VOV4.Xơ Đăng - Hơnăm kố, pơreăng kân COVID-19 hiăng pro pá kân khât ăm tơdroăng pêt mơjiâng kế tơmeăm ing chiâk deăng a mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên tối tơdjuôm ƀă kong pơlê Dak Nông tối krê. Tơdroăng cheăng ki pơto chơ kế tơmeăm xơpá pro hên kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng ôh tá châ troh a mâu tíu tê; pơreăng tâ tú a mâu ngế cheăng tung hngêi kơmăi ƀă a mâu kơchơ kân ki xiâm, hiăng pro pơtê tơdroăng tê mơdró kâ. La tiah mê, tung tơdroăng ki pro xơpá dêi pơreăng kân, khu kăn pơkuâ rêm râ, mâu khu mơdró kâ ƀă rêm ngế kuăn pơlê hiăng ai hên ivá mơ-eăm ƀă hvêa chêng prôk ki tơtro ƀă tơdroăng tung la ngiâ, kơdroh iâ má môi mâu tơdroăng ki tro lŭp.

Apoăng dêi tơdroăng “Rơtế prôk ƀă mơngế pêi chiâk” cho tối ‘na ivá mơ-eăm dêi khu pơkuâ ƀă kơvâ cheăng ki ai tơdjâk troh a kong pơlê Dak Nông, kum mâu khu mơdró kâ tê roê kế tơmeăm. Pơtối mê, pôa Phạm Tuấn Anh, kăn pơkuâ Khu ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê kong pơlê Dak Nông kô tiâ mơnhên rơkong kơ-êng ‘na mâu troăng hơlâ vâ mơdêk ivá tơtro ăm kơvâ pêi chiâk deăng kong pơlê tung la ngiâ.

Khu pêi cheăng tơrŭm pêi chiâk deăng – pêt loăng pơlái –pêt loăng pơkeăng Thịnh Phát a ƀon R’But, cheăm Quảng Sơn, tơring Dak Glong, kong pơlê Dak Nông nếo tơkâ luâ mâu hâi khế ki xơpá má môi sap ing drêng mơjiâng. Tơdroăng ki xơpá cho pơxiâm sap ing khế 5, drêng mâu kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng xua khu pêi cheăng xơpá vâ châ tê, kơdroh yă ó. Troh khế 7 ƀă khế 8 drêng kơchơ Pơlê kong kân Hồ Chí Minh ƀă hên kong pơlê ki ê peăng Hdroh tro pơtê, mê kế tơmeăm dêi Thịnh Phát ôh tá châ tê. Jâ Nguyễn Thị Toản, kăn pơkuâ khu pêi cheăng tơrŭm Thịnh Phát ăm ‘nâi, tung tơdroăng ki xơpá mê, kăn pơkuâ Vi ƀan hnê ngăn kong pơlê Dak Nông tối, tơring Dak Glong ƀă Khu ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê kong pơlê hiăng mơdêk rơdêi tơdroăng ki tơrŭm ƀă rế hía rế hiăng kum khu pêi cheăng tơrŭm tăng hlo tíu tê. Mâu kơchâi plâi hiăng châ tê tơniăn; hơpê lŭm, hơlât xuân to yă hên tâng vâ pơchông ƀă hdrối pơreăng COVID-19 tâ tú. Ki kal tâ, kăn pơkuâ kong pơlê hiăng chu troh a kơpong pêt vâ ngăn ki ai khât, hmâng tơdroăng ki pâ thế dêi kuăn pơlê ƀă kum khu pêi cheăng tơrŭm pêi klêi tơdroăng ki pêt, tơtro ƀă tung pơla ai pơreăng COVID-19 ôh tá tơniăn tung la ngiâ:

“Khu pêi cheăng tơrŭm hiăng pâ ƀă kăn hnê ngăn Vi ƀan kong pơlê xuân hiăng môi tuăn tŏng kum ‘no liăn pro ăm môi to hngêi nhĕng rơtế ƀă plông vâ têng ăm khăng mâu kơchâi, pôm hơpê. Môi tiah nôkố, pôm hơpê to kơnâ yă, tơ’mô ƀă hơpê lŭm, mê ôh ti ‘nâi chiâng tơmiât pro tiah lâi. Xua mê, khu pêi cheăng tơrŭm dế pơkâ, hmâ kơtăn 2 hâi kô mơdâ hdrê ƀă ƀăng a tơnêi 5 sào, vâ rak tơniăn ai kơchâi tê. Kong pơlê hiăng pơkâ 1 kơpong 26 ha vâ Khu pêi cheăng tơrŭm pro ăm i tơtro”.

Tơdroăng tŏng kum dêi khu kăn pơkuâ rêm râ ƀă kơvâ cheăng kong pơlê Dak Nông ối châ pêi pro teăm tơdrêng ƀă tá mâu pêi cheăng sap ing kong pơlê ki ê, vâ tơrŭm tê kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng. Jâ Nguyễn Thị Xuân Hương, pơkuâ Kŏng ti pêi cheăng rơnó pêt, tê kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng Hương Cao Nguyên, kong pơlê Dak Lak ăm ‘nâi, tiô tơdroăng ki tơrŭm dêi kong pơlê, Kŏng ti Hương Cao Nguyên hiăng tăng troh kơpong ki pêt kơchâi ki hên a tơring Dak Song. Rôh ki pui cho klăng a rôh ki ai pơreăng COVID-19 mê xơpá ăm mâu ngế pêi cheăng. Mê xuân cho rôh ki ai kong mêi a kong pơlê, troăng prôk, tơdroăng ki pơto chơ kơchâi lo ing kơpong ngo tơnêi Ƀazan trâp hliâk, xuân cho tơdroăng pá ki kân. Jâ Nguyễn Thị Xuân Hương ối ăm ‘nâi: tung pơla xơpá má môi, khu mơdró kâ hiăng tơpui ƀă Khu ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê kong pơlê Dak Nông, ƀă tơdroăng ki pui, tâ tung kơxâk, pơto chơ hiăng châ tơleăng tơniăn. Kơpong pêt kơchâi Dak Nông hiăng châ teăm châ tê:

“Môi tiah kŏng ti á pơxiâm mung môi tíu pêi cheăng ai tŭm mâu hlá mơ-éa mơnhên vâ pro ăm tơná tơdroăng ki pêi, tâ tung kơxâk, la xuân ôh tá tơniăn klâi. Klêi mê, á tơpui ƀă Khu ngăn chiâk deăng Dak Nông vâi tơrŭm ƀă mâu khu pêi cheăng tung to lâi tíu châ loi tơngah ƀă ivá tơdjâk a mâu tơring ki xiâm ‘na mâu kế tơmeăm ki á kal. Mê bu 1 khế hiăng luâ, kế tơmeăm châ 1 hâi 100 tâ̆n, hiăng mơnhên mâu tơdroăng ki vâ tê ăm kơpong ki pêt”.

Ƀă tơdroăng ki rơtế dêi khu pơkuâ rêm râ ƀă khu mơdró kâ, pêi chiâk deăng Dak Nông hiăng kơdroh iâ má môi tơdroăng kế tơmeăm ki tro lŭp. Troh nôkố, mâu kong pơlê, pơlê kong kân tung lâp tơnêi têa hiăng pơxiâm pêi cheăng tiah hmâ nếo, mâu kơvâ cheăng tê mơdró hiăng tơ’lêi hlâu tâ, kum kuăn pơlê pêi chiâk deăng kơdroh tơdroăng ki ôh tá mơhúa. Pêi chiâk deăng Dak Nông hiăng ai rôh ki tơkâ luâ xơpá vâ pơtối mơnhông tơniăn tung la ngiâ.

Kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng Dak Nông hiăng luâ rôh ki xơpá ó xua tơdjâk pơreăng COVID-19 ƀă kong pơlê dế pơxiâm pêi môi tơdroăng ki hmâ tơniăn nếo ăm tơdroăng mơdêk tơrŭm pơla 3 khu:  mê cho  Tơnêi têa, Khu pêi chiâk deăng ƀă khu mơdró. Tiah mê, tung la ngiâ, khu râ kơvâ cheăng pơtối ai troăng rơhlâ ki klâi vâ mơdêk ki hmâ ăm tơdroăng pêi chiâk deăng kong pơlê? Pôa Phạm Tuấn Anh, Ngế xiâm pơkuâ ngăn ‘na pêi chiâk deăng -mơnhông mơdêk thôn pơlê Dak Nông ai tối ti lâi ‘na tơdroăng kố ing tơdroăng kơ êng a kơ’nâi kố:

- Ô pôa Phạm Tuấn Anh, pơ’lêh pêi tơdroăng hmâ tơniăn, pêi chiâk deăng Dak Nông ai pơ’lêh ti lâi ƀă ối ai mâu tơdroăng pơloăng mơnúa klâi kô trâm?

Phạm Tuấn Anh: “Klêi tơniăn tơdroăng pơreăng COVID-19, kơvâ ngăn pêi chiâk hnê mơhno ăm mơngế ki pêi chiâk tơkŭm mơdâ pêt báu a rơnó xeăng têa, mơdêk pêi lo kế tơmeăm a rơnó rơxăm hơnăm 2021 troh nôkố vâ tối hiăng klêi, rĕng tâ tâng vâ pơchông ƀă rơnó kố dêi hơnăm nah: mơdâ pêt báu rơnó xeăng têa hơnăm châ 86,9%, iâ tâ tâng vâ pơchông ƀă hơnăm hdrối ai 2 rơpâu 746,4 ha.  Mơngế ki pêi chiâk kơdroh deăng pêt, tơkŭm hên mơngế ki rak ngăn, pôe xo ton hâi dế ai yă, tung mê ai kơphế, tiu ... Pơreăng COVID-19 tâ tú rôh má 4 kố nah hiăng tơdjâk kân troh tơdroăng mung tơmeăm xúa tung pêi chiâk, tơdroăng tê rôe tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng, hiăng tơdjâk kân troh tuăn tơmiât dêi kuăn pơlê ki pêi pêt ‘’hmếo pơ mơdoh’’ tung tơdroăng ‘no liăn po rơdâ pơtối pêi. Kơvâ ngăn pêi chiâk kong pơlê ối trâm hên xơpá, pơloăng mơnúa, mê cho:

+Yă tơmeăm xúa tung pêi chiâk deăng to kơnâ luâ râ, môi tiah: yă phon rơvât, ing apoăng hơnăm troh nôkố, tâk sap 8- 70%; yă pơkeăng xôh nhâ, xôh ôa hdrong, rak sap ing 10-15%; yă mơdrăn chĕm mơnăn pơtối to kơnâ, ing mơ’nui hơnăm 2020 troh nôkố tăn to sap 30-35%. Pakĭng mê, yă têa châu têa kơxăng rơtế tâk ôh tá pơtê pro tơdjâk kân troh tơdroăng ing tơmeăm xúa tung pêi chiâk deăng, pêi cheăng kâ.

+Ƀă Dak Nông tối krê ƀă mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên tối tơchoâm, nôkố dế pơxiâm tung rơnó krí kơphế; tơdroăng ôh tá ai mơngế krí (mơngế pêi cheăng a mê ai tiô púi vâ 50%),  yă mơhá mơngế pêi cheăng tâk 1,5 hdroh tâng vâ pơchông ƀă hơnăm hdrối. 

            -Pơla hdrối nah, kơvâ pêi chiâk deăng ƀă mơnhông mơdêk pêi chiâk deăng ƀă Vi ƀan kong pơlê ôh tá xê to kum kuăn pơlê pêi chiâk, khu pêi cheăng tơrŭm tơdjêp tê tơmeăm pêi lo, châ tăng tíu tê, tah ki xơpá ki ối mơdêk râ mơnhên kơpong pêt, kum ‘no liăn ăm tơdroăng uâ mơdiê, rak ngăn. La tơdroăng kal vâ tơdroăng mê kân ‘nâng ƀă hlối mơhrê hên liăn. La ngiâ kong pơlê kô tơleăng mơnhên tơdroăng pá mê môi tiah lâi?

Phạm Tuấn Anh: “Tung kong pơlê nôkố ai 24 mahơxô̆ kơpong pêt xua khu xiâm rak ngăn nhâ loăng kuăn kiâ ăm ƀă tung mâu hơnăm hdrối nah Khu xiâm ngăn pêi chiâk deăng ƀă mơnhông mơdêk thôn pơlê tung pêi pro hoăng cheăng châ pơcháu ƀă tơrŭm pêi mâu tơdroăng, tơdroăng tơkêa bro, tơdroăng pơkâ pêi hiăng kum mâu túa pêi cheăng vâ mơnhông mơdêk uâ mơdiê, rak ngăn tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng môi tiah kum pro hnôu ‘măn ki hngíu, hngêi têng, plông têng, hngêi kơmăi kơ óu uâ kơphế ƀă mâu túa kơmăi kơmok, tơmeăm ki ê... Laga tâng vâ pơchông ƀă tơdroăng púi vâ ki khât gá mâu tơmeăm châ tŏng um ối iâ, xiâm ki tŏng um xuân ôh tá ai hên.

Tung hơnăm 2021, Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng ƀă mơnhông mơdêk thôn pơlê hiăng veăng tí tăng ‘nâi plĕng ăm Vi ƀan kong pơlê hlá mơ-éa pơtroh ăm Khu xiâm pơkâ ƀă ‘no liăn cheăng chêh inâi kal vâ liăn pêi pro tơdroăng tŏng kum, mơnhông mơdêk khu pú hên, Khu pêi cheăng tơrŭm ing liăn ngân xiâm Tơnêi têa pơla hơnăm 2021-2025, tung mê ai mâu tơdroăng tŏng kum ăm hnôu ‘măn, pro hngêi kơmăi, hngêi têng ƀă hên ki ê la dế tơkôm Khu xiâm pơkâ ƀă ‘no liăn cheăng séa ngăn mơhno ăm liăn vâ pêi cheăng.

Pakĭng mê, Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê tí tăng ‘nâi plĕng ăm Vi ƀan kong pơlê pơtroh ăm khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng ƀă mơnhông mơdêk thôn pơlê tơdroăng tơkêa bro mơnhông mơdêk kơpong pê lo kơphế ki dâi lĕm vâ ai kơphế uâ mơdiê, tê ăm kong têa ê hơnăm 2021-2025 tung kong pơlê, tung mê ai tơdroăng mơjiâng kơpong kơphế, tŏng kum ‘no liăn cheăng tê mơdró, uâ pơliê pro, chơ tê tơmeăm pêi lo.

Tung la ngiâ, kơvâ ngăn ‘na chiâk pơkâ troăng rơhlâ pêi môi tiah lâi:

-Séa ngăn, tí tăng ngăn, mơnhên mâu kơpong, malối cho kơpong pêt loăng plâi kâ vâ hbrâ tŏng kum khu mơdró mơjiâng kơpong pêt tơmeăm, râ mah kơxô̆ kơpong pêt vâ ai tơmeăm tê ăm kong têa ê. Kong pơlê kô tăng liăn pêi pêt tơrŭm ƀă mâu tơdroăng vâ pêi, tơdroăng tơkêa bro, tơdroăng mơnhông cheăng kâ rêh ối pơlê pơla, tơdroăng ‘na khoa hok ƀă kơmăi kơmok; kơxŏ liăn mơhnhôk pêi cheăng tro luât; liăn ngân tơnêi têa châ xing xoăng ăm rêm hơnăm ăm mâu kong pơlê, tíu pêi cheăng. Mơhnhôk tăng ing mâu khu mơdró, khu tơrŭm cheăng, mâu ngế tiô pơkâ dêi luât vâ pêi pro mơhnhôk mâu khu mơdró ‘no liăn, mơhnhôk tăng liăn ‘no mơjiâng tíu uâ pơliê kế tơmeăm pê lo ing chiâk deăng.

-Tơnêi têa, ing hên hơnăm hdrối nah hiăng ai luât pơkâ mơdêk tơrŭm tung pêi chiâk, la châ tơ-ƀrê môi tiah púi vâ. Nôkố tung tơdroăng nếo nôkố, bú mơdêk pêi cheăng tơrŭm nếo kâi vâ pêi tơniăn, kong pơlê kô pro tơ’lêi hlâu môi tiah lâi ăm tơdroăng mê, ô pôa?

Phạm Tuấn Anh: “Tơrŭm pêi chiâk cho tơdroăng ki kal tung mơnhông mơdêk pêi chiâk, kum mơdêk ki pơxúa dêi rêm pâ ki veăng pêi, malối ƀă kuăn pơlê ki pêi chiâk; kơdroh pêt kế tơmeăm iâ utâ utá, mơdêk pêi lo tơmeăm vâ tê mơdró. Tung tơrŭm pêi chiâk, pê lo tơmeăm, Tíu xiâm ƀă kong pơlê hiăng ai mâu luât pơkâ tŏng kum. Riân troh nôkố, tung lâp kong pơlê ai 64 khu pêi cheăng tơrŭm pêi lo tơmeăm, pơla mâu Kŏng ti, Khu mơdró, Khu pêi cheăng tơrŭm ƀă lối 9 rơpâu 500 rơpŏng veăng pêi tơrŭm. Tung pơla nôkố, Khu xiâm ngăn pêi chiâk ai pơkâ môi tiah kơ’nâi kố:

Kum hdrối mơdêk tŏng kum mơnhông pêi chiâk tiô túa tơrŭm, malối cho pêi chiâk deăng krúa - tơniăn ƀă tiô hnê troăng hơlâ hưh cơ, veăng mơdêk pơ’lêh túa pêi chiâk, mơdêk pêi lo liăn ăm kuăn pơlê a thôn pơlê krá tơniăn ton.  

Pơtối séa ngăn, tơkŭm tâi tâng ƀă tối, pâ thế khu râ kơpêng pơkâ mâu luât tŏng kum hnê mơhnhôk mơnhông mơdêk tơrŭm  cheăng, tơrŭm tung pêi chiâk deăng, tê kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng tiô pơkâ kơxô̆ 98/2018/NĐ-CP hâi lơ 05/7/2018 dêi Chin phuh, tơtro ƀă tơdroăng ai khât a kong pơlê.

Tơkŭm ‘no liăn mơnhông mơdêk pêi tơdâng tơ’mô tíu pêi cheăng tơmeăm khoăng ‘na pêi chiâk deăng, thôn pơlê; tơrŭm ƀă  kơvâ cheăng ƀă kong pơlê tí tăng ‘nâi plĕng dêi Vi ƀan kong pơlê mơdêk mâu tơdroăng mơhnhôk ‘no liăn cheăng a pêi chiâk deăng, mơhnhôk mâu khu mơdró ai pơkâ ton hơnăm tung mơjiâng kơpong pêi lo tơmeăm a kong pơlê xuân môi tiah ‘no liăn uâ pơliê tơmeăm ki pơxúa cho tơmeăm pê lo ing chiâk deăng‘’

-Ƀă mâu tơdroăng tơrŭm hiăng mơnhên châ tơ-ƀrê, tiô pôa, mê hôm ối kal ai luât pơkâ, tŏng kum ki lâi há vâ mơhnhôk vâi po rơdâ túa pêi cheăng, pro rơdâ tơdroăng cheăng pêi ki tơ-ƀrê hiăng châ pêi pro?

Phạm Tuấn Anh: “Ƀă mâu túa tơrŭm pêi tơ-ƀrê, Khu ngăn ‘na chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê mơhnhôk mâu tíu pêi cheăng  pơtối pêi pro, po rơdâ túa pêi chiâk. Ngăn a mâu luât pơkâ tŏng kum ki hiăng pơkâ ƀă tung pơla pêi pro hnoăng cheăng châ pơcháu dêi Khu ngăn pêi chiâk deăng, tơrŭm ƀă mâu tơdroăng pơkâ, tơdroăng tơkêa bro ƀă hên tơdroăng ki ê. Khu xiâm séa ngăn, pro tơdâng tơ-‘mô vâ pơtối tŏng kum tro tiô pơkâ dêi Luât’’.

-Mơnê kơ pôa!

Gương - Kratarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng