VOV4.Xơ Đăng - Tiô khôi hmâ dêi mơngế Rơđế, sap ing ối tơx^n, mâu vâi o kơdrâi hiăng châ dêi jâ [ă dêi nôu hnê túa te\n hmôu jiâ. Vâ drêng hiăng xông kân ah, mâu bung, duh, kơpâu lơ ếo pơtâk xua vâi kơdrâi te\n mơjiâng ti xê to vâ ăm mâu ngế tung rơpo\ng hngêi xúa, dâi, mê ối cho tơmeăm ki vâ pleăng ăm peăng hngêi kơnốu drêng xo dôh. Hmôu jiâ xua ti mê ra châ ngăn cho tơmeăm ki vâ mơnhên tơdroăng ki rơkê [eăn dêi vâi kơdrâi mơngế Rơđế.

Hâi kố, ing kơpeăng ko\ng ki rơkê [eăn dêi mâu vâi nâ o a kong pơlê Dak Lak, cheăng te\n hmôu jiâ dế pơtối châ rak vế, tí xê to châ pơtối rak vế khôi túa, vêa vong le\m tro tiô khôi hmâ vâi krâ roh nah, mê ga hiăng chiâng mâu vâi kơdrâi ki rơkê kơhnâ khât, hlê ple\ng vâ djâ hmôu jiâ chiâng kế tơmeăm, ing mê, xuân vâ châ tê dêi tơmeăm châ lo liăn ăm dêi rơpo\ng hngêi [ă pơlê pơla.

Dế ối kơhnâ khât dêi a túa ki te\n tơmeăm, kơhnâ rơkê tung rơneăm tơrêm tơdroăng ki vâ pro le\m ăm pơtâk, jâ H’Blong Knul ối a [uôn Ja, cheăm Ea Trul, tơring Krông Bông ai tối, tiô khôi hmâ dêi mơngế Rơđế, sap ing ối tơx^n nah, mâu vâi o kơdrâi hiăng châ dêi jâ, dêi nôu hnê túa ki te\n. Mâu bung, duh, kơpâu, kơpe\n, lơ ếo pơtâk ti xê to vâ xúa tung rơpo\ng hngêi, mê ối cho tơmeăm ki vâ êng tăng dôh, mơhno mơnhên tơdroăng ki rơkê [e\ng dêi mâu vâi droh Rơđế drêng hiăng tro hơnăm tăng dôh, lơ vâ pro tơmeăm ki vâ diâp ăm drêng ai tơdroăng ki kal, thăm nếo cho tơmeăm ki vâ pleăng ăm mơngế hlâ, drêng ai mơngế hlâ lêk vêh [ă dêi mơhúa jâ pôa.

‘’Á ‘nâi te\n hmôu jiâ sap ing 15 hơnăm nah, tá troh nôkố drêng hiăng ai kuăn cháu mê á hiăng rơkê chiâng khât. Ing mâu lâm ki á hiăng hnê djâ mê ai hên ngế ‘nâi te\n [ă hiăng châ kâ pri ki a’ngei drêng lo lăm tơ’noăng, pa k^ng mê, xuân vâ pơtối rak vế khôi hmâ te\n mơjiâng tơmeăm, ếo pơtâk dêi hdroâng kuăn ngo’’.

Hmôu jiâ cho tơmeăm ki vâ mơnhên ki rơkê [eăn dêi vâi kơdrâi Rơđế

Rơtế [ă dêi nôu te\n vâ teăm ăm mâu ngế ki thế te\n, nâ H’Giang Knul tối ăm ‘nâi, tâi tâng 3 ngế nâ o tung rơpo\ng hngêi pơrá hiăng chiâng te\n hên mâu tơmeăm xúa, ếo pơtâk dêi mơngế Rơđế.

‘’Apoăng nah hriâm xuân pá, la chôa ‘lâng xuân hiăng chiâng, môi tiah ‘na toi prế, ‘nâi te\n, ‘nâi chêp pơchoh kơdró ếo ai mâu tơmeăm rơneăm tiô khôi hmâ dêi Rơđế’’.

Xuân môi tiah mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên, mơngế Rơđế roh ton nah hmâ xúa kơpê toi pro prế ki vâ te\n ếo pơtâk. Cho tơdroăng ki pro phá krê xêh, tơ’lêi hlo nhên mâu ếo pơtâk, hmôu jiâ dêi Rơđế cho mâu rơneăm ki ai  hên mơngiơk, tung mê ki hên tâ cho mơngiơk khêi, mơngiơk prăng, khêi, tr^ng, ngiât [ă rơbông. Lối 60 hơnăm hiăng hmâ [ă túa ki te\n, jâ H’Nun {yă, ối a [uôn [uôn }ư\ Êbông, cheăm Ea Kao, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột tối ăm ‘nâi, klêi kơ’nâi lăm krí xo kơpê, djâ vêh a hngêi vâi kô pâm xăn, toi prế, klêi mê tâm tung trâp, tâm [ă hlá, pôm, rêi lơ kơtôu loăng kong. Drêng hiăng ai mâu prế tiah tơdroăng ki tơná hiăng vâ, vâi kô vế a túa, pơtâ prế [ă te\n, mơjiâng chiâng hên mâu rơneăm ki le\m mơnâ mâ ngăn:

‘’Rơneăm lơ xúa mâu mơngiơk rơbông, prăng [ă khêi cho hên má môi. Ai hên túa rơneăm, túa ki 15 pro prế, 17 pro prế xuân ai, 27 pro prế xuân ai, thăm nếo 35 pro prế xuân ai há. Ki pá má môi cho pro rơneăm, cho rơneăm ki tơ-eăng le\m má môi vâ pro ăm ga le\m mơnâ mâ ngăn’’.

Hmôu jiâ hiăng hmâ xúa hên tung tơdroăng rơku\m trâm mâ, leh mơd^ng dêi pơlê pơla

Rơneăm mâu hmôu jiâ hmâ xúa mâu tơmeăm um méa ki vâ mơhno ai tung tơdroăng rêh kâ ối rêm hâi. Mê cho, mâu tơmeăm môi tiah chêm, kôa, a’re\ng; mâu túa reăng, hlá, loăng, môi tiah um kơchâi kơxu\n têa kroăng, um xirô; lơ mâu tơmeăm môi  tiah póu pêi báu, hngêi trá [ă hên he\ng mâu tơmeăm ki ê. Ngăn tiô kơ rêm túa ếo pơtâk, mơngê Rơđế ai túa ki pro rơnuâ [ă pơtâ rơneăm phá tơ-ê dêi pó. Vâi kơnốu hmâ dâi kơpe\n, ối lung long lơ sap rơnuâ ếo rơno\ng tơvó, ko\ng hlo\p. Ếo vâi kơnốu hmâ hlo cho ai mơngiơk khêi a rơtá nuih, châ rơnuâ môi tiah mơná ki krêng. Mâu troăng rơneăm châ rơnuâ péa pâ ếo, a kơdró t^ng ếo, hmâ rơneăm bro um prếo lơ kleăng ngo, cho um ki vâ mơhno tối cho tơdroăng ki ó rơdêi [ă pói vâ kâi châ tơplâ [ă kong kế, ngo ngối. Vâi kơdrâi hmâ dâi pơtâk, xuân xap rơnuâ ếo ki ai rơno\ng tơdrăng. Pơtâk dêi vâi kơdrâi Rơđế cho hmôu ki vâi hiăng te\n mơjiâng hdrối, drêng dâi vâi hmâ [á tâ tá, ăm ga xo\n troh a kơmâ chêng. Mâu ếo pơtâk rêm hâi vâi hmâ te\n ga tơ’lêi hlâu tê, ai hên kế rơneăm. Krê ếo pơtâk ki vâ dâi tung mâu hâi leh mơd^ng mê vâi hmâ bro rơneăm ăm ga hên túa, hên mơngiơk ki eăng, la ki hên tâ cho mơngiơk prăng [ă kế rơneăm vâi hmâ bro tơdrăng a pơtâk, kơdró t^ng ếo, rơno\ng ếo [ă kơdró ko\ng ếo.

Kế rơneăm a ếo pơtâk xuân ối vâ mơhno tối tơdroăng ki kro mơdro\ng [ă tơdroăng ki krip tơngăm dêi ngế ki xâp, ki dâi mê. Tiô jâ H’Yar K[uôr, ối a [uôn Kla, cheăm Dray Sap, tơring Krông Anan tối, mơngế Rơđế hmâ ai túa ki nâl vâi tối dêi cho kteh, cho ki rơkê kơnía má môi tung tơdroăng ki pro rơnuâ, rơneăm ếo pơtâk. Kố cho túa ki rơneăm bro 2 mơngiơk khêi - rơbông ki pơtâ dêi pó, tơru\m [ă tơdroăng ki pơkrâ mâu kloăng plâi, mơneăng, priê, lơ kloăng phó ki vâi hmâ pơtâ a t^ng kơdró ếo lơ t^ng kơpe\n, kơdró pơtâk.

‘’Túa ki bro kteh mê, mơngế Rơđế chal vâi krâ nah hmâ xúa tung mâu tơmeăm ki vâ mơd^ng, cho tơmeăm ki vâ rơnuâ tung mâu hâi leh mơd^ng, rơkâu xối [ă ếo pơtâk dêi  mơngế ki châ vâi krâ-nho\ng o loi tơngah. Kteh cho túa ki rơneăm pro pá má moi, ti xê ngế ki lâi xuân chiâng bro, thăm nếo, chal nếo nôkố xuân preăng ai mơngế ki hriâm vâ chiâng rơkê rơneăm bro’’.

Ing mâu rơneăm ki krip krih mê, rêm ngế vâi kơdrâi Rơđế hmâ ai tơdroăng ki tơmiât bro rơkê păng ‘nâng, vâi tí tăng bro tơ’nôm mâu rơneăm ki nếo, tơ’nôm prế, tơ’nôm mơngiơk vâ mơjiâng chiâng ếo pơtêk ki krip le\m tâ. Tiô jâ H’Yam {krông, ối a [uôn Tơng Ju\, cheăm Ea Kao, pơlê kong kơdrâm {uôn Ma Thuột tối, rêm plâ ếo pơtâk mê cho ing hiâm mơno dêi vâi kơdrâi. Maluâ bu te\n tung pơla toh chôu, ôh tá xê tung rơnó tơvâ pêi chiâk deăng, la vâ mơjiâng môi plâ rơmoăng, hmôu, jiâ lơ ếo pơtâk, kơpe\n tiô khôi vâi krâ nah, mê kal ai tơdroăng ki kơhnâ khât, rơkê [e\n, [ă mơdoh hên chôu phut, ivá pêi. Xua ti mê, hmôu jiâ châ ngăn cho tơmeăm khoăng ki vâ mơnhên tơdroăng ki rơkê ple\ng, [e\ng [eăn [ă ki kâi xân, kơhnâ khât dêi vâi kơdrâi Rơđế:

‘’Te\n mơjiâng môi plâ hmôu, jiâ, lơ rơmoăng cho athế tâi plâ 1 hơnăm mê nếo chiâng te\n, hên tơdroăng ki pêi, môi tiah tôu xăn kơpê, klêi mê, toi, kơxe\ng prế, tâm mơngiơk, vế hnhâng a túa klêi mê nếo te\n. Te\n mơjiâng klêi xuân athế chêp pơchoh rơneăm tơrêm kế tơmeăm, xua mê ga ton khât ‘nâng’’.

VOV Tây Nguyên

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng