VOV4.Xơ Đăng - Kơchâi kâ dêi Tây Nguyên hmâ châ ô eăng xua ing mâu kơchâi kâ ki pế mơjiâng ing mâu tơmeăm khoăng tung kong, têa kroăng têa long. Pakĭng mâu kơchâi kâ ki xăng la kơhiâm môi tiah trŏng, hlá pôm loăng, mê kơchâi djam tang, pin tối cho kơchâi hmốu xuân cho kơchâi kâ ki hơ-iâ. Tơkâ luâ mâu roh kong mêi, têa lân lu, kơchâi hmốu xuân ối chiâng krá tơniăn a drô hmốu tung dế têa kroăng, têa long. Drêng troh a rơnó hơngui, kơchâi hmốu hiăng hbú rơmôe, lo reăng, pơtroh ăm kuăn mơngế kơchâi hmốu túa ki hăng - xăng - hơ-iâ môi tiah tơmeăm khoăng ki kơnía.

Sap ing to lâi rơxông hdrối mê hía nah, kơchâi hmốu hmâ huăn a mâu hmốu ki ối tung dế têa kroăng, têa plông lơ a mâu rơlố tơdế têa. A kong pơlê Dak Lak kơchâi hmốu kố hmâ huăn chiâng xêh a mâu têa kroăng, têa klông, la ki hên ga hmâ huăn drô thông têa Srêpok. Tung pơla kong kế tô mêi, tro trâm hên roh mêi kân, têa lân lu, kơchâi hmốu xuân ối huăn krá tơniăn a drô hmốu  ƀă chiâng ngiât dâi lĕm, hbú rơmôe, hmŏng hlá, klêi mê, lo reăng drêng rêm roh lo reăng.

Reăng kơchâi hmốu klêi kơ’nâi kêi djâ vêh a hngêi vâ rak mơngiơk ngiât dêi kơchâi

Pôa Y Yuen ối a cheăm Êa Rok, tơring Êa Sup, kong pơlê Dak Lak cho ngế ki hmâ lăm tăng lăm hnêi kơchâi hmốu a drô têa kroăng Srêpok ai hơ’muăn tối: Xua tơdroăng rêh kâ ối hiăng hơ’lêh ƀă hyôh kong prâi xuân hơ’lêh, mê kơchâi hmốu nôkố rế hiá rế vâ long lôi. A rơnó mêi hngê tơdroăng lăm hnêi xo kơchâi hmốu kố thăm rế pá puât. Ngoh tối:

“Á rơtế ƀă nhŏng o tung rơpŏng lăm troh a têa kroăng vâ kêi kơchâi hmốu. Kơchâi hmốu kố hmâ lo reăng ai 1 hdroh tung hơnăm, lo reăng sap ing khế 10 hơnăm hdrối troh a mơ’nui khế 2 hơnăm kơ’nâi. Kơchâi ki kố huăn a kroăng Srêpok. A mâu hâi kong mêi, têa tâk đik mê ôh tá chiâng lăm hnêi kêi kơchâi. Tung rêm roh lăm kêi kơchâi, ngin rak ăm kơchâi pro tiah lâi ăm ga xĭng lĕm, ôh tá ăm tro kơchoh têa vâ reăng ga lĕm kơbâng”.

Pế reăng kơchâi hmốu

Tiô tơdroăng tối tơno dêi kuăn pơlê akố, reăng kơchâi hmốu ai hên túa vâ pế pơchên pơrá phá dêi pó, môi tiah kơ-óu ƀă ká têa kroăng, ká măm khăng, ká hơ-oh ƀă mâu hơ’nêh mâm. Pakĭng mê, xuân chiâng vâ kâ drêng pro lẩu, kâ tâ ga hơ-iâ ngeăm. Laga, ki hmâ hlo má môi, vâi krâ-nhŏng o hmâ kơ-óu ƀă ká măm khăng ki ku kŭn.

