Sap ing hơnăm 2008, pôa Nguyễn Ngọc Hòa, ôi a thôn 1, cheăm Thăng Hưng, tơring }ư\ Prong rơtế [ă lối 30 rơpo\ng kuăn pơlê tung cheăm k^ tơru\m cheăng pêt, tê krui kơxái [ă Ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó môi tung khu ki roê xo tơmeăm Doveco Gia Lai. Tiah mê, ko\ng ti tê hdrê [ă tơhrâ roê xo krui kơxái kố [ă po rơdâ kơchơ mơdró, kơlo yă roê ai 6 rơpâu liăn tung 1 kg. Rêm ha plâi krui kơxái, kơxo# liăn ‘no hrê dâng 50 rơtuh, klêi lối 1 hơnăm, kơdrum plâi krui kơxái kố hiăng châ krí dâng 25 ta#n. Pôa Nguyễn Ngọc Hà ăm ‘nâi, [ă kơlo yă 7.500 liăn môi tiah dế nôkố, liăn tơkâ dêi krui kơxái châ hên tâ tâng pơchông [ă mâu hdrê loăng ki ê:

‘’Nôkố, tung 1 ha kơphế bu châ xo liăn tơkâ dâng 50 rơtuh tung môi hơnăm. [ă 1 ha krui kơxái liăn tơkâ môi hơnăm châ sap ing 120 troh 150 rơtuh. Liăn tơkâ tâk 3 hdroh. Hơnăm 2018 pêt troh 2019 châ tê ăm ko\ng ti Doveco a hơnăm nah, ngin tê ăm ko\ng ti Doveco châ 500 ta#n plâi krui kơxái, hơnăm kố ngin k^ tơkêa tê 1.000 ta#n’’.

Nôkố kong pơlê Gia Lai ai lối 3 rơpâu ha plâi krui kơxái. Tiô tối troh hơnăm 2025, [ăng tơnêi pêt kô tâk troh 10 rơpâu ha, [ă châ krí xo lối 84 rơpâu ta#n plâi. Sap ing hơnăm 2018 troh nôkố, 2 khu mơdró kâ cho Ko\ng ti pêi cheăng tiô rơnó tê roê kơchâi plâi Gia Lai [ă Ko\ng ti Tơlo liăn (Na-futz) Nafoods Tây Nguyên hiăng tơru\m pêt, tê [ă lối rơpâu rơpo\ng kuăn pơlê a Gia Lai, rak tơniăn ăm tơdroăng ki tê krui kơxái.

Xua plâi krui kơxái kố ki hên cho vâ kum ăm tơdroăng ki vâ tê ngi kong têa ê, mê tơdroăng ki rak tơniăn dâi le\m cho kal khât. Pôa Nguyễn Mạnh Hùng, Kăn hnê ngăn Ho#i đong quản trị xuân cho kăn pơkuâ Ko\ng ti Tơlo liăn Nafoods Group, tối nhên, kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng kal pêi pro kơtăng tiô mâu tơdroăng pơkâ thế drêng xúa pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong a xiâm krui kơxái:

‘’Bu kal ai mâu hngêi kơmăi môi tiah Đồng Giao, Nafoods roê mê ôh tá séa ngăn ki dâi le\m, mê mâu kế tơmeăm ki mê trâm tơdroăng ki tơ’lêi, mê inâi plâi krui kơxái ki 10 hơnăm mơjiâng kô hía lôi. Mê cho tơdroăng ki tối tơbleăng nhên, tâng pin ôh tá tơmâng ngăn troh ki dâi le\m, mê pin kô trâm xơpá a mâu kong têa ki kân má môi cho kơpong châu Âu’’.

Tung khế 7/2020, Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê rah xo kong pơlê Gia Lai vâ tơku\m po Hneăng hôp mơdêk pêt krui kơxái krá ton. Akố, kăn pơkuâ pơcháu ăm Khu ki pêt mơjiâng kế tơmeăm [ă mâu kơvâ cheăng ki ai tơdjâk troh re\ng mơjiâng tơdroăng tơkêa pêt krui kơxái. Tung mê, khu xiâm pơkâ thế kal mơnhên [ăng tơnêi, túa pơkâ ăm rêm kong pơlê; mơdêk hnoăng cheăng hriăn ngăn ‘na hdrê ki dâi le\m, kâi trâng  pơreăng, túa pơkâ pêt [ă rak ngăn, hbrâ mơdât pơreăng kâ ‘nhiê [ă re\ng mơjiâng tơdroăng pơkâ ki dâi le\m Việt Nam ‘na hdrê krui kơxái.

