Tiô kơxô̆ riân ngăn dêi Tíu xiâm Hbrâ mơdât châi tamo (DCD) kong pơlê Dak Lak, ing rôh ki ai ngế tro HIV ki apoăng châ nâi a hơnăm 1993 nah troh nôkố, kong pơlê Dak Lak hiăng ai 2.192 ngế tro HIV, tung mê 1.197 ngế ối rêh ƀă 518 ngế hiăng hlâ. Nôkố 15/15 tơring, pơlê kong krâm, pơlê kong kơdrâm ƀă 179/184 to cheăm, bêng, pơlê kân ai ngế tro HIV/AIDS. Pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột cho pơlê kong kơdrâm ai kơxô̆ ngế tro HIV hên má môi tung kong pơlê, ƀă 906 ngế. Xuân tiô CDC, a kong pơlê ngế ki tro HIV/AIDS hên a 2 khu mê cho on veăng, ngế pơyô tro HIV ƀă mâu ngế ki chik ma tŭi. Tung mê, kơnốu tro HIV/AIDS cho 70,84%, kơdrâi tro cho 29,16%. Ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa I Huỳnh Thị Hồng Sinh – Kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS Tíu xiâm hbrâ mơdât châi tamo kong pơlê Dak Lak, ăm ‘nâi:

“Tơdroăng ki tro pơreăng HIV a kong pơlê dế hlo ôh tá tơniăn. Ing kơxô̆ ki séa ngăn khât châ ‘nâi, tơdroăng ki pơreăng HIV dêi kong pơlê dế rế hía rế tâk tung mâu khu ki koi dêi ƀă rơpó cho pơla kơnốu ƀă kơnốu, kơdrâi ƀă kơdrâi (MSM). Ki hên mâu ngế ki tro mê cho ing 15 – 49 hơnăm (châ 98,2%), gá hên. Nôkố tơdroăng kuăn pơlê rêh ối pơhlêh ing mâu tíu ki ê troh mê tơdroăng ki ối achê, séa ngăn, pơkuâ ngăn mâu ngế ki tro HIV ing kong pơlê kố lăm a mâu tíu ki ê ƀă ing mâu tíu ki ê troh akố trâm hên xơpá”.

Ngoh T.B.V (ối a tơring Čư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak) tro HIV hiăng lối 15 hơnăm kố. Ing rôh ki ‘nâi tro pơreăng, ngo V hmâ lăm khăm, châ ƀok thái pơkeăng tiâ mơnhên ăm ivá. Ngoh châ pơkâ thế pơlât ôu pơkeăng mơdât virus ARV. Lối 15 hơnăm hdrối, rêm khế, ngoh lăm troh a kơbong Hbrâ mơdât HIV/AIDS khăm, séa ngăn mơheăm va ngăn virus ƀă xo pơkeăng ARV. Kơnôm ing tơdroăng ki pêi pro tiô tơdroăng pơkâ thế pơlât dêi ƀok thái pơkeăng, ivá ngoh T.B.V xuân ối rak tơniăn, ngoh xo on veăng, ai kuăn ƀă pêi cheăng tiah hmâ. Malối, kơdrâi ƀă mâu kuăn ngoh pơrá ôh tá tro HIV ing ngoh. Chôu vế rôh ki tro nah, ngoh T.B.V, tối:

“Hlo dêi châ chăn ôh tá mo, 1 khế hlối mơ-eăm ôu kâ tŭm la ivá xuân ôh tá kâi mo mê á lăm troh a hngêi pơkeăng vâ séa ngăn mơheăm. Klêi mê tro HIV, púi vâ ăm gá xêt khât tâ á lăm troh a tíu xiâm pơlât HIV a Nha Trang séa ngăn mơheăm. Drêng ‘nâi khât tơná tro HIV, á pêi pro pơlât tiô tơdroăng hnê pơchân dêi ƀok thái pơkeăng, ing mê troh nôkố á đi đo ôu tŭm pơkeăng. Á xo kơdrâi, ai kuăn lĕm tiah hmâ ôh tá ai tơdroăng klâi. Pin rĕng ‘nâi rĕng châ pơlât vâ pin ôh tá tâ tú ăm ngế ki ê, klêi ‘nâi tro pơreăng tơná pin kô ‘nâi túa ki hbrâ mơdât vâ pôi tá tú ăm ngế ki ê tung rơpŏng hngêi”.

Vâ ‘nâi tơná hôm tro pơreăng HIV há lơ ôh, túa ki tro má môi cho athế lăm séa ngăn ‘na HIV a mâu tíu khăm pơlât. Pakĭng mê, tâng nhôm lơ vâ rak vế tơná xuân môi tiah mâu ngế ki rêh ối tâ tá, tơdroăng ki pâk ngăn mơheăm HIV cho tơdroăng ki kal pêi. Hlê nhên tơdroăng mê drêng ai nhŏng o tung rơpŏng hngêi tro HIV, nâ N.B.L (ối a bêng Tân Lập, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột, kong pơlê Dak Lak) hiăng lăm troh a Kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS (CDC Dak Lak) vâ châ tiâ mơnhên ƀă pâk ngăn mơheăm. Nâ N.B.L, tối:

“Drêng ‘nâi nhŏng o tung rơpŏng tro pơreăng HIV, á kơdrâ, tô tuăn khât. Maluâ tơná á iâ ối ƀă vâi la vâ rak tơniăn ăm dêi tơná á xuân ối lăm séa ngăn mơheăm vâ ‘nâi hôm tro tâ tú há lơ ôh. Hdrối vâ troh akố, á tơmiât prôk vêh hên khât xua tâng á tro pơreăng HIV mê á kô ôh tá ‘nâi pro tiah lâi. Laga, drêng châ ƀok thái pơkeăng tối, tiâ mơnhên, á hlo pâk ngăn mơheăm châ rĕng châ ‘nâi hôm tro pơreăng cho kal khât vâ pơlât rế rĕng rế ‘ló xua HIV nôkố hiăng ai pơkeăng mơdât virus, bu kal ôu tŭm pơkeăng, ôu tro chôu mê ngế ki tro mê xuân ối rêh, cheăng kâ tiah hmâ”.

Maluâ tơdroăng ki rĕng pâk ngăn mơheăm ‘na HIV pro pơxúa khât, la ngăn tiô kơxô̆ ki vâi riân ngăn, nôkố, kơxô̆ ngế pâk ngăn mơheăm ‘na HIV a kong pơlê Dak Lak ối iâ, bu châ dâng 4,9%. Ki hên mâu ngế ki lăm séa ngăn mơheăm ‘na HIV cho mâu ngế ki ối tung khu ngế ki pâk chik ma tŭi, pơla kơnốu ƀă kơnốu, kơdrâi ƀă kơdrâi koi dêi ƀă rơpó lơ ngế ki tro pơreăng kơ-o lo mơheăm, ngế ki tro mâu pơreăng ki tâ tú ing troăng nŭm, hdrối pâ, kơdrâi dế mơ-êa, kuăn dêi ngế tro HIV ƀă hên ki ê. Xiâm kối kơxô̆ ngế tro pơreăng HIV rĕng ối iâ xua kuăn pơlê tá hâi hlê plĕng ki pơxúa xuân môi tiah ki kal dêi tơdroăng séa ngăn mơheăm ‘na HIV, tá hâi hbrâ rơnáu hdrối xuân môi tiah tá hâi hbrâ rơnáu ‘na hiâm mơno vâ pâk ngăn mơheăm ‘na HIV. Hên ngế ối kơxiâp, xâu vâi pơrah ôh tá vâ ối ƀă dêi tơná mê ôh tá vâ pâk ngăn mơheăm ‘na HIV.

HIV cho môi tung virus pro kơdroh miễn dịch a mơngế, virus HIV kâ tung châ ƀă rế hía rế pro tơ’nhiê troăng miễn dịch dêi châ chăn, pro ăm châ chăn ôh tá ai ivá kâi trâng mơdât mâu kế ki pro chiâng pơreăng, mê ah chiâng hlâ. Xua mê, tơdroăng ki tiâ mơnhên ‘na pâk ngăn mơheăm vâ rĕng ‘nâi HIV cho tơdroăng ki kal khât. Xua mê, mâu kơvâ cheăng ki ai tơdjâk đi đo mơdêk rơdêi cheăng hnê tối tung um tơvi ‘na ki kal dêi tơdroăng khăm ivá rêm khế, malối cho pơxúa dêi tơdroăng pâk ngăn mơheăm vâ rĕng ‘nâi hôm tro HIV gá ai hên pơxúa, mê cho rĕng châ ‘nâi ƀă rĕng châ pơlât, ing mê hbrâ mơdât ki tâ tú ăm ngế ki ê ƀă ối gum pro kơdroh kơxô̆ liăn pơlât ăm ngế ki tro.

HIV/AIDS cho pơreăng ki tâ tú tơdjâk ‘mêi troh ivá, châ chăn mơngế ki tro. Pơreăng kố rế hlo hên tung mâu ngế hơnăm ối nếo nôkố ƀă kơxô̆ mơngế ki tro pơtối tâk, malối tung khu mơngế ki vâ dêi rơpó tơrá kơnốu lơ tơrá kơdrâi. Vâ kum kuăn pơlê hlê nhên ‘na HIV/AIDS, khu chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố hiăng ai rôh tơpui tơno tơ’nôm ƀă ƀok thái pơkeăng Chuyên khoa I Huỳnh Thị Hồng Sinh – Kơvâ cheăng hbrâ mơdât HIV/AIDS Tíu xiâm séa ngăn ƀă mơdât pơreăng kong pơlê Dak Lak. 

-Ƀok thái pơkeăng tối ăm ‘nâi troăng tâ tú ki xiâm dêi HIV cho ki klâi ƀă ăm ‘nâi gá môi tiah lâi drêng hiăng tro pơreăng?

-Ƀok thái pơkeăng Sinh: HIV cho môi túa virus lăm kâ trếo tung châ ki vâ mơdât pơreăng rơtốu dêi ngế tro pơreăng. Drêng mot tung châ, virus ki kố gá mot kâ a tế bào lympho T (cho môi túa kế vâ mơjiâng chiâng mơheăm) pro tung châ ngế ki tro pơreăng chiâng kơdroh kế vâ mơjiâng chiâng mơheăm ƀă tơ’lêi tro mâu pơreăng ki pro chiâng rơtốu cho rôh  tơ’lêi pro chiâng pơreăng troăng klêa pro ôh tá lŏn kâ kế, rơlâi rơlo, pơreăng lăm kâ xôu pro châ rế pá hro, pơreăng pro rế râ tâ klêi mê cho rôh hiăng chiâng pơreăng AIDS.

Troăng tâ tú xiâm dêi HIV cho troăng mơheăm (ing pâk ‘mot mơheăm, ing mâu kế ki ‘măn mơ-eăm, trum pâk hriâm mơ-eăm, ing pâk chik ma tŭi. Lơ xúa pâk tơdjuôm môi to trum, ing tơdroăng pâk ‘mot mơheăm la ôh tá ‘nâi xiâm mơheăm mê xo ing lâi); tâ tú ing troăng nŭm ƀă tâ túa ing nôu troh a kuăn.

HIV ai 3 rôh: Má môi cho rôh ki râ: Drêng hiăng tâ túa HIV, rôh ki râ cho a măng tĭng ki apoăng troh măng tĭng má 12. Drêng mê ngế ki tro ôh tá tâ ki klâi, ôh tá ‘nâi dêi tơná tro. Rôh ki má péa cho rôh ki pơreăng hiăng ối tung châ, hâi ăm hlo a ngâ: a pơla ki kố ngế ki tâ pơreăng xuân ôh tá hâi hlo ,hâi tâ tơná tro klâi, pơla rôh ki kố ton sap 8-10 hơnăm. Rôh má 2 cho rôh hiăng chiâng AIDS: Kố cho rôh ngế ki tâ pơreăng mê pơreăng hiăng mơhno ăm hlo môi tiah lo thĕn rơkong, kơ-o hiê̆n, kơmeăn thĕn tung ngôa, êi drô kéa ƀă hên ki ê.

-Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi mâu ngế ki lâi thế lăm khăm ngăn mơheăm vâ rĕng ‘nâi hôm tro HIV?

-Ƀok thái pơkeăng Sinh: Mâu ngế ki mê thế rĕng lăm khăm ngăn mơheăm vâ ‘nâi hôm tro HIV cho mâu ngế ki tơ’lêi tro môi tiah ‘nâi tơná ai hmâ vâ tơrá kơnốu, vâ tơrá kơdrâi ‘nâ lơ hmâ koi ƀă mâu vâi droh lơ vâi kơdrâi tê dêi châ, mơngế ki xúa tơdjuôm trum pâk… mê cho mâu ngế ki tơ’lêi tro thế lăm khăm ngăn mơheăm vâ rĕng ‘nâi. Mâu ngế ki tro mâu pơreăng êi kliâm B, êi kliâm C lơ mâu ngế kơ-o êi xôu, vâi kơdrâi ki dế mơ-êa. Tâi tâng mâu ki tối kơpêng mê thế lăm khăm ngăn vâ ’nâi tung châ hôm tâ tú HIV vâ reng teăm pơlât.

-Drêng khăm ngăn ƀă drêng hiăng ‘nâi tro HIV, ngế ki mê kô châ hnê tối ƀă pơlât môi tiah lâi, ô ƀok thái pơkeăng?

-Ƀok thái pơkeăng Sinh: Drêng khăm ngăn mơheăm tâng yương tĭnh ƀă HIV, ngế tâ pơreăng kô châ ƀok thái pơkeăng hnê tối. Tơdroăng hnê mê kal khât, drêng hiăng ‘nâi tâ pơreăng, ngê ki lâi xuân xâu, tô tuăn, tơchĕng tơmiât hên chiâng stress ó. Drêng mê, tơdroăng hnê tối cho kal má môi. Ngế ki tâ pơreăng kô châ ƀok thái pơkeăng tối ‘na pơreăng HIV dêi tơná hnê thế ngế ki mê tối tơdroăng tơná tâ pơreăng ăm dêi kơdrâi ‘nâi.

Ƀă kô châ ƀok thái pơkeăng tối tơdroăng ki tâ pơreăng mê ăm kơdrâi mê dêi ngế hnê pơlât ‘na, tâng ngế kơdrâi tro thế tối ăm dêi kơ nốu, lơ dêi pơyô cho ngế ki dế hmâ, lơ pú ki pâk chik ƀă tơná lơ kuăn ‘neng tơná. Klêi mê, ƀok thái pơkeăng hnê ngế ki tâ pơreăng tơdroăng pơlât. Drêng pơlât, ngế ki mê kô châ hnê pêi pro tro mâu pơkâ drêng ôu pơkeăng ki pơlât HIV cho pơlât plâ rơxông ta troh hlâ, ngế ki tâ pơreăng rah xo pơkeăng ki tổ, tơ’lêi má môi ăm ngế ki mê vâ gá ôh tá piu, ôh tá lôi ôu pơkeăng. Drêng ôu pơlât HIV, ngế ki tâ pơreăng thế ôu tro chôu, tro tơdroăng, hâi  pơkâ, ôu rêm hâi plâ pơla rơxông.

-Drêng pơlât HIV, ngế ki tâ pơreăng thế tơtrŏng mâu tơdroăng klâi, ô ƀok thái pơkeăng?

-Ƀok thái pơkeăng Sinh: Tơdroăng pơlât HIV cho kal, xua tâng ngế ki tâ pơreăng ôh tá vâ ôu pơkeăng tro chôu, tro tơdroăng pơkâ, tro hâi khế, ngế ki mê lơ lôi ôu, tá vâ ôu mê ah pơreăng tung châ  ngế ki mê  kô ôh tá xâu pơkeăng. Xua mê, drêng ƀok thái pơkeăng hnê tối, ngế ki tâ pơreăng thế lăm khăm tro hâi ki ƀok thái hiăng pơchân. Vâ xo pơkeăng ôu tŭm tro tiô pơkâ. Má péa nếo, ngế ki tâ pơreăng thế khăm ngăn mơheăm tiô rơnó vâ ‘nâi tơná hôm tro châi gơgốu há xua ôu pơkeăng pơlât HIV kô tơ’lêi pro chiâng châi gơgốu, xua mê ngế ki tâ pơreăng thế tah tơdroăng mê, hlối thế khăm ngăn mơheăm tah mâu virus môi hơnăm 1 xôh vâ tối ăm ‘nâi tơdroăng pơlât mê, ngăn ngế ki tro pơreăng tung châ hôm xâu pơkeăng há. Pakĭng mê, ngế ki tâ pơreăng kal thế kâ ôu tŭm tơdroăng, ôu pơkeăng tro tơdroăng, tro hâi khế pơkâ.

-Mơnê kơ ƀok thái pơkeăng!