Mơngế Rơđế hmâ kơ-óu ká măm khăng, ôh tá xê pế tơvât ƀă mâu mâm ki lâi ki kơnâ liăn, tơdroăng pế pơchên mê xuân tơ’lêi. Ki apoăng cho hbrâ rơnáu mâu tơmeăm, tung mê ai kơchâi hmốu, ká măm khăng, hăng, kơtĕm xâk, po, ƀot ngot ƀă têa măm. Nâ H’Phương Niê, hmâ khĕn cho nôu Thanh, ối a pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột hâk vâ kâ kơchâi ki kố:

“Xua reăng kơchâi hmốu bu tê tung môi pơla tung hơnăm xua mê, drêng ‘nâi ai ngế ki tê á hmâ rôe xo ƀă tâ tung kơtuh hngíu vâ chôu kâ ton tung mâu khế kơ’nâi ah. Klêi kơ’nâi rôe kơchâi hmốu, á hnêi tah lôi mâu hlá ki hiăng krâ, reăng ki hiăng tah lôi. Pin kâ to lâi mê pin xo to mê vâ xếo krúa klêi mê ‘măn tung dĭng tơkôm reăng i xĭng ‘nôi. Tâng reăng kơchâi hmốu tro tâm tung têa ton mê kô tro ŭm, athế hvât lôi tê”.

Kơchâi ki kố kâ kơhiâm, xú lĕm, hơ-iâ, xăng ƀă kơhiâm

‘Na túa pế pơchên kơchâi hmốu  kơ-oú ƀă ká măm khăng, nâ H’Phương ai tối:

“Ká măm khăng klêi kơ’nâi xêó krúa mê xo tâ ‘măn tung dĭng lôi ga xĭng. Pơtối mê, drăng hdro a kơnoh on lếo têa rơmâ tung mê. ‘Mâi on ăm têa rơmâ chía tô ah, klêi mê, râm ká măm khăng kơ-óu dâng 5 phut, rơvâ ăm i tơ’mô tơkôm ká măm khăng i trĭng ƀă rơ-ĕng. Tung pơla mê, athế pêi po hăng, kơtĕm xâk, râm iâ po ƀă ƀot ngot tung póu. Klêi kơ’nâi ká măm khăng hiăng chên, athế râm reăng kơchâi hmốu tung hdro klêi mê râm mâu po hăng ki hiăng pêi tung hdro ki mê, tơvât ăm i lâp, tơmot ƀă mâu kơchâi ki mê. Mơ’nui lui, râm iâ tơ’nôm môi iâ têa măm vâ thăm pro ăm kơchâi rế kơhiâm, râm iâ po, ƀot ngot klêi mê tơpâ on”.

Reăng kơchâi hmốu hmâ kâ ƀă hmê ki tô kâ tâ kơhiâm ó khât, xú pơ-ôu, la xuân ối rak vế mơngiơk ngiât dêi kơchâi, dêi reăng. Kơchâi kơ-óu ôh tá xê kơ-óu  poh lối râ, mê ki kal athế pro ăm ká măm khăng rơ-ĕng, tâ xú kơhiâm, hơ-iâ, hăng. Mê cho tơdroăng ki rơkê tung tơvât kế tơmeăm chiâng kơchâi kâ ki kơhiâm, xú hŏm, la xa xăng iâ pro mơngế kâ ối đi đo rơhêng rơhú vâ kâ.

Pakĭng mê, kơchâi hmốu ối châ vâ pro chôu, kâ hơkĕm ƀă hơ’nêh mâm, ká pôh. Ing tơdroăng ki hơ-iâ, kơhiâm dêi kơchâi hmốu kố, bố bố xuân rơhêng vâ kâ kơchâi ki tơviah kố dêi Tây Nguyên.

H’ Nêč chêh

Nhat Lisa tơplôu ƀă tơbleăng