Xuân akố, pôa Lưu Trung Nghĩa, kăn pơkuâ khu ngăn ‘na pêi chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê kong pơlê Gia Lai ăm ‘nâi, tung la ngiâ ah, kơvâ pêi chiâk deăng kong pơlê kô tối tơbleăng hên túa pơkâ vâ pêt krá ton [ă hdrê plâi krui kơxái kố:

‘’Khu pơkuâ ngăn Đảng hiăng ‘mot tung tơdroăng pơkâ troăng hơlâ ‘na pêt kơchâi plâi pôm, Vi [an hnê ngăn kong pơlê xuân tơpui túa pơkâ pêt kơchâi plâi a kong pơlê; khu mơdró kâ hiăng tối tơbleăng kơhnâ, kơchơ tê mơdró po rơdâ. Tá tung pơla ai pơreăng Covid-19, khu mơdró kâ tê kơchâi ngi kong têa ê ôh tá kơdroh. Ngin dế pơkâ [ă Vi [an hnê ngăn kong pơlê ăm mơjiâng hnê mơhno tơnêi tơníu vâ pêt plâi krui kơxái Gia Lai. Tâng pêt krá ton mê krui kơxái Gia Lai mơni kô teăng mâ ăm krui kơxái Việt Nam. Tơdroăng akố cho kal túa pơkâ nhên, má péa cho ai khu hdrê ki le\m ăm tơrêm kơpong; má pái cho túa pơkâ vâ pêt tiô pơkâ ki kong têa mơnhên’’.

Hâi lơ 16/9 kố nah, 100 ta#n plâi krui kơxái ki apoăng dêi kong pơlê Gia Lai hiăng châ tê ngi mâu kơchơ tê mơdró - EU tiô tơkêa tê mơdró tơniăn krê xua Việt Nam – Châu Âu, cho tơkêa EVFTA. Tiô tơkêa kố, mê plâi krui kơxái dêi Việt Nam kô châ kơdroh nâp hnoăng liăn mơhá sap ing 8% môi tiah nôkố chu ối 0% a 27 to kong têa tung khu EU. Rôh tơ’lêi hlâu ăm krui kơxái Việt Nam mơdêk ki kơnía [ă po rơdâ kơchơ tê mơdró tê gá hên.

Tơpui a rôh leh, pôa Lê Quốc Doanh, kăn pho\ ngăn chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê pơkâ thế kong pơlê Gia Lai kal teăm xo rôh ki tơ’lêi hlâu sap ing Tơkêa EVFTA, pơtối xúa kơmăi kơmok chal nếo, hên kế tơmeăm, rak tơniăn [ă mơdêk ki dâi le\m, tí tăng xiâm kối vâ mơ-eăm châ tê tung kơchơ tê mơdró [ă EU; tơdrêng amê hnối pơkâ thế kong pơlê pơtối pro tơ’lêi hlâu vâ mâu khu mơdró kâ uâ pơliê mơdiê kơchâi plâi ‘no liăn po rơdâ hngêi kơmăi uâ pơliê, veăng tơru\m, mơjiâng kơpong, tơkêa roê xo kế tơmeăm dêi kuăn pơlê. Pôa Lê Quốc Doanh tối:

‘’Tơkêa tê mơdró tơniăn krê xua Việt Nam – EU châ xêt khât mê ki khât cho rôh tơ’lêi hlâu kân ăm kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng Việt Nam. Kố cho kơchơ tê mơdró a 27 to kong têa ki ai 511 rơtuh ngế kuăn pơlê, pêi lo liăn rêm ngế gá châ hên. Kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng Việt Nam [ă EU ai ivá to\ng kum dêi rơpó, ôh ti xê to\ng kum tơdrêng. Luâ tâ mê nếo tơkêa kô ai tơdroăng tơhrâ hên. Môi tiah plâi krui kơxái, nâp hnoăng liăn mơhá sap ing 8% vêh troh a 0%’’.

Hâi lơ 16/9 kố nah, Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê tơru\m [ă Vi [an hnê ngăn kong pơlê Gia Lai tơku\m po leh tê 100 ta#n plâi krui kơxái ngi châu Âu tiô tơkêa tê mơdró tơniăn krê Việt Nam – EU, khe\n cho EVFTA. Drêng kố, khu chêh hlá tơbleăng ai kơ-êng pôa Nguyễn Quốc Toản, pôa Nguyễn Quốc Toản, Ngế ngăn ‘na mơjiâng kế tơmeăm [ă po rơdâ kơchơ tê tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng, cheăng tung Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông thôn pơlê ‘na hnoăng cheăng tê mơ’no plâi krui kơxái ‘na mâu rôh tơ’lêi hlâu, pơloăng mơnúa [ă troăng hơlâ ăm krui kơxái drêng châ tê ngi tung mâu kơchơ dêi EU.

-Ô pôa Nguyễn Quốc Toản, tơdroăng k^ tơhrâ tơniăn tê mơdró EVFTA hiăng xêt khât, po rôh ki ăm châ tê mâu tơmeăm pêi lo dêi Việt Nam ngi mâu kong têa kơpong châu Âu. Mê tiô pôa, krê ‘na krui kơxái nôkố tơnêi têa pin ai tơdroăng ki tơ’lêi hlâu klâi?

Pôa Nguyễn Quốc Toản: Tơkéa vâ tối K^ tơhrâ tê mơdró tơniăn pơla Việt Nam [ă EU cho tơdroăng ki tơhrâ ki ai khât sap ing nah ta troh nôkô dêi Việt Nam mê pin xuân hiăng k^ [ă mâu kong têa tung lâp plâi tơnêi. Sap lơ 1/8/2020, k^ tơhrâ hiăng xêt khât, kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng hiăng tối kô cho rôh ki tơ’lêi, cho rôh ki mơhúa kân vâ tơmeăm pêi lo dêi Việt Nam châ tê a mâu kong têa tung lâp plâi tơnêi.

To kơphế [ă plâi krui kơxái cho mâu tơmeăm ki xiâm pê lo ing chiâk deăng dêi Việt Nam. Bú riân to krui kơxái cho tơmeăm ki Việt Nam châ tê 25% [ă kơxo# ki châ tê tung lâp plâi tơnêi. Pin hâk tơngăm cho kong têa ki ối pak^ng Peru, Ecuador vâ mơhno dêi tơmeăm cho krui kơxái cho tơmeăm ki pin châ tê ăm kong têa kơpong châu Âu.

-EU cho mâu kong têa ki kân, la ai mâu tơdroăng pơkâ phá kơtăng ‘na ki le\m tơ-[rê [ă xiâm dêi mâu tơmeăm pêi lo. {ă kơchâi plâi tối tơchoâm [ă plâi krui kơxái tối krê ối châ mơnhên tối HACCP hơ GlobalGAP mê nếo châ tê ăm kơpong kố. Tiah mê mâu tơmeăm ‘na plâi krui kơxái Việt Nam ti lâi vâ kâi châ ai tiô pơkâ mê ?

Pôa Nguyễn Quốc Toản: Mâu hơnăm hdrối nah, kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng tơmâng khât troh tơdroăng pro mâu tơmeăm ki pê lo ing chiâk deăng, xua pin ngăn mê cho ki vâ pro tơ-[rê vâ xúa tu\m tơdroăng a mâu rôh dêi tơdroăng k^ tơhrâ. Môi cho mâu tơdroăng ai hlâu ‘na pro hnoăng mơhá. Prôk tơdrêng amê la ngiâ kố ah pin thế tơkâ luâ mâu tơdroăng ki pá ‘na kih thuât. {ă troăng hơlâ vâ uâ pro rế le#m khât gá cho troăng hơlâ ki pêi iâ má môi vâ pôi ăm hơngế ki kơtăn pơla mê [ă vâ tơkâ luâ tơdroăng ki pá ‘na kih thuât mê. Pak^ng mê, uâ mơdiê pro rế le\m tro khât ‘na plâi kơchâi kô pro ăm tơmeăm ki pêi lo pêi pro mê rế kơnâ, mơhno ivá ki tơbriât tê dêi Việt Nam a mâu kong têa tung lâp plâi tơnêi.

-Tiô pôa, ki khât, tơdroăng ki kal dêi tơdroăng uâ mơdiê pro tơmeăm ki pê lo ing chiâk deăng hiăng châ khu mơdró Việt Nam hlê ti lâi?

Pôa Nguyễn Quốc Toản: Tung 3 hơnăm achê kố, tâi tâng kơxo# liăn ‘no ‘na tơdroăng uâ pro tơmeăm ki pêi lo ing chiâk deăng tâk troh 4 rơpâu 600 rơtal liăn Việt Nam. Tơdroăng mê mơhno ăm hlo, mâu khu mơdró, malối cho mâu khu mơdró ‘na cheăng kâ krê ki kân hiăng mơhno mê cho ki tơ’lêi hlâu pro pơxúa dêi khu mơdró. Drêng pin rah xo tơdroăng pêi tro, troăng hơlâ pêi ‘ló [ă malối loi nhoăm dêi rơpó mâu khu tơru\m cheăng [ă mâu kong têa tung lâp plâi tơnêi mê pin kô khên loi khât a tơdroăng ‘no liăn cheăng a tơdroăng uâ mơdiê pơliê pro tơmeăm tiô tơdroăng ai liăn hên, rôh ki mơhnhôk kân ing tơdroăng hnê tối dêi Ngế pro xiâm hnê ngăn Chin phuh pơcháu ăm kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng la ngiâ kô ah pin thế châ mot tung mâu kong têa ki má môi tung lâp plâi tơnêi ‘na uâ mơdiê pơliê pro tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng ki tê ăm kong têa ê.

-Hôm mơnê kơ pôa!

Gương – Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng