VOV4.Xơ Đăng – A 15h20’ hâi lơ 9/2/2022, ngoh Kpă Simon, Ngế chêh hlá tơbeăng, cho Kăn pho\ pơkuâ ngăn Kơ koan Rơ’jíu Việt Nam a kơpong Tây Nguyên hiăng kơdrâ kơtê hiâm, tơklâ pơ’lâng [ă tơdroăng rêh a ro\ng tơnêi.

15 chôu 20 phut hâi lơ 9/3/2022, ngoh Kpă Simon, Ngế chêh hlá tơbeăng, Kăn pho\ pơkuâ ngăn Kơ koan teăng mâ Rơ’jíu Việt Nam a kơpong Tây Nguyên kơdrâ kơtê hiâm, tơklâ [ă tơdroăng rêh. Ngoh kot mâ a hâi lơ 3/8/1959. To lâi chât hơnăm pêi cheăng á cho ngế pú ki pêi tơdroăng cheăng chêh hlá tơbeăng, cho ngế pá kơdâm, cho ngế o dêi ngoh; ôh tá kâi chôu vế hiăng ôu [ă dêi pó to lâi kơ’lo drôu, ôu [ă dêi pó to lâi pơ’leăng hât; ‘nâi to lâi kơmăng a pơlê cheăm hơngế hơngo hmâng tơdroăng hơ’muăn tối, koi tung kong ‘mâi on pôh kâ hơ’nêh mâm [ă hên he\ng mâu tơdroăng ki ê hía. Tơdroăng rêh dêi khu chêh hlá tơbeăng VOV Tây Nguyên ngin ga cho tơdroăng ki hmâ hlo tơ’lêi tiah mê tê!

Á ai tơdroăng ki ‘’kal’’ vâ chôu vế nhên hâi ki á pơxiâm trâm ngoh Kpă Simon. Mê cho a kơxê hâi lơ 1/7/1994. Hâi ki mê nah, á chêh bro hlá mơ-éa k^ tơkêa tơdroăng cheăng vâ pro ngế chêh hlá tơbeăng cheăng tung Rơ’jíu Việt Nam a kơpong Tây Nguyên. Ngoh nếo lo ing tơring Ea Kar vêh cheăng ahdrối tâ kơ mâu vâi ki ê  tung khu ki cheăng tung Rơ’jíu. Êng tiâ to lâi tơdroăng, ngoh rơnêl tơpui trối nâl Quảng Trị, cho pơlê xiâm á: ‘’Êh cho Quảng Trị mê e#? Mê êh hiăng ai tíu ối há? Ngế ki châ kân má môi tung kơ koan kố cho môi pơlê [ă êh mê râ’’.

Á cho ngế ki rêh ối hmâng to lo vâ, hmân ếo kơbrô kơbrá, la ôh rá ‘nâi ti lâi ngoh xuân rơtế ăm ối [ă. Pơlê kong krâm {uôn Ma Thuột hâi ki mê nah châ dó inâi 3 tơdroăng: ‘’Khéa kho - Kơtâk kơlung - Kơbrô kơbrá’’. Ngoh rêh ối krúa ó khât, mung môi to veăng rơdâ châ 16 met karê, a trêi me\n xơmong chí le\m, ai tá môi to kế hyôh pê, drêng ai on tơhrik kơnôm ai kế pê hyôh mê ga khoh rơngiâp. Liăn khế kâ dêi ngoh roh mê nah, ki hên tâ cho xúa vâ mơdrếo liăn mung veăng koi pơtê, rôe reăng’’.

