VOV4.Sêdang - Cho môi tung mâu tơring ki ai ƀăng tơnêi pêt kơphế kân má môi dêi kong pơlê Gia Lai, tung mâu hơnăm hdrối mê hía nah, kơnôm ing tơdroăng tơrŭm kơpong pêt ăm mâu khu mơdró kâ pêt kơphế hên a kong pơlê, kuăn pơlê ki pêi chiâk hiăng xúa ƀă rế hía rế hơ’lêh tơdroăng ki xúa phon hŏa hok, mơdêk tơdroăng ki xúa phon hưh cơ tung pêt kơphế. Ngế chêh hlá tơbleăng cheăng tung Rơ’jiu Việt Nam ai chêh tối ki ai khât kố a cheăm Đak Kroong, tơring Đăk Đoa.

Hơnăm ki lâi xuân môi tiah mê, hmâ pơxiâm mot apoăng rơnó mêi, rơpŏng jâ Tuih, a pơlê Đăk Mong, cheăm Đăk Krong, tơring Đăk Đoa, Gia Lai mê lăm troh a tíu ki tê mơdró phon rơvât a tíu xiâm cheăm vâ roê mâu phon hŏa hok vâ rơvât ăm dêi 2 ha kơphế dêi rơpŏng tơná. Tiah hmâ, ƀă rêm ha kơphế ‘no ăm tơdroăng ki roê phon hŏa hok cho dâng 20 troh 25 rơtuh liăn. La yă phon rế hía rế to kơnâ, ai hên rôh jâ roê phon ki ôh tá dâi lĕm, mê rế mơhrê liăn ngân, ki tơƀrê dêi loăng kơphế xuân ôh tá ‘nhó hên.

Laga, hơnăm 2020 nah troh nôkố, klêi kơ’nâi veăng hriâm a lâm hnê hriâm ‘na pêt kơphế tiô pơkâ 4C a Vi ƀan hnê ngăn cheăm Đak Kroong tơkŭm po, jâ hiăng ‘nâi pro mơ-ŭm xêh phon hưh cơ sap ing kơtôu kơphế ƀă êak chu ƀă kơxêt vi sinh vâ rơvât ăm hdrê loăng pêt. Tiô jâ Tuih, túa pêi ki kố rế kum jâ kơdroh iâ dêi liăn ‘no roê phon rơvât sap ing 10 troh 15 rơtuh/1ha/môi hơnăm, mê ối pro tơnêi hơpok lĕm tâ. Rơnó 2020 kố nah, kơdrum kơphế 2 ha dêi rơpŏng jâ krí châ 9 tâ̆n kloăng:

“Mơhrê liăn, ôh tá ai tŭm liăn, xua roê 1 kơxâk sap ing 500 troh 600 rơpâu liăn mê ôh tá kâi, mê á mơ-eăm hơ’lâk ƀă ki kố gá chía tâ iâ. Ki kố á hơ’lâk ƀă phon êak chu, hơ’lâk ki kố mê ton hơnăm loăng ngiât lĕm, plâi chía iâ ki tơruih”.

Xuân dế hía rế hơ’lêh phon hŏa hok ƀă phon hưh cơ xua tơná mơ-ŭm, jâ S’Nham, a pơlê Đăk Mong, cheăm Đăk Kroong, tơring Đăk Đoa ăm’nâi, tơdroăng kố ôh ti xê kum kơdroh liăn ngân roê phon, mê ối kơdroh oâ hdrong kâ ‘nhiê a kơdrum, pro ăm loăng kơphế drêh ngiât ƀă rơdêi tâ. Jâ S’Nham tối, hdrối nah, klêi kơ’nâi uâ kơphế xo kloăng tê, jâ hmâ xúa kơtôu vâ rơvât tơdrêng a kơdrum, ƀă tơmiât, pro tiah mê tơnêi kô hơpok lĕm tâ. La drêng veăng a lâm hnê hriâm ‘na pêt kơphế tiô troăng hưh cơ, jâ S’Nham nếo hlê, pro tiah mê kô pro chiâng âi pơreăng sap ing mê, jâ xo kơtôu kơphế ‘mot tung tơnêi ƀă xiâm loăng.

Ví tơdroăng pro ôh tá tro kố, to lâi hơnăm vêh ngi kố, jâ xo kơtôu kơphế hơ’lâk ƀă phon êak ro ƀă êak chu, mê ah mơ-ŭm tơdjuôm ƀă puâ vi sinh trichoderma tung pơla 4 khế. Klêi mê nếo xo phon rơvât ăm loăng kơphế. Kơnôm mê, kơdrum kơphế lối 1 ha dêi rơpŏng jâ nôkố dế drêh ngiât lĕm, iâ tro oâ hdrong kâ ‘nhiê, rak tơniăn vâ chê 5 tâ̆n kloăng rêm rơnó:

“Á xo kơtôu kơphế tâ tung kơdroăng ro, klêi mê á mơ-ŭm, klêi mê nếo xo rơvât ăm kơphế, hlo kơphế drêh lĕm khât”.

Pôa Nguyễn Kim Anh, kăn pơkuâ Ƀơrô ngăn chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê tơring Đăk Đoa, kong pơlê Gia Lai ăm ‘nâi kơlo hưh cơ tung kơtôu kơphế cho lối 30%. Kố cho mâu kế tơmeăm ki hiăng ai hlâu vâ vâi krâ nhŏng o chiâng vâ pro xêh phon hưh cơ xúa ăm kơdrum loăng pêt. Phon hưh cơ ai pơxúa pro tơnêi phuâng lĕm, hơpok; tơniăn ‘na đô̆ pH, ki hngiâm kơchoh ăm tơnêi; pro tơlêi hlâu ăm mâu vi sinh pêi cheăng tung tơnêi.

Rơtế amê, phon hưh cơ xuân kum mơdêk rơdêi tung pơla pro pơliê mâu trếo vô cơ, hưh cơ chiâng trếo kơhiâm tơ’lêi pro lĕm vâ hdrê loăng tơ’lêi hrik xo, mơdêk ivá kâi trâng ƀă kong tô, kum hdrê loăng xông kân lĕm. Pôa Nguyễn Kim Anh ăm ‘nâi: nôkố, a tơring Đăk Đoa, kuăn pơlê ki pêt kơphế dế rế hía rế hơ’lêh tơdroăng ki hmâ pêt tiô troăng ki kơjo kum xúa phon  hưh cơ:

“Nôkố, ai mâu ƀăng tơnêi pêt kơphế, klêi kơ’nâi krí xúa kơtôu pro mơ-ŭm bă kơxêt mê klêi kơ’nâi mơnhên tối, kơphế ngiât, krá lĕm tung mâu khế ki tô mơdrăng, hơ’lêh ƀă tơnêi, ki krá ton dêi loăng kơphế xông kân lĕm tâ”.

***Kuăn pơlê ki pêi chiâk a tơring Đăk Đoa, kong pơlê Gia Lai dế chôa pơ’lêh tơdroăng ki hmâ pêt kơphế ki rơvât phon hoă hok rơvât phon hưh cơ nếo. Xua mê,  ti lâi  ai tơdroăng pơ’lêh mê? ƀă tơdroăng mê pro pơxúa môi tiah lâi ƀă mơngế ki pêt kơphế? Ngế chêh hlá tơbeăng dêi Rơ’jiu Việt Nam ai tơpui tơno ƀă pôa Trịnh Khắc Dương - Ngế pơkuâ Khu pêi cheăng tơrŭm ‘na chiâk deăng ƀă tê mơdró Đăk Kroong, tơring Đăk Đoa, Gia Lai tối ki tơ-ƀrê dêi tơdroăng xúa rơvât phon hưh cơ tung tơdroăng pêt kơphế tiô pơkâ 4C.

-Ô pôa, ki khât tơdroăng xuá phon rơvât dêi mâu ngế tung khu pêi cheăng tơrŭm pêi chiâk deăng ƀă Mơdró kâ Đăk Kroong, tơring Đăk Đoa tung tơdroăng pêt kơphế nôkố ti lâi?

Pôa Trịnh Khắc Dương: Yă phon rơvât dêi hơnăm 2021 ƀă hơnăm 2020 tâk hên, mê ki tơdjâk ‘na rak ngăn loăng kơphế hlối tơdjâk tơdroăng rak ngăn kơphế dêi mâu ngế cheăng tung Khu pêi cheăng tơrŭm ƀă kuăn pơlê a tung kơpong. Xua mê, Khu pêi cheăng tơrŭm hnê tối ăm mâu ngế tung Khu pêi cheăng tơrŭm ƀă mâu kuăn pơlê yă phon vô cơ, mê thế xuá mâu hlá nhâ, kông hnông alâi, mâu mơnoh, êak ro ƀă mâu êak chu tơvât ƀă, pro pơkhăng  klêi mê ah choi a xiâm kơphế ki xiâm ăm tơnêi hơpok, kum ăm rêi kơphế châ hrik xo trếo kơhiâm, klêi mê vâ mơ’drêh dêi loăng kơphế xông ngiât tơniăn ton tung hên hơnăm. 

Má péa cho phon hưh cơ, mê pin bú choi iâ krâ kơvâ tê, ôh tá xê rơvât hên, tâng rơvât hên tơnêi kô rế lăng khăng ôh tá hơpok’’.

-Tiah mê, vâ mâu ngế tung khu, malối mâu ngế Bơhnéa pơ’lêh ing tơdroăng cheăng hmâ rơvât phon hoă hok nah nôkố chô xúa rơvât phon vô cơ tung pêi chiâk, tíu pêi cheăng hiăng veăng kum vâi môi tiah lâi, ô pôa?

Pôa Trịnh Khắc Dương: Tung to lâi hơnăm hdrối, mâu ngế tung Khu pêi cheăng tơrŭm ƀă kuăn pơlê, klêi mơjiâng Khu pêi cheăng tơrŭm, hên ngế tung Khu pêi cheăng tơrŭm châ hriâm tơdroăng rak ngăn, rơvât phon ăm loăng kơphế. Ing mê, mâu ngế tung khu hnê tối ăm kuăn pơlê túa rak ngăn, rơvât phon, ƀă kơphế. Ƀă mơngế Bơhnéa, klêi hnê tối nhên ăm vâi hlê, sap ing hơnăm 2020 troh nôkố, kuăn pơlê vâi hiăng hlê xêh.

Pakĭng rơvât yă kơnâ, mê vâi hriăn xúa mâu mơnoh báu, phon êak ro, phon êak chu hơ’lâk ƀă pro pơkhăng klêi mê rơvât dêi a xiâm kơphế ăm loăng kơphế xông ngiât lĕm ton hơnăm. Troh nôkố hlo ki mơnhông tơ-ƀrê ing kơdrum loăng mê rơdêi khât, tơkâng loăng kơphế huăn xŏn lĕm.

Vâ tối, tung kơdrum loăng dêi mâu ngế cheăng tung Khu pêi cheăng tơrŭm ƀă mâu rơpŏng kuăn pơlê a kong pơlê tơdroăng pêt kơphê tiô pơkâ 4C mê kuăn pơlê hiăng hlê plĕng. Má môi, tơdroăng rak ngăn kơdrum loăng, ăm dâi lĕm tiô kơ rơnó. Má péa, cho rơvât phon ki hên cho phon hưh cơ vâ ăm loăng kơphế xông dâi lĕm tơniăn tiô pơkâ 4C, ôh tá hên trếo pơkeăng, châ tiô pơkâ hên ƀă kơphế 4C.

Tâng vâ pơchông ƀă hơnăm 2019, mê honăm 2020 mâu ngế tung khu pêi cheăng tơrŭm pêi pro tiô pơkâ 4C, hiăng pêi tro, ing tơdroăng rak ngăn, krí, uâ pơliê pro xuân hiăng pêi kơtăng, ai tiô pơkâ hên’’.

-Pôa tối ăm ‘nâi ‘na ki pơxúa dêi tơdroăng xúa rơvât phon hưh cơ tung tơdroăng rơvât kơphế tiô pơkâ 4C a Khu pêi cheăng tơrŭm tung mâu hơnăm hdrối gá ti lâi, ô pôa?

Pôa Trịnh Khắc Dương: Tiô pơkâ kơphế 4C, mê Khu pêi cheăng tơrŭm Đăk Kroong hiăng pro tiô mâu túa, hiăng ăm chưng chih tâi tâng 38 ngế tung khu, ƀă tơnêi 50 ha. Má péa hiăng ăm hlo ki tơ-ƀrê kơphế 4C, hiăng tí tăng ‘nâi xiâm, tíu ki hdró tiô ƀăng deăng, vâ tơ’lêi ngăn ki xông rơdêi dêi  loăng, má pái rak ngăn  tro tiô pơkâ kih thuât, ôh tá ai trếo pơkeăng vô cơ, xôh mâu túa pơkeăng nhâ. Tơkŭm hên a rak ngăn tro tiô pơkâ ‘na kih thuât tro tiô pơkâ dêi kơphế 4C.

Pơla hdrối kố nah, Khu pêi cheăng tơrŭm Đăk Kroong tơrŭm ƀă kŏng ti kơphế Vĩnh Hiệp (Plei Ku, Gia Lai), nếo tơrŭm ƀă kŏng ti kơphế Vĩnh Hiệp lối 100 tâ̆n kơphế tiô pơkâ 4C, châ tiô pơkâ hên. Tối tơchoâm, cho yă kơphế 4C châ troh a tâ̆n, châ tơ’nôm a 100 rơpâu liăn/1 tâ̆n ƀă 50 rơpâu liăn rơxế ngế kuăn pơlê chơ, châ tơ’nôm, mơhá tiah mê kuăn pơlê hâk vâ’’.

-Mơnê kơ pôa!

Nguyễn Thảo chêh

Gương - Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng