VOV4.Xơ Đăng - Hdroâng kuăn ngo Rơteăng ai hên kơvâ, môi tiah Rơteăng khât, Ka Yong, Hdrâ, Mơ Nâm, Ha Lăng, Ka Râng, Bri La Teng ƀă hên kơvâ ki ê. Vâi ki mê hmâ rêh ối tơkŭm hên a Kon Tum, môi iâ vâi rêh ối a kơpong kong ngo dêi kong pơlê Quảng Ngãi, Quảng Nam. Cho kuăn pơlê rêh ối ki hên cho a hbêa ngo, ngo kân a’ngêi, mơngế Rơteăng ai hên khôi túa ki lĕm tro, mê khoh chiâng kro mơdrŏng ‘na vêa vong ki phá krê xêh.

Tung tơdroăng rêh kâ ối tiô chal vâi krâ nah, hdroâng mơngế Rơteăng hmâ tơkŭm rêh ối tiô pơlê, mâu rơpŏng hngêi rêh ối achê, tĕn dêi pó. Hiâm mơno vâi xuân ‘nâi hơ-ui kum dêi pó, hngêi ki kố kum hngêi ki tá. Rêm to pơlê pơrá ai môi to kuât vâ ai tơdroăng tơchoâm dêi pơlê vâi rơtế rêh kâ ối. Ngế ki pơkuâ rêm pơlê mê ai môi ngế krâ pơlê, cho ngế ki pơkuâ tơdjâ mâu tơdroăng cheăng tơchoâm ƀă xuân teăng mâ pơlê pơla.

Mơngế Rơteăng xuân loi hên khu xeăng. Rêm tơkâng loăng, kối nhâ, têa krông, kối ngo ƀă vâi xuân pơrá ai xeăng pơkuâ ngăn tâi tâng. Tiê̆n sih A Tuấn, ngế cheăng tung Viện Nghiên cứu văn hoá, mơngế Rơteăng, ối tung kơvâ Rơteăng khât, a tơring Tu Mrông, kong pơlê Kon Tum ai tối, tơdroăng rêh ối dêi hdroâng Rơteăng hmâ kơnôm tơngah hên ing kong kế nhâ loăng, xua mê, khoh pro mơngế Rơteăng chiâng ai tơdroăng loi tĭng tiah mê:

“Tung tơdroăng rêh ối tơdroăng ki lâi xuân kơnôm to kong kế, ngo ngối. Rêh kâ xuân kơnôm ai kong ƀă rak vế ngăn kong, xua mê, vâi khoh chiâng ai loi hên khu xeăng. Ing rêm to xiâm loăng, kơnhŏng têa kroăng, xiâm ngo, loăng nhâ, mâu tơmeăm xúa pơrá ai mơhúa tâi tâng, pơrá ai xeăng. Xeăng têa, xeăng ngo, xeăng têa kroăng, xeăng tơro, xeăng báu”.

Ếo pơtâk dêi mơngế Rơteăng a Đăk Tô

Rêm khu xeăng mê tiô hiâm mơno dêi mơngế Rơteăng pơrá ai hnoăng cheăng, túa pêi pơrá phá dêi pó. La tâng vâ ngăn tơchoâm, vâi pơrá tŏng kum ăm kuăn pơlê ai tơdroăng rêh ối tơniăn lĕm, phâi tơtô. Rêm hơnăm vâi krâ-nhŏng o pơrá ai koh rơkâu khu xeăng vâ kơnôm khu xeăng tŏng kum, kring vế, rak ngăn.

Xuân môi tiah hên mâu hdroâng kuăn ngo ki ê rêh ối a kơpong Tây Nguyên, pơlê dêi mơngế Rơteăng vâ hmâ dó tiô kơ tơrêm tíu pơrá phá. Ai tíu ‘nâ inâi têa krông, têa kroăng chiâng inâi pơlê, xuân ai pơlê ‘nâ dó inâi ing loăng ki kah kân, kối ngo, inuá ƀă hên mâu tơmeăm ki ê. Mơngế rêh ối tung pơlê rơtế tŏng kum, tơveăng dêi pó. Cheăng dêi pơlê xuân môi tiah hnoăng cheăng dêi rêm rơpŏng hngêi.

Tung pơlê ai tơdroăng mơdĭng, rêm rơpŏng hngêi pơrá veăng tơlo, veăng pêi pro. Tâng pơlê koh tơdah nhŏng o ing ê mê mâu rơpŏng hngêi hâi ki mê xuân rơtế veăng tơchoâm ivá mơno, môi ngế pêi viâ môi tơdroăng cheăng. Jâ Y Xinh, ối a pơlê kân Đăk Tô, tơring Đăk Tô, kong pơlê Kon Tum tối ăm ‘nâi:

“Tâng ai tơmối tơchoâm dêi pơlê mê vâi khĕn krâ pơlê lăm tơdah tơchôam a kuât. Tâng tơmối dêi môi rơpŏng mê vâi kô khĕn mot tung hngêi, la athế ai drôu, ai í, tâng ôh tá ai mê athế lăm mung ki vâi. Í hmong, ôh tá xê í kăn. Vâi hmâ ngăn keăng vâ ‘nâi tơmối ki mê prôk lăm hôm tơniăn há. Vâi hmâ ăm tơmối ko í. Ki lâi vâi ăm tơmối kâ, ki lâi ăm pơlê kâ pơrá hiăng chôu ‘măn hdrối tâi tâng.

Xua ga tâi tâng pơlê dêi hdroâng Rơteăng vâi tơrŭm. Môi tiah ko í mê athế ăm tơmôí i kâ. Ăm tơmối kâ ko cho vâ mơhno tối tơdroăng ki hlế rơkê kơ tơmối. La tơmối xuân ôh tá chiâng kâ xêh môi ngế, xua mê, tâi rơpŏng rơtế kâ. Ai hlá pôm loăng chôu, ai ki klâi xuân hôm. Vâ kâ kơchâi tiô kơ khôi hmâ, la tâng ai tơmối vâi kô ăm tơmôí i kâ tiô tơdroăng hiăng hbrâ rơnáu”.

Hdroâng kuăn ngo Rơteăng hâk git kơ tơdroăng rơngê ting ting, kơhnhon xuâng, ƀă mơjiâng pro hên mâu ting ting, rơvŏng hlŭm, pro kro ăm hiâm tuăn

Rêh ối achê kong mê hmê kơchâi kâ dêi Rơteăng xuân ai hên túa pơrá phá. Vâi hmâ pro kơ-ƀăn pôm loăng, kố cho kơƀăn ki pro ing tơpoăng pôm loăng, Rơteăng ki hmâ pro. Tơpoăng klêi kơ’nâi vâi pheăng a on, lơ hơ-oh tung hdro gâ rơpâ, nhĕn, ki xú hŏm mê tơvât tá ki xú hŏm dêi hlá priât mê khoh chiâng kơƀăn ki xú hŏm ƀă kâ kơhiâm ‘nâng, ôh tá ai kế ki lâi môi tiah. Vâi lâk pôm loăng, lŏng kơtôu, xếo krúa, vâi kúa ƀă kơdró tôl ki vâi pong pơlôu lơ kuá ƀă uâng, klêi mê vâi pế chiâng tơpoăng ki tơkâ lĕm, nhĕn dêi pó.

Klêi mê, vâi kơxu ƀă hlá priât, klêi mê, vâi kâm, kơđu tung on, tơkôm ga hiăng chiá ton iâ, yâu hiăng chêh ‘lo, klêi mê kô chiâng vâ xêi ing pló on, lôi i ngê ‘nôi kô chiâng kâ. Vâi krâ-nhŏng o hdroâng Rơteăng a pơlê kân Đăk Tô vâi hmâ pro kơƀăn ki kí, cho kơƀăn tơxông ki roh vâi krâ nah hmâ kơxu bro tung rơnó apoăng hơnăm. La lâi châ pôe xo báu hên, ối rơlối báu ing hnôu mê mơngế Rơteăng a pơlê kân Đăk Tô nếo kơxuô pro kơƀăn ki kố.

Xua drêng mê nah, báu hiăng troh rơnó ai châ. Vâi hmâ lôi báu ki ối rơlối a mơ’nui hơnăm, mơngế Rơteăng hmâ tơkŭm po prông tơxông. Vâi hmâ prông tơxông, klêi mê, prông a kơnoh on, kơchâ on. Vâi hmâ rơkâu xối, koh mơnê mơhúa jâ pôa ƀă rơtế dêi pó ôu kâ hơniâp ro a rơnó xuâ báu tum.

Mơngế Rơteăng hmâ rêh ối a kối ngo, ngăn tiô kơ kong kế, ngo ngối, thông têa mê kơnhŏng têa cho tơdroăng ki kal pơkâ tơdroăng rêh ối vâi. A mơ’nui hơnăm, vâi hmâ ai tuá leh mơdĭng ki kal, mê cho rơkâu xối kleăng kơneăng têa. Tiê̆n sih A Tuấn ai tối tiah kố, rơkâu xối kleăng kơneăng têa cho môi tung mâu tơdroăng leh mơdĭng dêi mơngế Rơteăng:

“Ki ahdrối tâ vâi krâ tung pơlê hmâ kleăng kơneăng têa a tíu nếo, xua kơneăng têa hơnăm hdrối hiăng tơ’nhê, lơ têa a kơneăng ton hiăng mơ’nok, ‘mêi, lơ hiăng xiâ, vâi athế hơ’lêh tíu ki kleăng kơneăng têa a tíu nếo. Drêng vâi ‘mâi rơnêu, tâng vâi lăm ngăn a tíu ki ton, drêng têa ôí hnăng lĕm, lo hên, mê vâi bu ‘mâi rơnêu kleăng ƀă pơ-ốu ki nếo, vâi xuân ối pro a tíu ton. Kleăng kơneăng têa a tíu ki nếo: Hmâ hlo vâi pro a poăng hơnăm, apoăng hơnăm cho rơnó ki mơdâ pêt tơmeăm, klêi mê, vâi hmâ pro tung tơdế khế 10.

Tơdroăng ki tơkŭm kleăng kơneăng têa kố tung hiâm mơno kuăn pơlê pói  rơhêng vâ ăm tơmeăm khoăng chiâng dâi lĕm, ivá mo lĕm, pêi cheăng kâ pon mơhúa”.

Tơdroăng ‘mâi rơnêu lơ kleăng nếo kơneăng têa ki nếo cho tơdroăng cheăng dêi tâi pơlê pơla. Rêm ngế pơrá ai mâu tơdroăng cheăng pơrá phá dêi pó, la kơnôm ai tơdroăng pơkuâ ngăn dêi krâ pơlê. Hdrối nah, tĭng kleăng kơneăng têa dêi mơngế Rơteăng hmâ po tung pơla 3 hâi. Ki ahdrối tâ, krâ pơlê cho ngế ki lăm tăng kơnhŏng têa. Klêi kơ’nâi hiăng châ tăng hlo kơnhŏng têa mê tâi pơlê hâi ki mê athế trâ văng, ‘mâi rơnêu troăng têa, ko klŏng pơ-ốu ƀă hbrâ mâu tơmeăm ki vâ mơjiâng tơmeăm hdroăng.

Klêi mê, krâ pơlê kô rơkâu xối. Drêng xế mơheăm kuăn kiâ mot tung hno têa, kơdrâi dêi krâ pơlê kô hnêng têa kơneăng mê tung klŏng phêa ki apoăng, vâ ing mê, bêng ăm drôu xiâm, vâ pế pơchên ki ai tơmeăm xeăng, ing mê, pói pâ tơdroăng ki mơhúa ăm kuăn pơlê.

Mâu tơdroăng pơkâ ki kơtăng mê tá troh nôkố mơngế Rơteăng xuân ối rak vế. La bu ai tơdroăng ki po mơdĭng kleăng kơneăng têa mê ôh tá pro ton tiah hdrối nah xếo, hiăng pro iâ ‘nâng ‘nâi tê, bu ối tung pơla 1 hâi. Hên rơpŏng hngêi teăng klŏng pơ-ốu mê pro ƀă klŏng chhá. Ai mâu pơlê ôh tá rak vế xếo tơdroăng po leh mơdĭng kố, xua vâi hiăng chiâ klôh têa, lơ xúa mâu têa kơmăi ki krúa lĕm tâ.

Ing mê, tơdroăng po tĭng kleăng kơneăng têa dêi mơngế Rơteăng bu ối to tung tơdroăng hơ’muăn tối dêi mơngế krâ.

VOV4 chêh

Nhat Lisa tơplôu ƀă tơbleăng