VOV4.Xơ Đăng - Cho tung kơpong klong thông dêi Tíu tơbâ Tơnêi têa malối cho tíu ki lĕm mâ ngăn ai Klâng kơlo Mù Cang Chải, kong pơlê Yên Bái, ngo Mâm Xôi a cheăm La Pán Tẩn cho môi tung mâu tíu tơ’mot hên tơmối ing achê hơngế troh ôm hyô. Laga, iâ ngế ki ‘nâi tiah kố, vâ ai môi tíu ki lĕm mâ ngăn châ vai ô eăng Mâm Xôi môi tiah nôkố, rơpŏng hngêi jâ Lù Thị Lỳ, mơngế Mông ối a thôn Tà Chí Lừ, cheăm La Pán Tẩn hiăng mơdoh hên hâi ‘no hnoăng pêi tá hiâm tá mơno vâ, po pông kleăm rơdâ klâng, “Tíu ki pro lĕm tâ” vâ Klâng kơlo báu tum mê rêm hâi rế lĕm tâ.

Klêi kơ’nâi môi hâi pêi cheăng, kong hiăng măng, jâ Lỳ nếo toh chôu ‘nân tơpui tơno ƀă tơdroăng pơxiâm sap ing rơnó hơngui kố: ngo Mâm xôi ƀă hên ƀăng klâng kơlo a cheăm La Pán Tẩn pơrá ôh tá chiâng vâ pêt báu xua ôh tá bê têa. Xua mê, vâi krâ kuăn pơlê hmâ kơ’nêi kơpôu, ro a klâng pro tơ’nhê kơ’noăng ƀă loăng pơlái kong kế ngo ngối. Drêng môi tiah mê, rơpŏng jâ Lỳ thế xing xoăng dêi pó lo lăm ngăn, rơnêu, rak ngăn klâng.

“Mơhé tơdroăng rak ngăn ôh tá tơbrêi tơbrêh, laga mơdoh hên chôu xua troăng prôk cho hơngế. Laga, vâ rak vế loăng pơlái kong kế ngo Mâm Xôi, rơpŏng á  xuân thăm lăm ngăn klâng, rơnêu kơ’noăng klâng, rơnêu mâu tíu tơ’nhê xua kong mêi kân, kơpôu ro pro’’.

Jâ Lỳ tối ăm ‘nâi, vâ ai môi ngo Mâm Xôi lĕm môi tiah kố, rơpŏng jâ hiăng tơkâ hluâ hâi khế muih, po pông tơbrêi tơbrêh, ối tung kong tô vâ rak vế, rơnêu ƀă rak ngăn ki lĕm ôh tá kâi tối, iâ tíu ê ai môi tiah a ngo Mâm Xôi kố. Sap mơ’nui khế 5 rêm hơnăm, jâ rơtế rơpŏng hiăng thế lăm kui tah trâp troăng têa hiu ing kơnhŏng troh a klâng dâng 5 km, vâ hbrâ pơchoh tơnêi, xé mơdâ hdrê, pêt báu.

Jâ ối pâ, lối 30 hơnăm hdrối, ngo Mâm Xôi bu to môi to ngo môi tiah ngo ki ê. Klêi kơ’nâi xo dêi pó, prếi on veăng jâ nếo chu amê vâ muih pơchoh tơnêi… Lối 2 khế muih, pông, pơchoh, djâ tơnêi hmốu ‘măn lĕm môi tíu, plâ hâi plâ măng, ƀă mâu tơmeăm ki hmâ xúa môi tiah ‘nêk, kơƀên, on veăng djâ hiăng pro chiâng môi ƀăng klâng a kối ngo.

“Ngo ngối akố hên hmốu xua mê tơdroăng muih, pông tơnêi, pơchoh cho pá puât, xúa ‘nêk, kơƀên chiâ mê hlối lâk têk hmốu ƀă kŏng, xua mê ai hâi bu pong, pơchoh châ 1 troh 2 met karê klâng. Laga xua vâ ai klâng pêt báu vâ ai phái kâ xua mê on veăng á khŏm mơ-eăm pêi’’.

Ƀă chêng kŏng kơhnâ, rơpŏng jâ Lỳ hiăng pro chiâng môi tơmeăm ki lĕm phá tơ-ê

Troh nôkố, ngo Mâm Xôi kố ôh tá xê to ăm rơpŏng châ xo sap ing 17 troh 20 kơxâk báu rêm rơnó, mê ối cho tíu ôm hyô mơhnhôk kơdrâm tơmối ôm hyô achê hơngế troh vâ lăm ngăn, châ tâ, kum rơpŏng ai pêi lo tơ’nôm liăn ngân.

Vâ báu xông ngiât lĕm, xông kân lĕm, tơniăn ki xŏn dêi báu, ki tơdâng tơ’mô, rơpŏng jâ Lỳ thế pêi tiô kơtăng tiô hnê mơhno dêi kăn ƀô̆ mơhnhôk pêi chiâk deăng, ing phon rơvât troh hbrâ, mơdât pơreăng. Ki rơhêng vâ tối, vâ tơniăn bê têa ăm báu, rơnó ki lâi rơpŏng jâ xuân thế ối a klâng plâ hâi plâ măng ‘’ ’mot têa’’ mot tung klâng. Ngoh Hờ A Chua, kuăn kơnốu dêi jâ Lỳ tối ăm ‘nâi tơ’nôm:

“Klâng hơngế kơnhŏng têa pơtối ai chât rơpŏng dế kal têa ‘mot tung klâng xua mê rơpŏng á xuân thế ai ngế kui tah trâp troăng hno têa hiu, ‘mot têa mot tung klâng. Môi hâi môi ngế ối a klâng ngăn ‘mot têa tung klâng, kơmăng thế ai môi ngế ngăn ‘mot têa tung klâng’’.

Jâ Lỳ tối, jâ phiu ro xua klâng hngêi jâ hiăng chiâng môi tíu ôm hyô ô eăng dêi tơring, dêi kong pơlê. Xua mê, rơpŏng kô mơ-eăm rak ngo Mâm Xôi vâ rế hía rế hên ngế troh lăm ngăn, châ tâ. Jâ xuân pói vâ khu râ kăn pơkuâ tơmâng tŏng kum hên tâ vâ rak vế, mơnhông mơdêk ki lĕm dêi ngo Mâm Xôi.

“Rơpŏng á pói vâ cheăm tơmâng tŏng kum vâ tơdroăng pêt mơjiâng tơmeăm châ tơniăn; séa ngăn ai troăng ki lâi vâ pơtối pêt tơ’nôm môi rơnó nếo há?’’.

Nôkố, a rêm rơnó tê ai têa hên xuân môi tiah rơnó báu tum, kơpong ngo Mâm Xôi mơhnhôk rơpâu roh tơmối troh lăm ôm hêi, lăm ngăn rêm hâi. Vâ mâu tơdroăng châ troh tâ tơkŭm po tơ’lêi hlâu, tơniăn; klêi kơ’nâi môi tuăn ƀă mâu rơpŏng kuăn pơlê ai klâng, tung mê ai rơpŏng jâ Lù Thị Lỳ, khu râ kăn pơkuâ cheăm La Pán Tẩn hiăng teăng mâ xo hnoăng liăn, klêi mê xing xoăng ăm mâu rơpŏng ai klâng; môi iâ xúa vâ rơnêu, po rơdâ troăng to a ngo Mâm Xôi. Ngoh Hờ A Thành, Kŏng chưk pêi ‘na khôi túa lĕm tro cheăm La Pán Tẩn tối ăm ‘nâi:

‘’Mâu rơpŏng xuân pro tơ’lêi hlâu tơrŭm ƀă cheăm vâ rak vế lĕm klâng kơlo, cho troăng hno têa hiu, chiâ troăng têa, rơnêu kơnoăng têa… vâ ăm gá tơniăn’’.

Ngo Mâm Xôi rơnó ‘mot têa

Hơnăm 2007, tíu lĕm mơnâ mâ ngăn klâng kơlo ki lĕm phá tơ-ê a Mù Cang Chải, kong pơlê Yên Bái hiăng châ Khu xiâm mơhno túa lĕm tro – Tơ’noăng ivá ƀă Ôm hyô mơnhên cho tíu lĕm mơnâ mâ ngăn râ tơnêi têa. Troh nôkố hâi lơ 31/12/2019, Ngế pro xiâm hnê ngăn Chin phuh Pơkâ kơxô̆ 1954 ‘na tơdroăng châ rah tơmeăm Tơnêi têa ki má môi (roh 10) ƀă 7 tíu chôu ‘măn tơmeăm khoăng ton nah, tung mê, ai Tíu lĕm mơnâ mâ ngăn klâng kơlo Mù Cang Chải.

Pôa Nguyễn Tiến Bình, Kăn pơkuâ Ƀơrô Mơhno túa lĕm tro tơring Mù Cang Chải tối ăm ‘nâi: Rơtế ƀă ngo Mâm Xôi a La Pán Tẩn, tung lối 7.000 hectar klâng kơlo akố ối hên tíu ki lĕm mơnâ mâ ngăn mơhnhôk tơmối troh ôm hêi. Tơring Mù Cang Chải nôkố dế tơkