VOV4.Sêdang  - Kon Tum cho pơlê xiâm dêi hên túa pơkeăng kơnía, môi tiah sâm Ngọc Linh, đảng sâm, ngũ vị tử, plâi ring rí [ă hên ki ê. Vâ mơdêk châ mâu kế tơmeăm ki hiăng ai hlâu ‘na pơkeăng, kong pơlê Kon Tum hăng ai troăng hơlâ to\ng veăng, kum vâi krâ nho\ng o hdroâng kuăn ngo pêi lo liăn, kơdroh tah hrâ mơnguâ kơtiê xơpá [ă rế hía rế pro kro mơdro\ng. Troh nôkố, kong pơlê Kon Tum hiăng pêt châ lối 1.500 ha pơkeăng [ă châ dâng 4.600 tăn.

Klêi kơ’nâi 2 hơnăm tối tơbleăng, cheăm Măng Cành, tơring Kon Plong pêt vâ chê 30 ha loăng pơkeăng [ă ki hên cho sâm kơxái (đẳng sâm) [ă loăng đương quy. Vâ ăm 77 rơpo\ng hdroâng kuăn ngo ối tung rơpo\ng kơtiê, vâ chê kơtiê a 9 to pơlê tung cheăm xuân pêt loăng pơkeăng, {ơrô ngăn pêi chiâk deăng to\ng kum hdrê, kih thuât [ă hbrâ rơnáu ‘’Râng ko\ng mơhno tơdroăng cheăng’’. Klêi mê, mâu rơpo\ng kuăn pơlê kố hiăng pêt châ lối 4 ha sâm kơxái [ă đương quy. Klêi kơ’nâi mâu tơdroăng tá hâi hlê ple\ng rôh apoăng mê hên rơpo\ng kuăn pơlê a cheăm Măng Cành nôkố hiăng khên ‘no liăn, hơ’leh mâu [ăng tơnêi pêt ki ôh tá dâi le\m mê chiâng pêt mâu hdrê loăng pơkeăng.

Nâ Y Yên, ối a pơlê Kon Năng, maluâ kong mêi la xuân ối kơhnâ lăm a chiâk rak ngăn 1ha đương quy phiu ro ăm ‘nâi:

‘’Drêng cheăm hbru ăm mâu rơpo\ng hdrê sâm đương quy, hlo mâu rơpo\ng ki pêt mê á xuân roê vêh pêt há. Sâm hiăng châ lâk xo tâng ai vâi roê mê á tê. Ing tơdroăng ki pêt sâm đương quy, á hlo mơdêk pêi lo liăn tơ’nôm ăm rơpo\ng, hrê roê mâu kế tơmeăm xúa tung rơpo\ng hngêi’’.

Maluâ bu nếo cho rôh apoăng, la ki tơ-[rê ‘na cheăng kâ ki loăng pơkeăng djâ ăm mâu ngế ki pêt, malối vâi krâ nho\ng o hdroâng kuăn ngo dêi tơring Kon Plong hlo nhên khât. Ki nhên gá môi tiah sâm kơxái, [ă ki dâi le\m châ dâng 3.900kg/1ha pêi lo liăn dâng 600 rơtuh; loăng đương quy [ă ki dâi le\m châ dâng 14 ta#n/1ha pêi lo liăn dâng 350 rơtuh. Tơdroăng ki phiu ro akố cho tơdroăng ki tơru\m tê, uâ mơdiê pơkeăng pơla kuăn pơlê [ă khu mơdró kâ a kong pơlê pêi pro hlo tơ-[rê, mê tơhrâ kô tơniăn tung xo ah hmôi.

Pôa Bùi Quang Đạo, kăn pơkuâ Khu tơru\m cheăng ngăn ‘na chiâk deăng Tuyết Sơn Kon Plong, ăm ‘nâi:

’Troăng hơlâ tơru\m [ă kuăn pơlê, malối cho [ă hdroâng kuăn ngo vâ mơnhông kơpong pêt pơkeăng chiâng tơdroăng ki tơpui tối le\m ing mâu ngế ki roê xúa, kơhnâ dêi kuăn pơlê. Khu pêi cheăng tơru\m tung hiâm mơno xuân tơpui tối ki pơxúa vâ tiah lâi kơ’nâi mê ah kuăn pơlê pêt mơjiâng tiô túa ki tro má môi mơdêk pêi lo liăn ăm vâi krâ nho\ng o hdroâng kuăn ngo, malối cho mâu rơpo\ng kơtiê, vâ chê kơtiê’’.

Troh nôkố tơring Kon Plong, kong pơlê Kon Tum hiăng pêt châ lối 150 ha loăng pơkeăng [ă ki hên cho sâm kơxái, đương quy, sa nhân. Tung mê, [ăng tơnêi khu pơkuâ kong pơlê to\ng kum ăm kuăn pơlê pêt ai 96 ha [ă vâ chê 60 ha cho dêi mâu khu tơru\m, mâu ngế krê ‘no liăn.

Pôa Lê Đức Tín, kăn pho\ hnê ngăn Vi [an tơring Kon Plong ăm ‘nâi, tơdroăng pơkâ dêi tơring cho mơjiâng kơpong ki pêt pơkeăng tơniăn tơtro [ă tơdroăng ki uâ mơdiê vâ tăng cheăng pêi, mơdêk pêi lo liăn ăm kuăn pơlê. Vâ châ tơdroăng kố, khu kăn pơkuâ pro tơ’lêi hlâu má môi ăm kuăn pơlê [ă khu mơdró kâ:

‘’Tơring tơbleăng tối ăm khu mơdró kâ ki ai ivá vâ uâ mơdiê pro pơkeăng [ăng tơnêi vâ vâi ‘no liăn tơdrêng [ă tơru\m [ă kuăn pơlê vâ roê kế tơmeăm pơkeăng. Tơring krếo thế mâu khu mơdró kâ ‘no liăn mơjiâng pro hngêi kơmăi uâ pơliê a tơring. Tung pơla pêt akố tơring pơkâ thế séa ngăn kơtăng tung mâu tơdroăng pơkâ, ki dâi le\m dêi kế tơmeăm vâ pêi pro troh tơdroăng ki mơjiâng inâi [ă mâu túa pơkeăng Mang Deang’’.

Nâ Hồ Thị Kim Oanh, Ngế xiâm pơkuâ ngăn ko\ng ti veăng tơlo liăn tê mơdró pêi pro [ă mơdró Lâm Thịnh a tơring Đăk Tô, kong pơlê Kon Tum, ngế pêi châ tơ-[rê [ă tơmeăm pro chế sâm kơxái Ngọc Linh  nếo veăng ‘no hnoăng ki pơxúa ăm môi túa pơkeăng a kong pơlê, nếo rơtế kum mơngế ki pêt sâm kơxái a cheăm Mường Hoong [ă Ngọc Linh dêi tơring Đăk Glei ai tíu tê tơniăn mơdêk pêi lo tơmeăm.

-Ô nâ, pơxiâm ing tơdroăng tơmiât ki lâi na mơjiâng môi khu mơdró [ă rah xo tơdroăng kố vâ tê mơdró?

Tiâ: A kot mâ [ă xông kân akố sap ing ối tơx^n hiăng hmâ [ă pơkeăng [ă má lôi sâm kơxái. Xiâm sâm kơxái akố ai hên vâi krâ nho\ng o akố cho mơngế Rơteăng ối a kong ngo Ngọc Linh pêt [ă xúa ing sap ton t^n nah. Hdrối nah, vâi xúa sâm vâ tối xúa gá ối pu\m ti mê. Bú xúa vâ pế têa, tâm [ă drôu ‘nâ hía xúa tung mâu hâi po mơd^ng tê. Sâm gá ai hên la xúa ối pu\m ti mê. Pơxiâm ing tơdroăng hâk vâ, tuăn tơmiât vâ kum vâi krâ nho\ng o xiâm ki pêi lo tơmeăm châ tê tơniăn, châ xúa pơtâi mâu tơmeăm ki pêi vâ mơdêk pro chiâng tơmeăm ki xiâm dêi tơring cheăm pơlê kum vâi krâ nho\ng o mê á nếo tí tăng ‘nâi ple\ng [ă pêi lo tơmeăm ki apoăng pro chế tâ tung tơdrong.

-Vâ pêi lo tơmeăm dêi tơná nâ pơtối hriâm khoa hok kơmăi kơmok môi tiah lâi?

Tiâ: Ki apoăng á [ă pú á lăm a Lâm Đồng vâ hriâm. Lâm Đồng cho xiâm ki pro chế. Á vâ mơjiâng pro chế le#m ôu kơhiâm [ă hlối tơ-[rê [ă pro tơniăn trếo ki le\m dêi sâm mê athế lăm hriâm. Á trâm môi ngế ki hâk vâ khât [ă tơdroăng pêt sâm. Ngoh ki mê ai hngêi kơmăi pro chế a Lâm Đồng [ă tơdroăng hiăng pêi cheăng ton châ 10 hơnăm pêt chếi. {ă tơdroăng pro chế tơdrong mê ngoh hiăng hnê ăm ngin hên túa pro chế, túa kơ-óu chế [ă rak ăm trếo le\m dêi chế ing pôm sâm [ă túa pơkeăng ki ê. Ing mê, ngin nếo châ pêi pro apoăng cho kơmăi pro chế dêi Nhuk cho chế ki nếo klêi têng x^ng hâi pro ăm xú le\m [ă ‘nâi nhên cho thế pro tiô kơmăi kơmok dêi Nhuk [ă mơnhên pro tiô kơmăi kơmok dêi Nhuk nếo klêi têng x^ng, gá ối xú môi tiah apoăng.

-Nôkố tơmeăm pêi lo dêi Ko\ng ti hiăng châ tê a kong têa ki lâi [ă mâu ngế ki xúa tối ti lâi ‘na tơmeăm dêi tơná?

Tiâ: Tơmeăm pro dêi Ko\ng ti hiăng châ tê a 13 to kong pơlê, pơlê kong kơdrâm, pơlê kong kân a kơpong tơbăng Kroăng Cửu Long [ă Peăng Hdroh. Tíu tê xiâm cho pơlê kong kân Hồ Chí Minh, Hà Nội [ă Đà Nẵng. Tiô mâu ngế ki xúa ôi tối chếi mê le\m. Ôu dâng 2 pơla măng t^ng hiăng hlo ai ngế tối tơ’lêi pro ăm koi hlâk. Tâi tâng mâu ngế ki rôe chế á xuân tối tơ’lêi ôu pro le\m ăm ivá vâi mê cho pro tơ’lêi hêng châ koi hlâk le#m. Nôkố Ko\ng ti dế pro tơ’nôm môi tơmeăm nếo cho cao sâm kơxái Ngọc Linh mê xuân tâng vâi tối le\m há, ôu tơmot, tơ’lêi kâ [ă pro le\m ivá.

-Vâ ai tơmeăm pro pơxúa ăm tung pêi pro mê nâ hiăng ‘nâi hriăn tơru\m [ă kuăn pơlê môi tiah lâi?  

Tiâ: Vâ ai môi tơmeăm tơ-[rê ing chếi pro tâ tung tơdrong mê athế pro tơniăn ki xúa le\m [ă ai trếo le\m hên vâ pro tơniăn ăm mơngế ki xúa kô pro pơxúa le\m ‘na ivá ton ta ah. Ngin hiăng rah kơpong pêt sâm kơxái châ pêt a Mường Hoong, Ngọc Linh dêi tơring Đăk Glei. Mê a rah sâm dêi kơpong Ngọc Linh xua tung sâm gá ai trếo pơkeăng hên tâ, pôm gá hên há bê vâ tê mơdró sâm kơxái [ă vâ pro chiâng tơmeăm ki pêt hên a tơring mê.

-Nâ hôm hlo ai tơdroăng ti lâi tung pơla pêi pêt pro chếi dêi kuăn pơlê ki nâ tơru\m [ă?

Tiâ: Nôkố a kơpong ki á pêt sâm hâi teăm xúa mâu tơmeăm ki nếo nôkố, vâi ối pêt tiô chal ton nah, xo hdrê sâm ki xiâm hmâ pêt akố vâ hơ’leh pêt tung chiâk, tơkéa vâ tối 2 hơnăm vâi hơ’leh tơnêi pêt môi hdrôh. Ôh tá xôh pơkeăng, ôh tá rơvât phon hoă hok, pêt lôi gá chiâng xêh. Pêt a rơnó mêi [ă  troh mơ’nui rơnó kô lâk xo. Nôkố Ko\ng ti rôe tiô rơnó vâ tơniăn pôm sâm ki vâi krâ nho\ng o lâk dêi môi rơnó. Kuăn pơlê ki pêt nôkố xuân hiăng hlê há hiăng hriăn pêi pêt ti lâi vâ mơdêk ăm pôm sâm ai châ, tơkéa vâ tối ôh tá xôh pơkeăng. Ôh tá rơvât phon hoă hok. Phiu ro khât Ko\ng ti kô tối ‘na tơdroăng pêt sâm krúa [ă kuăn pơlê. Pêi lo tơmeăm ăm Ko\ng ti mê Ko\ng ti kô ăm kơmăi pêt krúa ‘na mâu kuăn pơlê mê a rôe tơmeăm ki kuăn pơlê pêi lo tơniăn mê.

-Kong pơlê Kon Tum dế pơkâ môi tơdroăng mơ-eăm tung tơdroăng mơdêk [ă pro pơkeăng. Vâ pêi pro tơdroăng mê ing tơná mâu kuăn pơlê ki pêt vâi thế ‘nâi tơmiât hơ’leh môi tiah lâi ăm tơtro tung tơdroăng tơná pêi pêt.

Tiâ: Vâ kuăn pơlê rế hlê ple\ng mê pin thế ai pơkâ mâu luât to\ng kum [ă hnê ăm kuăn pơlê túa pêt ki tro pơxúa ăm kuăn pơlê vâ pêi pêt. Ăm kơmăi kơmok ki nếo [ă lối xua kơmăi vi sinh vật ăm kuăn pơlê vâ mơdêk ki hlê ple\ng ăm vâi thế hnê pê lo tơmeăm krúa, tơniăn mê nếo châ mơngế ki xúa loi khât [ă châ tên troh hơngế.

-Hôm, mơnê kơ nâ hên, xua nâ hiăng tơpui tơno ‘na tơdroăng mê!

Gương – Katarina Nga tơplôu [ă tơbleăng