Ngoh Kpă Simon, Ngế chêh hlá tơbeăng, Kăn pho\ pơkuâ Kơ koan teăng mâ Rơ’jíu Việt Nam a kơpong Tây Nguyên

Drêng lo ing {ơrô Mơhno túa le\m tro -Tơbleăng tơdroăng nếo ing tơring Ea Kar, kong pơlê Dak Lak mot cheăng ‘na kơvâ tơplôu tơbleăng, tơpui pưochuât nâl Jarai dêi Rơ’jíu Việt Nam, ngoh hiăng ai 18 hơnăm kâ phái tơnêi têa hbru ing tơdroăng cheăng hnê hriâm, tơdjâ vâi lăm mơđah dêi Khu ngăn ‘na mơhno túa le\m tro -Tơbleăng tơdroăng nếo ai, thăm nếo ối hnê tơdroăng tuih xuâng [ă hên mâu tơdroăng ki ê. Tơdroăng rêh ngoh xuân trâm hên pá puât. Kơnôm ing mâu hơnăm ki mê nah, mê ngoh khoh hlê ple\ng hên ‘na khôi túa, vêa vong dêi mâu hdroâng kuăn ngo ki iâ ngế a Tây Nguyên, thăm pro ngoh rế hlê ple\ng nhên tâ, trâu rơdâ tâ. Ngoh rơbot, chôu vế Tây Nguyên môi tiah rơbot chư tung tuăn ngôa.

Cho ngế ki ai hiâm mơno ki đi đo sôk ro môi tiah loăng tơnia, môi tiah chêm kong, preăng ai ngế tơmiât ngoh kô pêi cheăng krá tơniăn ton a môi tíu ki lâi mê ‘lo. La tiah mê, tơdroăng cheăng chêh hlá tơbeăng hiăng kuâ râng krá a chêng ngoh, pro ngoh chiâng kơhnâ mơ-eăm khât.

Ngoh cho mơngế ki ai châ kân, ‘nhông xo\n, kân luâ tâ mâu kong têa vâi. Ai môi roh, ngoh brôk á lăm rôe yep, tăng ton t^n, troh a môi tíu ki mơdró mê a troăng Nguyễn Tất Thành nếo hlo ai yep ki yâu chêng. Nâ ki tê tơmeăm mê hni ngăn klêi mê, hnối ăm ngoh yep ki mê tê kơtê, xua nâ tê yep mê hiăng ai 2 hơnăm kố, ôh tá ai ngế ki lâi rôe.

Mâu ngế ki rah chêh, mâu ngế chêh hlá tơbeăng dêi Kơ koan teăng mâ Rơ’jíu Việt Nam a kơpong Tây Nguyên hên ngế hiăng mơjo pâ, mơnâ git kơ ngoh. Lo ing pơlê, lo ing mâu hngêi trung đăi hok, tá hâi teăm ‘nâi tăng tơdroăng cheăng, ngoh ai hnê kơ vâi rêm tơdroăng, rêm cheăng. Ing tơdroăng ki rup ko\ng, tơpui tơno, tơdroăng khe\n dêi pó, tá mâu tơdroăng ki klâk kơ’lo drôu, [ier tá troh tơdroăng tăng dôh tăng mế ăm ti lâi ga tơtro. Rêm tơdroăng pơrá troh a tuăn, troh a ko\ng ngoh tâi tâng Tâi tâng mâu tơdroăng mê pơrá tơniăn le\m, tro ‘ló.

 Ngoh hmâ hlê ple\ng hên tơdroăng, ai hiâm mơno ‘nâi hơ-ui pâ kơ vâi, malối [ă mâu tơmối hmâ pôu, troh a hngêi. Xuân ai ngế ‘nâ, vâi ối hlối chât hâi, tơdế khế tung veăng ki ngoh; ngế ki lâi xuân châ têk ăm ôu drôu kâ hmê phâi pôu, hơniâp ro, drêng vâi lo prôk thăm nếo ối châ xo liăn kơto rơxế prếo vêh. Mâu ngế ki lăm pôu mê cho ing mâu kăn pơkuâ, mâu tơmối ki lo ing tí xiâm tơnêi têa, ngế chêh hlá tơbeăng, văn nge# sih troh a rơxế ba gak, thăm nếo, ai tá mâu ngế ki pá ‘nâi tơdroăng tơdrâl [ă hên mâu ngế ki ê. Hên hdroh á ai rơbok tối ‘’na tơdroăng ki ngoh ăm mâu vâi ki ôh tá ‘nâi tơdroăng tơdrâl mê ôu kâ, ối pơtê, ngoh ai tối: ‘’Á hiăng ‘nâi tơdroăng mê, la vâi ki mê xua vâi ôh tá mơhúa, pin athế ai tuăn hơ-ui, rak ngăn kơ vâi to lâi hâi, thâo xo ah hmôi, pin kô kơdroh tơdroăng ki ôh tá ro’’. Ngoh pơtê cheăng, mâu kăn; mâu khu mơdró kâ pôu tơpui tơno [ă ngoh rế iâ, veăng ối ngoh môi tiah thăm rế kân rơdâ. La hên ngế ki ôh tá ai tơdroăng tơdrâl mê tung tuăn tơmiât á, vâi xuân hmâ chơ djâ dêi kơdrâi kuăn, râng jâ plâi, í peâp troh pôu ngoh, tơpui tơno, ôu kâ hơniâp ro.

Rêm hdroh ngoh pêi cheăng troh pôu a pơlê ki lâi ‘lo pơrá môi tiah prếo vêh dêi a pơlê tơná. To lâi xiâm drôu, to lâi to í, lơ môi to chu. Tâi tâng mâu tơmeăm ki mê pơrá cho ing liăn dêi tơná ngoh. Idrâp chêng koăng chuât, vâi krâ-nho\ng o tung pơlê troh tơku\m amê thăm rế kơdrâm, klêi mê, vâi kơhnhon xuâng, rơngê rơngối. Hrăng plâ măng, troh tâi plâ hâi tâng to mâu tơdroăng rơngê, ting ting [ă tơdroăng rơngê rơngối.

Ngoh Kpă Simon [ă mâu vâi krâ - nho\ng o ki hmâ hmâng Rơ'jíu a Tây Nguyên

Ngoh đi đo râng hlá mơ-éa [ă loăng chêh [i. To lâi chât hơnăm kố xuân tiah mê. Pơchuât hlá tơbeăng, tí tăng chêh ‘măn; hmâng radio, ngăn um tơvi; hên droh dế ‘mâi chêh mâu tơdroăng nếo ai vâ pơchuât tung rơ’jíu, ngoh xuân râng loăng chêh, hnhâ hlá mơ-éa chêh xo mâu nâl, mâu chư ki nếo, nâl ki pá vâ hriăn ‘nâi ple\ng i nhên tâ. Pơla hơ’ngrăng ko\ng pơchốu [ă hơ’ngrăng dế hiăng hbo, môi tiah ‘noăng pôm prế ki tr^ng klêi kơ-óu, xua ngoh râng loăng chêh [ă xua ngôi hât. Tơná ngoh xuân ôh tá ‘nâi dêi tơná hiăng xúa tâi nâi to lâi rơpâu toăng loăng chêh [i? Mâu hlá mơ-éa chêh xo chư mê, ngoh hiăng hdrâ ‘măn dêi pêng păm hên ó pá kâi tối, xua chêh xo chư sap ing hơnăm kố troh hơnăm ki ê. Ing inâi dêi môi ngế kăn pơkuâ ngăn tơnêi têa, môi khu pơkuâ ngăn tơdroăng cheăng ki lâi ‘lo tung lâp plâi tơnêi, lơ inâi môi pơlê cheăm a Tây Nguyên. Tơmiât hriăn ple\ng klêi mê, chêh ‘măn [ă nâl Jarai. Rêk, gât, klêi mê chêh nếo…

 Prôk lăm, hmâng, pơchuât [ă chêh tối hiăng lối 20 hơnăm klêi mê, pơxiâm mot pêi cheăng preăng ai ngế ki [e\ng vâ chêh bro. Mê cho tơdroăng chêh bro kơxop từ điển ăm kơvâ tơplôu tơbleăng, tơpui pơchuât tung Rơ’jíu. Kơxop hlá mơ-éa từ điển Jarai – Xuăn – Pơhlăng, lơ Xuăn – Jarai hdrối nah bu ai dâng vâ chê 11 ‘noăng chư. Kơxop từ điển ngoh chêh tâk lối 20 rơpâu ‘noăng chư.

Drêng ngoh pêi pro tơdroăng klâi mê pơrá tâi hiâm mơno [ă tơdroăng ki mê. Á chôu vế môi hdroh dế lăm hmâng tơdroăng ki nho\ng o pơchuât tung veăng thâo. Hâi ki mê nah, ngoh pro pơro. Dế tơpui tơno tung pro pơro, kơdrâ hlo on khêi ki dế hrik tơpâ hlối. Ngoh pro pơro cho môi tiah tơpui tơno pá kong khât: Têa kơ-[ăng, klêi mê, xông tâng, pơchốu ko\ng, hơ-êh mơdêi! Ngế kih thuât ki thâo hrik hlo tiah mê kơdrâ, dó dêi tơná tro ngoh hôu tối, mê khoh tơpâ kơmăi. La păng ‘nâng tí xê tiah mê, xua ngoh pro pơro môi tiah tơpui tơno pá kong khât a rêm hâi, ngế ki hrik thâo dó xêh ngoh hôu, mê khoh chiâng tơpâ lôi kơmăi ki dế thâo.

Ai drêng ‘nâ á lăm troh a mâu pơlê cheăm kơpong hơngế hơngo, drêng trâm mâu vâi krâ pơlê, lơ mâu ngế ki hlê ple\ng ‘na mơhno túa le\m tro dêi hdroâng Jarai, á hmâ thâo xo mâu [ai rơngê ting ting, lơ tơdroăng hơ’muăn vâ chiân ăm ngoh. Môi hdroh roh mê nah a Ayun Pa (Gia Lai) á po kơmăi, thâo hrik môi ngế ai hơ’muăn tối dâng 30 phut. Drêng hiăng klêi thâo, á êng ngế ki hơ’muăn mê: Ô pôa, nôu pâ lơ jâ nôa ki hiăng hơ’muăn tơdroăng kố ăm êh pôa? -Ôih! Á hmâng Simon hơ’muăn tung rơ’jíu. Xua tơdroăng hơ’muăn mê ro ‘nâng mê á tơ’lêi chôu vế, á rơbot, mê á khoh hơ’muăn kố.

Ngoh hiăng châ hên [âng kơdeăn khe\n, ai drêng ‘nâ troh a to lâi chât kơtâ [âng kơde\n khe\n. Môi hdroh á lăm troh a pơlê dêi hdroâng Jarai a Ia Pa (Gia Lai), ‘nâi á cho ngế ki cheăng tung rơ’jíu rơtế [ă Kpă Simon, vâi krâ-nho\ngo akố ai êng: Simon châi tamo lơ ti lâi plâ măng t^ng kố ôh tá tâng rơkong ga tơpui tung rơ’jíu? Kố cho [âng kơde\n ki kơnía git khât má môi, maluâ ôh tá ai chư k^ lơ tăm po\ng khêi.

Ngoh Kpă Simon tơdah xo [âng mơnhên kơxop hlá mơ-éa chêh bro 'na nâl kuăn ngo a Rơ'jíu Việt Nam

Hơnăm 2001, khu Fulro ki rêh ối a kong têa ê, xua Ksor Kơk pro pơkuâ xiâm hiăng tí tăng pơloăng djâ hên vâi krâ-nho\ng o hdroâng kuăn ngo lăm tríu tơtrâ, tối vâ mơjiâng tơnêi têa Đê Ga ki pơkuâ krê dêi xêh. Ai mâu pơlê cheăm a Tây Nguyên hiăng chiâng tơdroăng ki xâu xía ó khât ‘na rêh ối. Hên ngế tô tuăn, xâu mơdrốu. Ngoh Kpă Simon hiăng tơmiât hloh tơdroăng ki hnê tối cho rơkê khât. Mê cho lăm troh a hngêi dêi nôu Ksor Kơk (Kăn xiâm pơkuâ Đê Ga ki pơkuâ krê xêh) ối a buôn Broăi, cheăm Ia Broăi, tơring Ia Pa (Gia Lai) vâ tí tăng ‘nâi nhên tơdroăng mê, vâ kơ ai troăng hơlâ hnê tối, tơpui tơno ăm vâi krâ-nho\ng o ki hmâng rơ’jíu hloh klê tơdroăng pơkâ, troăng hơlâ dêi Đảng, hnoăng to\ng kum dêi Tơnêi têa.

Ngoh hiăng tơpui tơno môi tiah tơpui [ă ngế nôu, tơpui rơkê tơtro rơhí rơhó [ă ngế nôu ki mê [ă nâl Jarai. Ngin hiăng thâo hrik xo mâu tơdroăng ki jâ tơpui tơno mê, vêh ing mê mơ’no a rơ’jíu. Jâ tối thế mâu vâi krâ-nho\ng o a mâu pơlê cheăm mâ tá hmâng rơkong dêi kuăn ki pơloăng, lu lêa mê Á ối chôu vế đi đo um méa dêi môi ngế nôu ki hiăng krâ, xông prôk chiân ngoh Simon lo ing kơchôk hngêi trá ki hiăng ton, tơ’nhê. Jâ lo têa mâ, krôu drêng ngoh Simon tâ tung kơtong ếo jâ ai to lâi chât rơpâu liăn.

Kpă Simon cho tiah mê, tơdroăng rêh ối kơbi, ôh tá pơrah kơbố, la rơhí rơho, kơhnâ khât [ă hnoăng cheăng. {ă mâu tơdroăng tơpui nâl hdroâng kuăn ngo Tây Nguyên ngoh séa ngăn rơhí rơhó, ngăn rêm ‘noăng chư. ‘Mâi rơnêu nhên tơrêm ‘noăng chư, rêm tơdroăng chêh chư, hmâng nhên rêm tơdroăng tơpui drêng hiăng klêi thâo, hdrối vâ mơ’no tung Rơ’jíu. Ngoh hmâ lăm ngăn a kơbong thâo vâ hnê nho\ng o túa ki pơchuât, túa ‘nân ối, túa ki há rơkong tơpui pơchuât ăm ga tơtro. ‘’Tơdroăng nếo ai tung tơnêi têa pơchuât a thế phá tâ [ă tơdroăng nếo ai tung kong têa ê; pơchuât tơdroăng ki xâu xía tơklâm rơxế ga phá tâ [ă pơchuât tơdroăng ki pêi lo kế tơmeăm. Pro pơro, hơ’muăn thăm rế pơchuât, tơpui phá dêi pó hên tâ nếo’’.

Ối châu pâ on veăng á drêng vêh ing pơkoăng a pơlê, mot a {uôn Ma Thuột têk hmê kơchâi vâ tơbleăng ăm péa kơ koan ôu kâ. Ngoh tối: ‘’Êh ôh tá khoh krếo khe\n vâi [ă rơkong tê. Athế rôe hlá mơ-éa chêh tối amê, pơtroh ăm kơ vâi. Lôi, á chêh xo inâi mâu ngế ki pin vâ khe\n kơ vâi. Rêm tơdroăng ngoh pêi pro tâi tâng’’. Klêi mê, ngoh rôe hlá mơ-éa, chêh [ă hnối pơroh ăm. Vâ chê 27 hơnăm kố, xuân u ối hlo hlá mơ-éa ki mê á ôh tá pơtroh tâi, xuân ối rak vế. Chư ngoh chêh le\m. Chư O chêh le\m tơvó ó khât, la ôh tá xi a ko.

Rơxế chôa ‘lâng lo ing {uôn Ma Thuột kơmăng kố chiân djâ ngoh prếo vêh dêi a tíu ki ngoh hiăng krôu pơxiâm klêh klêa dêi nôu nah a chêng ngo Chư Mố, Bến Mộng dêi Kroăng Pa.

Lê Xuân Lãm-VOV Tây Nguyên

Nhat Lisa tơplôu [ă tơbleăng