm nti trong nkra lơh rnôk ndrŭng brai geh ji kơt bah kơi aơ: "Ân ơm năl, mhâm ƀư ndrih ma ntơm geh lah he ƀư dĭl, nkra lơh dĭl lah đăp mpăn. Lah geh ji ndŭl ri he ân lơh ma dak si ji ndŭl, ji kaman ri he nkra lơh ma dak si kaman, jêng lah dŏng dak si gŭr n’hanh dak si buh. Bar ntil dak si dja lah bar dak tam êng êng, lah an sa ma ndrel du tơ̆ 4 - 5 mông lah păng geh lêk  mô geh nău tam. Jêng ân tâm ƀah nar, njrăng n’gang lah ân nar bah năp n’hanh nar bah kơi, jêng lah an bar nar mbro.

Gay mât geh nău dơi ndrŭng brai, nuĭh mât ân đăp mpăn mât kloh uĕh ntŭk gŭ rêh, mât kloh uĕh njrăng n’gang nău ntưp ji ngai đah nkual geh dak si ndrŭng, dak si nkhĭt ngonh. Ân đăp mpăn duh, răm, sol aih tâm di đah nău ŭch rêh mha êng bah ndrŭng brai. Nkre, nău lor nchrăp tăm tơm dâu gay tŏng geh ndơ sa kloh, siăm an ndrŭng brai tĭng nar deh mbra kơl ndrŭng brai hao rơ̆ jêng đăp mpăn, gay tât rnoh kranh, n’gluh ntêng brai săk geh âk. Nuĭh mât ân lor nchrăp joi trong tăch luh an ndơ geh ƀư gay nsĭt tay nău dơi wăng sa an rnăk wâl.