VOV4.Xơ Đăng - Ƀă tâi tâng ƀăng tơnêi vâ chê 97.200 ha, kơphế cho kế tơmeăm pêt tung chiâk deăng xiâm dêi kong pơlê Gia Lai, rêm hơnăm châ xo lối hrĭng rơtuh dollars sap ing tơdroăng ki tê ngi kong têa ê tung hên hơnăm hdrối. Vâ pơtối mơdêk ki kơnía sap ing plâi kơphế, nôkố, a kong pơlê Gia Lai, kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng ƀă khu mơdró kâ dế kơhnâ pêt kơphế tiô troăng ki mơdêk dâi lĕm ing tơdroăng ki pêt kơphế tiô mâu tơdroăng pơkâ, pêt kơphế ki lĕm ƀă hên ki ê.

Rơpŏng pôa Lê Quang Điền, a thôn Ia Mua, cheăm Bầu Cạn, tơring Čư̆ Prông, kong pơlê Gia Lai ai 3 ha kơphế, tơrŭm ƀă môi khu mơdró kâ tê kơphế ngi kong têa ê, pêt tiô pơkâ ki dâi lĕm 4C. Pôa Điền ăm ‘nâi, pêt tiô pơkâ kố, pôa hơ’lêh teăng mâu pơkeăng rak vế xôh kơdê oâ hdrong ƀă mâu kơtôu kloăng ki pro sinh hok. Maluâ kơtôu kloăng sinh hok lơ pơkeăng hoă hok, rơpŏng pôa đi đo pêi pro tiô pơkâ hiăng châ hnê hriâm. Krê ƀă tơdroăng ki po nhâ huăn, pôa bu xúa kơmăi poê, kơmăi pơchoh tê ôh tá xúa pơkeăng xôh kơdê nhâ.

Túa pêi ki nếo kố kum ăm xiâm loăng kơphế drêh ngiât lĕm, tơnêi hơpok lĕm, tơnêi tơníu châ hơ’lêh; yă tê kơphế 4C kơnâ tâ lối 1 rơpâu liăn tung 1kg mê kơxô̆ liăn ‘no ngăn kơdroh. Pôa Lê Quang Điền tối tiah kố, tơrŭm ƀă khu mơdró kâ, pêt kơphế dâi lĕm, pro pơxúa troh ăm kuăn pơlê hên tơdroăng ki tơƀrê.

“Kuăn pơlê ngin ối kal hên tơdroăng, ‘na khoa hok kih thuât tá hâi ‘nâi nhên, tá hâi hlê plĕng ‘na pêi chiâk deăng. Ngin rơhêng vâ tơrŭm ƀă mâu kŏng ti kơphế vâ pro kơphế krúa, krá ton, mơdêk yă kơphế, pêipro châ tơdroăng ki rơhêng vâ tung tơdroăng rêh ối. Ngin châ tơ’nôm yă, 1 tâ̆n châ tơ’nôm to lâi hrĭng. Mê tê ăm pa gong ôh tá châ, châ tơ’nôm môi tiah mê ngin ai hnoăng cheăng pêi lo kơphế lĕm má môi tơrŭm ƀă kŏng ti”.

Pêi pro ƀă tơdroăng ki po rơdâ kơpong pêt kơphế tiô mâu tơdroăng pơkâ ki dâi lĕm tê ăm kong têa ê, Gia Lai xuân pơxiâm mơnúa pêt kơphế ki lĕm kơnâ. Tiô pôa Trần Xuân Khải, tiô tối hdrối lâp kong pơlê kô pêt dâng 2.300 ha troh hơnăm 2030. Nôkố, kong pơlê hiăng ai 200 ha kơphế Robusta ki lĕm, xua kuăn pơlê pêt xêh, kơphế ki kố ai yă tê kơnâ tâp sap ing 3 troh 4 hdroh tâng vâ pơchông ƀă kơphế ki tiah hmâ. Tâng pêi klêi túa pơkâ pêt kơphế ki lĕm mê rơtế ƀă kơphế ki châ krí xo, loi tơngah dêi kơphế Gia Lai xuân châ mơdêk.

Vâ pêi châ tơdroăng mê, pôa Khải ăm ‘nâi, kong pơlê dế tơkŭm tung mơjiâng, pêi klêi vâ pơkâ túa pêt:

“Pakĭng tơdroăng ki tơrŭm pơla khu mơdró kâ ƀă mâu tơring, cheăm, ing mâu tôh tơrŭm cheăng, Khu pêi cheăng tơrŭm vâ ‘no liăn pêt kơphế krá ton kơpong pêt kơphế ki lĕm, Khu pơkuâ xuân pơkâ mơdêk tí tăng ‘nâi plĕng rah xo hdrê kơphế ki lĕm krê dêi Gia Lai vâ kum ăm tơdroăng vâ pêt kơphế lĕm dêi kuăn pơlê a kong pơlê. Tơdrêng amê, Khu ối kơ’nôm Khu rak ngăn ƀă pêt mơjiâng ƀă rak vế pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong ối tung khu xiâm ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê xuân môi tiah mâu tíu pêi cheăng rơtế tơpui vâ rĕng pơkâ pêt kơphế lĕm a kong pơlê”.

Ƀă tâi tâng ƀăng tơnêi vâ chê 97.200 ha, Gia Lai cho kong pơlê ki ai ƀăng tơnêi pêt kơphế kân má 4 tung lâp tơnêi têa. Pôa Thái Như Hiệp, kăn pơkuâ Kŏng ti pêi cheăng tiô rơnó môi tung khu Vĩnh Hiệp, tíu ki tê kơphế ngi kong têa kân má môi dêi kong pơlê Gia Lai loi tơngah tiah kố, tơdroăng kơphế lĕm ƀă mâu kế tơmeăm ki pro ing kơphế ai mơnhên kong têa ê, cho ivá mơdêk kơphế Gia Lai. Ƀă ivá kơhnâ, ‘no liăn cheăng ƀă hơ’lêh nếo dêi kuăn pơlê, khu mơdró kâ mâu tơdroăng pơkâ kố kô pêi pro klêi tro túa pơkâ:

“Kơphế Gia Lai gá phá tơ-ê ƀă mâu kơpong ki ê, kuăn pơlê hơ’lêh rĕng ƀă tôh pêi cheăng tơrŭm đi đo pơkuâ djâ ƀă tơdroăng ki pơkâ thế dêi tơdroăng ki tê, pêi pro hơ’lêh vâ hbrâ rơnáu rơtế ƀă khu mơdró kâ vâ veăng pêi pro, mơdêk kế tơmeăm kơphế dêi kong pơlê tâk troh a tơdroăng ki nếo, mơdêk tơxâng tơnêi têa Việt Nam ‘na kơphế. Mê cho môi tung tơdroăng cheăng tung la ngiâ.

Kố cho tơdroăng ki ôh tá chiâng piu kơnôm ing khu kăn pơkuâ kong pơlê, mâu khu râ, kơvâ cheăng hiăng tŏng kum, đi đo rơtế ƀă ngin,kuăn kuăn pơlê pêt kơphế krá tơniăn ƀă kruá ngiât.

Tối ki mơ-eăm mơnhông ƀă mơdêk ki pơxúa ăm kơvâ pêt kơphế dêi kong pơlê Gia Lai, Ngế chêh hlá tơbeăng ai roh tơpui tơno ƀă pôa Lưu trung Nghiã- ngế pơkuâ ngăn Khu pêi chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê Gia Lai.

-Ô pôa nôkố, kơphế dêi kong pơlê Gia lai ai mâu tơdroăng pơxúa ki klâi tung tơdroăng tê kơphế ăm kong têa ê?

