VOV4.Sêdang - Pakĭng ki châ vâi ô eăng ƀă hên kế tơmeăm loăng pêt ton hơnăm môi tiah tiu, kơphế, mê kong pơlê Gia Lai ối ai ki pơxúa kân ‘na mơnhông pêt kơchâi ƀă pêt loăng plâi kâ. Ki khât gá, ai hên kế tơmeăm ki châ vâi ôu eăng hiăng châ kơchơ tơmâng ngăn môi tiah kơchâi An Phú, tơring Đăk Đoa, kơchâi Đăk Pơ, krui Sơn Lang, tơring Kƀang, ƀă hên ki ê. A mâu kơpong ki pêt kố, kuăn pơlê hiăng pơxiâm pêt tiô troăng ki rak tơniăn kế tơniăn ƀă pêt tiô pơkâ thế dêi mâu ngế ki roê xúa ƀă mâu kơchơ ki tê.

Cho môi tung mâu rơpŏng kuăn pơlê ki apoăng a cheăm Sơn Lang, tơring Kƀang, kong pơlê Gia Lai khên hơ’leh dêi ƀăng tơnêi pêt kơphế ki ôh tá lĕm tơƀrê chiâng pêt loăng krui, ngoh Phạm Tố Hữu ăm ‘nâi, ki tơkâ sap ing kơdrum loăng nôkố vâ chê 300 rơtuh tung môi ha tung môi hơnăm, hên tâ péa hdroh troh 3 hdroh tâng vâ pơchông ƀă pêt kơphế. Apoăng, tiô túa pêt ki xúa pơkeăng rak vế oâ hdrong ƀă phon hóa hok, ngoh Hữu hlo krui kố gá ngeăm chôu lĕm, xăng a hơpê.

Ôh ti xê to tiah mê, mơni kô ối tơdjâk troh ivá tơná ƀă mâu ngế ki roê kâ. Mê 3 hơnăm vêh ngi kố, ngoh hơ’leh pêt tiô troăng hưh cơ.

Vâ kơdê rối trĭng pro tơ’nhiê plâi, ngoh Hữu pro xêh pơkeăng sap ing mâu plâi pôm ai ki hăng, tô môi tiah toih, hăng, kía ƀă hía hé tâm ƀă drôu. Tung kơdrum, ngoh kơtúa mâu tơmeăm a mâu xiâm loăng vâ troh tah mâu kế ki kâ ‘nhiê plâi. Rơtế amê, ngoh Hữu xuân pro pông ká hơ’lâk ƀă prá nanh pro phon hưh cơ rơvât ăm hdrê loăng. Ngoh Hữu ăm ‘nâi, kơnôm ing hơ’leh túa pêi bro, mê ki dâi lĕm dêi plâi, tơnêi tơníu tung kơdrum dêi ngoh xuân hlo hơ’leh khât.

Sap ing tơdroăng ki tăng xêh tíu tê ăm dêi mâu kế tơmeăm, nôkố, rơpŏng ngoh hiăng ai khu ngế ki roê troh a hngêi kĭ tơkêa roê:

“Tơnêi mê rế hía rế lĕm, hơpok, ôh tá tro tơ’nhiê tơnêi môi tiah xúa pơkeăng hŏa hok. Yă roê gá rơpâ tâ, ƀă 1 ha mê pin rơpâ tâ 20 troh 30 rơtuh tung môi hơnăm. Ki lĕm kơhiâm dêi plâi mê gá ngeăm lĕm tâ. Á cho ngế ki pêi rêm hâi ‘na mâu plâi krui, plâi kuit. Tâng xúa pơkeăng hŏa hok, ngế ki tro tơdjâk apoăng cho á, klêi mê, cho nhŏng o rơpŏng hngêi á tro tơdjâk troh ivá. Má péa, rơhêng vâ mâu ngế ki roê kâ ai ivá lĕm, tro. Á pro krúa mê vâi roê dêi á, tíu tê nếo châ tơniăn".

Ƀă rơhêng vâ châ tơdroăng ki loi tơngah ƀă tíu tê tơniăn tung kơchơ, hên hơnăm kố, Khu pêi cheăng tơrŭm An Trường Phát, tơring Đăk Pơ xuân tơkŭm pêt kơchâi tiô pơkâ VietGAP. Jâ Nguyễn Tuyết Hoa, kăn hnê ngăn Hô̆i đong kuan trĭ xuân cho kăn pơkuâ khu pêi cheăng tơrŭm ăm ‘nâi, nôkố, tíu pêi cheăng ai 50 ha kơchâi a 5 to cheăm Hà Tam, Gia Hội, Giang Bắc, Čư̆ An, Tân An, tơring Đăk Pơ.

Jâ Hoa ăm ‘nâi, nôkố, ƀă kơchâi châ tê tơniăn, khu pêi cheăng tơrŭm rak tơniăn pêi lo 5 rơtuh liăn tung môi sào kơchâi tung môi khế ăm mâu khu tơrŭm. Khu pêi cheăng tơrŭm dế pêi pro troh tơdroăng ki vâ uâ mơdiê vâ mơdêk yă ăm kế tơmeăm:

“Khu pêi cheăng tơrŭm châ Tíu xiâm Hnê mơhnhôk xúa kơmăi kơmok ối tung Khu ngăn cheăng kơmăi kơmok tŏng kum 1 toăng kơmăi. Mê kế tơmeăm túa má 2, túa má 3, ôh tá chiâng lôi. Rơhêng vâ dêi khu pêi cheăng tơrŭm cho môi môi toăng hngêi kơmăi uâ mơdiê khât pêi lo kế tơmeăm troh kŏng kuăn pơlê ki roê xúa mê kế tơmeăm kố lĕm khât ƀă khu pêi cheăng tơrŭm ôh tá tô tuăn ‘na tơdroăng ki ôh tá châ tê tơmeăm tung kuăn pơlê”.

Hơnăm 2020, a kong pơlê Gia Lai ai lối chât rơpâu ha kơchâi ƀă loăng plâi kâ tŭm túa. Tiô tối hdrối, troh hơnăm 2030, a kong pơlê, ƀăng tơnêi kố kô tâk troh 100 rơpâu ha. Hbrâ ăm tung la ngiâ, Khu ngăn kế kâ Pêt kong păn ká xi xŏng ƀă tiú xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk deăng Gia Lai hiăng kum hên khu pêi cheăng tơrŭm pêi chiâk deăng tung pơla pêt tiô mâu tơdroăng pơkâ VietGAP, GlobalGAP; pro tơdrong, tem (Khiu-phi Khôut) QP code, pro hnê mơhno ăm tíu tê mâu kế tơmeăm, vâ kum mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng kố pơtối châ achê ƀă kơchơ mơdró tơ’lêi hlâu tâ.

Môi tiah hiăng tối tơbleăng peăng apoăng Tơdroăng, kơ’nâi kố cho tơdroăng tơpui tơno pơla ngế chêh hlá tơbeăng ƀă pôa Hoàng Văn Hồng, Ngế pơkuâ Ƀơrô Hnê mơhnhôk chiâk deăng ƀă pêt răk ngăn kong dêi (Tíu xiâm hnê mơhnhôk pêi chiâk tơnêi têa) ‘na mâu tơmeăm khoăng ai hlâu dêi mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên tung mơnhông pêt kơchâi ƀă loăng plâi kâ.

-Ô pôa, tiô pôa, mê Tây Nguyên ai tơmeăm khoăng tơ’lêi hlâu ki klâi vâ mơdêk pêt kơchâi ƀă loăng plâi kâ?

Pôa Hoàng Văn Hồng: Tơnêi a Tây Nguyên dâi lĕm, hyôh kong prâi rơngiâp lĕm tung 4 rơnó, tơtro vâ mơdêk pêt kơchâi, reăng, plâi. Malối, pin kô chiâng pêt kơchâi plâ hơnăm a mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên. Mê cho ki tơ-ƀrê vâ pin mung kơchâi ƀă mâu kong pơlê ki ê tung tơnêi têa. Pakĭng mê, kô chiâng tê kơchâi plâi ăm mâu kong têa tung lâp plâi tơnêi.

-Tiah mê tiô pôa, nôkố, kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng a Tây Nguyên kal thế pro ti lâi vâ pêt kơchâi ƀă plâi vâ châ tê tung tơnêi têa ƀă kong têa ê?

Pôa Hoàng Văn Hồng: Ngin púi vâ tiah kố, kuăn pơlê châ hriâm mâu kih thuât ki nếo ƀă pêi cheăng túa ki nếo. Malối pin thế tơtrŏng, vâ tơdroăng pêi pêt châ mơngế vâ rôe nôkố mê pin thế pêi pêt krúa vâ tơniăn. Ki apoăng thế pêi krúa kơchâi kâ. Tâng pin pêi krúa vâ tê ăm kong têa ê mê pin thế tơmiât nhên pêi pêt tiô pơkâ ƀă mâu ngế ki rôe xúa lơ ƀă mâu ngế ki tê ƀă tê a tíu ki lâi.

Vâ châ pêi pro tơdroăng mê, ki hdrối kuăn pơlê thế tơmiât tiô troăng hơlâ pêi hên. Mê cho thế pơkâ kơpong pêt kơchâi ƀă plâi pro ti lâi vâ ai tŭm hdrê kơchâi châ hên, ai tŭm tơmeăm vâ tê.

Má péa, pin thế pêi pêt tro tiô kih thuât dêi mâu khu ki kum mung, khu mơdró chêh inâi tơmeăm vâ pêt ki tơ-ƀrê môi tiah lâi ƀă ki hên iâ gá to lâi. Ing mê, kuăn pơlê pin thế pêi cheăng châ xo liăn hên tâ. Thế tơrŭm pêi tơtro pơla mơngế ki pêt ƀă mơngế ki rôe xúa. Mê cho mơngế ki pêt thế rak tơniăn tro tiô pơkâ pêi krúa lĕm ăm mơngế ki rôe xúa.

Ƀă mơngế ki rôe xúa drêng rôe tơmeăm ki pêi krúa ai tiô pơkâ kô vâ rôe há tiô yă ki hiăng pơkâ ƀă drêng mê tơdroăng pêi pêt tê mơdró nếo tơniăn.

-Vâ mơdêk ki tơ-ƀrê dêi tơmeăm, hlối ai tiô púi vâ tê ăm kong têa ê, mê tơdroăng rak ngăn mâu tơmeăm klêi kiê xo ƀă krí mâu kơchâi plâi cho tơdroăng ki kal. Tiah mê, vâ pêi tro tơdroăng mê, rak tơniăn ai tiô pơkâ tê mâu tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng dêi Tây Nguyên kal pro ti lâi ô pôa?

Pôa Hoàng Văn Hồng: Ƀă tơdroăng ‘na rak kơchâi, plâi klêi kiê, klêi krí, kố cho môi tơdroăng ki kân tung pêi pêt kơchâi plâi nôkố, malối tung pơla tơdroăng pêi pêt a Việt Nam. Pin dế chôa ‘lâng pêi pêt i-iâ ‘nôi klêi mê pêt hên, ƀă tơdroăng pơkâ thế pêi krúa tơniăn. Vâ chiâng pêi pro tơdroăng mê ki khrối ƀă kuăn pơlê ki pêi chiâk pin thế pêi pêt klêi mê kiê ‘măn têng pro, kêi, krí tro tiô pơkâ kih thuât.

Pơtih môi tiah kơchâi ki nếo klêi kiê, kơchâi drêh thế kiê tro hâi vâ tơniăn kơchâi ôh tá tro ŭm, hrê lơ tiô pơkâ pơtroh tíu dêi tơrêm hdrê kơchâi. Klêi mê ‘măn rak tơniăn kơxuô lĕm tâ tung kơthung pro tro tiô pơkâ dêi khu mơdró, dêi mâu khu ki lăm rôe. Ƀă khoa hok kơmăi kơmok, ngin kal ai mâu tíu pêi cheăng môi tiah khu mơdró lơ Tíu xiâm tí tăng ‘nâi plĕng vâ tí tăng ngăn tơdroăng pêi cheăng ƀă kơmăi kơmok, tơmeăm ki rak ngăn pro têng ăm tơtro vâ mung ăm kuăn pơlê vâ tơniăn ai tiô tơdroăng púi vâ dêi mơngế ki vâ rôe.

Tơrŭm ƀă mơngế ki pêi tí tăng’nâi plĕng ‘na khoa hok, ƀă khu mơdró kô pêi tro tơdroăng pơkâ mê. Ƀă drêng hiăng pêi tro tơdroăng mê, kô mơdêk ki tơ-ƀrê dêi tơmeăm ƀă kô mơdêk kơxô̆ liăn pêi lo tơmeăm dêi kuăn pơlê ki pêi pêt.

-Pakĭng rak ngăn drêng kêi xo, ki khât gá ăm hlo, tơdroăng têng pro kơchâi ƀă plâi kâ klêi krí xo kô mơdêk ki pơxúa kơnâ, kơdroh ki lôi ton ah lơ hŏn dêi kơchâi. Tiô pôa, tơdroăng têng lơ uâ bro kơchâi ƀă plâi kâ a Tây Nguyên nôkố  gá ti lâi?

Pôa Hoàng Văn Hồng: Vâ pêi pro lĕm tâ athế ai khu mơdró ƀă kơmăi kơmok, ai tơnêi têa veăng pơkuâ ngăn. Tiô a ‘nâi, nôkố hiăng ai mâu tíu pêi cheăng mâu khu mơdró hiăng troh a Tây Nguyên vâ mơjiâng mâu hngêi kơmăi. Pơtih môi tiah kơmăi kŏng ti veăng tơlo liăn Tê rôe tơmeăm Đồng Dao hiăng pro hngêi kơmăi uâ pro têa xik ƀă krui kơxái. Mâu hngêi kơmăi nôkố hiăng ‘nâi troh a Tây Nguyên ‘nâi mâu tơmeăm pêi lo tung kơpong Tây Nguyên.

Ƀă xuân hiăng ai mâu kăn kong pơlê a rêm râ pâ thế mơjiâng pro mâu hngêi kơmăi uâ mơdiê pro ƀă bú ai to mâu hngêi kơmăi tiah mê nếo châ uâ mơdiê pro mâu tơmeăm ki pêi lo ing chiâk deăng tung kơpong Tây Nguyên dế nôkố.

-Mơnê kơ pôa hiăng tơpui tơno tơdroăng mê!

Nguyễn Thảo chêh

Gương - Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng