VOV4.Sêdang - Tung mâu hơnăm achê kố, kong prâi ôh tá tơniăn hiăng tơdjâk ó troh tơdroăng pêi chiâk deăng a kơpong Tây Nguyên. Vâ tơdroăng pêi chiâk hmâ [ă hyôh kong prâi, hên kuăn pơlê a Tây Nguyên hiăng xúa kơmăi tôh têa ‘nâi kơd^ng tơku\m [ă rơvât phon. Kố cho môi tung mâu troăng hơlâ pêi ki tơ-[rê tung rơvât phon ăm loăng pêt, hlối châ kơd^ng têa tung pêi cheăng.

Cheăm Nâm Yang, tơring Đăk Đoa, kong pơlê Gia Lai, ngoh Huỳnh Mau cho ngế ki djâ troăng ahdrối tung tơdroăng xúa kơmăi tôh têa ăm lo kơto hbri hbríu a deăng ki 20 ha kơdrum loăng ki pêt hên hdrê tung kơdrum tơná. Tiô ngoh tối, maluâ kơxo# liăn ‘no apoăng ăm rôe kơmăi mê ối hên, la ki tơ-[rê gá ton. Tơdroăng xúa kơmăi nếo kô, ôh tá xê hlo to ki tơ-[rê ăm loăng pêt, mê ối  châ kơd^ng hên kơxo# liăn ki ê môi tiah phon rơvât kơdroh châ 40%, têa ki tôh [ă mơngế pêi cheăng xuân kơdroh hên.   

‘’Ngin tối tơbleăng tôh têa kơd^ng [ă xúa kơmăi tôh vâ rơvât phon cho tơdroăng kal vâ ki tro, maluâ kơxo# liăn yă tê apoăng thế ‘no hên la pin chiâng vâ rơvât dêi phon la lâi rơvât ăm tâi tâng mâu loăng pêt, má péa nếo, tung pơla nôkố kong prâi mêi tô hmâng vâ, mơngế kal vâ têa tôh loăng plâi hên la tâng pin hmôu pơ tôh la ôh tá vâ xúa, oh tá vâ tôh kơd^ng xiâm têa mơni kơdrum pin kô oh tá bê têa vâ tôh, mê hiăng ôh tá bê têa, plâi ôh tá kơtóu há’’ .

Môi tiah pôa Nguyễn Viết Chiểu ối a cheăm Ea M’nang, tơring C|ư Mgar, kong pơlê Dak Lak  hiăng krâ kơmăi klo\ng têa tôh ăm lo kơto tung 1 ha tiu ki pêt tơvât [ă kơphế dêi rơpo\ng hngêi. Tiô pôa Chiểu, kơmăi tôh mê hlo tơ-[rê ‘na cheăng kâ, la kuăn pơlê xuân thế tơtro\ng troh ki tơ-[rê ‘na kih thuât krâ tơdjêp klo\ng vâ mơ’no têa:

‘’Tối ‘na tôh têa lo kơto á hlo tơ-[rê, la tung pơla têa lo kơto ai hên tơdroăng trâm hlo [ă kuăn pơlê ki pêi chiâk ôh tá chiâng vâ rơnêu pro. ‘Na kih thuât ai mâu ngế ki ‘nâ ‘nâi, ai mâu ngế ki ‘nâ ôh. Ngế ki ôh tá ‘nâi vâi rôe hên tơmeăm ki ôh tá kâk, vâi pro xúa môi péa hơnăm klêi mê  hiăng tơ’nhiê, ah lôi’’.

Tiô tie#n sih Phạm Công Trí, Kăn pho\ hnê ‘na môn pêi kơmăi xúa tung pêi chiâk, Vie#n khoa hok kih thuât ngăn ‘na chiâk deăng loăng kong Tây Nguyên tối, tơdroăng tôh [ă kơmăi ăm têa lo kơto  tơku\m [ă rơvât phon ing têa tôh a loăng kơphế kô kơd^ng châ kơdroh 600m3 têa/ha/môi rơnó. Kơxo# liăn rôe phon rơvât kô kơdroh châ 20% tâng vâ pơchông [ă rơvât phon ki tiah hmâ dêi kuăn pơlê nôkố. Tie#n sih Phạm Công trí pơchông ngăn:

‘’Tâng riân môi kg phon mê yă gá kơnâ kô châ luâ 5 – 10 hdrôh tâng vâ pơchông [ă môi kg phon hmâ rơvât la ki ‘no liăn rôe phon tâi tâng tung hơnăm la yă liăn kuăn pơlê thế ‘no gá iâ hên tâ. Môi tơdroăng ki ê nếo pin râm trếo kơhiâm tung têa tơkéa vâ tối rêi gá kô tơtro tâ [ă tơdroăng ki rak trếo kơhiâm [ă rak têa dêi kơpong tơnêi ki loăng dế tâng [ă tơdroăng rơvât phon a xiâm tiô hmâ rôh nah mê pin thế po tơnêi.

Po tơnêi gá tâi kô tro po rêi ah chiâng pro tơ’nhiê mâu tơnêi ki le\m kơpêng mê chiâng tơruih hên plâi kơbâng. La tôh [ă kơmăi tôh phon ing têa pin ôh tá mơdoh hâi po nhâ xua mê ki tro gá nếo cho mâu tơnêi nhâ, hlá pê ki ối a xiâm loăng tơ’lêi u\m pro hơpok tơnêi ’’. 

Tơkéa vâ tối, troăng hơlâ tôh têa ‘nâi kơd^ng têa tơku\m [ă rơvât phon cho tơdroăng pêi pro tiô khoa hok kih thuât ki tơ-[rê tung pêi chiâk deăng vâ hmâ [ă hyôh kong prâi, veăng mơdêk ki tơ-[rê ‘na cheăng kâ krá ton ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk.

Vâ kum kuăn pơlê ki pêi chiâk hlê ple\ng tâ ‘na ki tơ-[rê xuân môi tiah tơdroăng xúa kơmăi tôh têa ki ăm lơ kơtó tơku\m [ă rơvât phon, ngin hiăng tơpui [ă pôa Nguyễn An Khê, ngế ngăn ‘na pêi chiâk deăng dêi Ko\ng ti veăng tơlo liăn Kơmăi tôh têa Khang Thịnh kơpong Tây Nguyên.

Ô pôa Nguyễn An Khê, Kơmăi tôh têa ăm lo kơto tơku\m [ă rơvât phon ăm loăng pêt hiăng mơhno ki tơ-[rê tung pêi chiâk dêi kuăn pơlê Tây Nguyên. Mê pôa tối ăm ‘nâi nhên tâ ‘na ki tơ’lêi pơxúa dêi kơmăi ki mê?

Pôa Nguyễn An Khê: ‘’Ki tơ’lêi pơxúa gá cho ki vâ lo têa [ă ki tơtro gá, pơtih 1 chôu toh 1 lit 6, mơhé vâ ai ko klo\ng, mơ’nui klo\ng kơmăi kân kơmăi ku\n xuân lo têa tro 1 lit 6, ki mê cho ki xiâm vâ ăm pin rơvât phon, xua tâng gá ôh tá lo tơ’mô mê pin rơvât phon ôh tá tơ’mô, ki kal apoăng thế tro khât la tơ’mô tôh tung lâp kơdrum. Tâng tôh [ă kơmăi ki mê, pin nếo ‘nâi pơkâ vâ ngăn dêi hên iâ to lâi phon gá bê tu\m vâ rơvât ăm môi xiâm loăng kơphế, ôh tá lối hên [ă xuân ôh tá lối tâ ‘’.

Kih thua#t xúa kơmăi mê môi tiah lâi ô pôa? 

Pôa Nguyễn An Khê: Ki khât gá kơmăi tôh têa vâ ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk xúa ki iâ gá thế hlê há ‘na kih thuât, tơkéa vâ tối bú kal kuăn pơlê ki pêi chiâk ‘nâi drêng rơvât phon [ă têa pro mê tro tiô pơkâ  ai chêh hnê amê. Tâng xôh phon, klêi tôh pin thế xếo krúa troăng klo\ng [ă tơdroăng toh tơ’nôm têa vâ ăm gá xếo krúa tâi tâng mâu phon tung troăng klo\ng ăm le\m klo\ng  kơ’nâi môi péa khế pin thế xếo troăng klo\ng [ă tơdroăng po a ko [ă a lui klo\ng ăm têa châ lo’’. 

Tiah mê tung pơla xúa hôm ai tơdroăng ki pro hâ kơtik troăng klo\ng há ô pôa?

Pôa Nguyễn An Khê: ’’Gá ôh tá chiâng hâ lơ kơtik xua tung tru\m klo\ng ku\n tru\m vâ ăm têa lo kơto mê ai 2 tơdroăng gá kơtik têa oh tá châ lo, kơtik má môi xua hâ kơtâk tơnêi ing tung klo\ng têa mê chiâng tit, péa cho rêi [ă tơnêi ing pá gong mot tung tru\m klo\ng xua klo\ng tâp kơđu tung tơnêi. Drêng mâu tơnêi tuih ing pá gong tro mot mê thế ai kế ki krêu vâ rah tah tuih hdrối têa vâ mot, tơkéa vâ tối thế luâ kế ki krêo ‘nôi vâ rah tah mâu tuih xok tâng têa mot ah kô ôh tá kreăng kơtik tung klo\ng.

Má péa nếo rêi, tơnêi ing pa gong mot tung tru\m mê kơpêng tru\m ai kơlâp klâp, ai ivá thế pêk kơlâp klêng, ôh tá ai têa mê gá chiâng trut chu tê môi tiah ki vê môi pâ. Tiah mê gá kô pro tơniăn ing pá gong ôh tá tơdjâk troh tơdroăng djâ mot, ing tung tá hiăng ai khế krêo vâ tah tuih xok, oh tá ai kế mot kô ôh tá tro kơtik. Vâ tâng pin xúa mâu trếo pơkeăng ôh tá tro tơdroăng mê pơkeăng kô pro chiâng kơtóu tung tá, tơdroăng kố ngin hiăng hnê nhên tơdroăng hơ’lâk pơkeăng [ă ki klâi ‘lo, ôh tá chiâng hơ’lâk ki klâi ôh?

Xiâm tơdjêp on tơhrik vâ mơ’no têa tung klo\ng mê xuân cho tơdroăng ki kuăn pơlê tô tuăn xua nôkố, vâ tối xua kơxái on tơhrik hiăng hnhâng troh a deăng kơphế xuân ing tơná kuăn pơlê mơ’no dêi on tơhrik mê chiâng ôh tá tơniăn, kô tơdjâk troh tơdroăng tung pơla po mơ’no têa tung klo\ng kơmăi, pôa hnê tối ti lâi tơdroăng kuăn pơlê kơ-êng ‘na ki ối tô tuăn mê?

Pôa Nguyễn An Khê: ‘’Kơmăi tôh mê kơmăi xiâm gá cho hrik têa, pó tôh [ă on tơhrik xuân hôm, tôh [ă kơmăi mơ’no xuân hôm lơ têa tôh ing xo\n ngi ‘nâi xuân hôm, ngoh bú kal thế ai 1 to hrik têa tê. Tâng ai on tơhrik lơ on tơhrik ki kơtâu 1 pha mê pin hrik kế hrik ku\n tê, tâng on tơhrik têi tâ mê pin hrik [ă kế hrik ki kân tâ vâ tôh deăng ki kân tâ 1 hdrôh ‘’.

Mơnê kơ pôa!

Nam Trang chêh

Gương tơplôu [ă tơbleăng