-Pôa Lưu Trung Nghĩa:“Gia lai cho môi tung mâu kong pơlê ki ai tơnêi bazan kân rơdâ, dâng 97 rơpâu ha kơphế. Tung mê ai vâ chê 40.000 ha kơphế châ pêt tiô mâu pơkâ pơrá phá dêi rơpó. Ai kơphế hữu cơ,  GlobanGap, UTZ, 4C… Má péa cho kơpong tơnêi bazan ki hơpok lĕm. Hyôh kong prâi Gia Lai kum ăm loăng kơphế châ ai plâi lĕm châ krí môi tiah hmâ a mơ’nui rơnó mêi, apoăng rơnó mơdrăng ôh tá tro hngiâm kơchoh, ôh tá phôk. Ƀă kơphế Robusta mê kơphế Gia Lai tơniăn lĕm cho ối má môi Việt Nam. Má môi cho kơphế xông dâi lĕm kơ’nâi, mê hdrê pêt ki lĕm má môi, trếo lĕm dêi cafein lĕm má môi châ pêt a Gia Lai.

-Ki khât, mâu hơnăm hdrối nah, kơvâ pêt kơphế kong pơlê hiăng mơnhông  mơdêk ti lâi vâ ai tiô púi vâ dêi mâu ki rôe dêi kong têa ê, ô pôa?

Pôa Lưu Trung Nghiã: “Mâu hơnăm hdrối mê hiá nah, kơvâ kơphế xuân chôa ‘lâng mơhno ki xông mơdêk dêi ‘na tơdroăng tê. Ƀă 97.000 ha, kơphế cho loăng plâi pêt ki xiâm, ai veăng dêi kuăn pơlê ƀă khu mơdró rôe, têng, kơ-óu , uâ pơliê, mâu khu mơdró xúa pêi ƀă kơmăi kơmok vâ têng, kơ-oú, uâ tiô túa lĕm nếo nôkố mê ƀă Robusta kơphế Gia Lai ối má môi dêi Việt Nam. Ta troh nôkố, pin hiăng pêi pro troh râ ki rơkê ‘na kơ-óu, uâ, mơjiâng inâi, tĕm tem cho tíu ki eăng ki tơ-ƀrê dêi kơphế Việt Nam ƀă pêi lo mâu tơmeăm ki lĕm ing kơmăi kơmok têng, kơ-óu, uâ pơliê chiâng tơmeăm pêi lo ki nếo.

Ai mâu khu mơdró teăng mâ môi tiah Vĩnh Hiệp tê kơphế ăm kong têa ê ki apoăng châ tê ăm kơpong châu Âu ing tơdroăng kĭ tơhrâ tê mơdró Tơniăn xua Việt Nam- châu Âu (cho kĭ tơhrâ EVFTA).

-Nôkố, pơreăng COVID-19 tâ tú rơ-iô dế tơdjâk môi tiah lâi troh tơdroăng cheăng pêi chiâk,  tê kơphế ăm kong têa ê dêi kong pơlê,ô pôa?

Pôa Lưu Trung Nghĩa:“Tung pơla loăng plâi ki ê dế chu rơpâ yă, lơ yă xuân dế ti mê, mê yă kơphế hơnăm kố châ rôe kô tâk dâng đô̆ 15%. Mâu hơnăm hdrối tê sap 31-32 rơpâu liăn/1kg. La hơnăm kố tê yă 40 rơpâu liăn/1kg. Pơla kố, loăng kơphế dế ai pơxúa tâng vâ pơchông ƀă mâu tơmeăm pêi lo ki ê ing chiâk deăng. Má péa, tơdroăng mơdêk pêt kơphế, uâ pơliê kơphế cho thế rak ‘măn kơphế ki têng khăng. Ngin tối cho khu kơphế khăng. Khu kơ phế khăng chiâng ‘măn ton tâ vâ pin kô châ tơkâ luâ rôh yă tê rơpâ. Mâu khu mơdró, drêng ai pơreăng COVID-19, dêng pơla tung tơnêi têa ƀă lâp plâi tơnêi dế tê tơmeăm tơ’lêi hlâu, kơphế hlo rế pơtối tâk. A loi khât tiah kố, kơphế hơnăm kô ah yă tiah mê kô mơhúa ăm kuăn pơlê ki pêt, mâu khu pêi cheăng tơrŭm ƀă mâu khu mơdró.

-Tiô pôa, tung la ngiâ, vâ kum mơdêk ki pơxúa dêi tơmeăm pêi lo, kuăn pơlê ki pêt kơphế a Gia Lai kô pơ’lêh tơdroăng klâi?

Pôa Lưu Trung Nghĩa: “Nôkố môi tơdroăng pơkâ, môi cho pin thế pơ’lêh tơdroăng tơmiât pêi pêt kơphế ki dâi lĕm nếo, tơ’lêi tâ cho ing tơdroăng rak ngăn, rơvât phon kơdroh iâ, rak ngăn tiô khoa hok, krí plâi ki hiăng tum. Krê tơdroăng krí plâi hiăng tum, tâng krí plâi gá ki tum hiăng châ dâng 90% kô rôe 2.000 liăn/kg tâng vâ pơchông ƀă krí plâi ối ‘miê, tâng krí plâi ki tum gá 80% mê kô kơnâ tâ 1 rơpâu liăn/kg. Kố cho ki vâ mơhno ki pơxúa ing tơdroăng rôe gá ti mê. Loi khât kuăn pơlê, mơngế ki pêt kô châ rơkâ.

-Tung pơla hdrối kố nah, kong pơlê Gia Lai hiăng kum ki klâi ăm kuăn pơlê ƀă khu mơdró mơnhông mơdêk kơvâ kơphế dêi kong pơlê , ô pôa?

Pôa Lưu Trung Nghĩa:“Pơla hdrối kố nah, ƀă plâi kơphế tiah mê, mê kong pơlê tơmâng hnê mơhnhôk khu mơdró ‘no liăn cheăng, tơdjâk ƀă kuăn pơlê ki pêi chiâk pro ti lâi ăm tro tâ, pêi tô pơpâ ki hôm tâ dêi tơdroăng vâ rôe, tơrŭm vâ rôe, uâ pơliê pro mâu túa tơmeăm ki pơxúa kơnâ tâ. Kố cho troăng rơhlâ pêi dêi kong pơlê Gia Lai dế mơ-eăm tơbleăng. Krê mâu tơdroăng tơkêa ‘no liăn cheăng mơjiâng tơmeăm khoăng, mê Gia Lai dế tơmâng khât mâu tơdroăng tơkêa ‘no liăn mơjiâng pro tơmeăm khoăng tơnêi têa dêi kong pơlê, tơring, mâu tơdroăng tơkêa bro dêi tơnêi têa.

Ngin tơmâng ‘no liăn pro tơmeăm khoăng dêi kơpong pêt kơphế cho pro troăng kân vâ mot a kơpong uâ pơliê pro vâ tơ’lêi chơ; má péa cho kâng pro rơchôa, má pái pro hnôu ‘măn; klêi mê meăn plông têng, pro hnôu têng ăm rĕng xĭngki xua têng ƀă kơmăi dâi lĕm. mê cho tơdroăng ‘no liăn mơjiang pro ăm kơpong pêi tơmeăm nôkố.

Pakĭng mê, Gia Lai dế mơhnhôk mâu khu mơdró môi tiah Vĩnh Hiệp lơ mâu khu mơdró ki ê vâ tơrŭm ƀă kuăn pơlê ki pêt, ing mâu khu pêi cheăng tơrŭm, hnê tối ăm kuăn pơlê ki pêt kơphế tơniăn ton. Ing tơdroăng rak ngăn, krí plâi tum, têng, tê ăm khu mơdró ki tơrŭm tơdroăng cheăng tiah mê cho mơhno ăm hlo ki mơnhông mơdêk krá tơniăn ton.

Gia Lai xuân dế mơ-eăm rơtế ƀă khu pêi chiâk deăng ƀă mơnhông mơdêk thôn pơlê, khu xiâm cheăng ‘na khoa hok Kơmăi kơmok vâ mơjiâng inâi, tíu chêh ‘na tơnêi tíu dêi kơphế Gia Lai; hlối tơbleăngpro hồ sơ tơniăn tí tăng xiâm tơmeăm pêi lo vâ veăng ƀă khu mơdró, malối cho mâu kong têa ki mơnhông mơdêk mê ki pơxúa tơ-ƀrê dêi kơphế Gia Lai kô châ mơdêk tâ nếo.

-Hôm ! Mơnê kơ pôa

Katarina Nga - Gương tơplôu ƀă tơbleăng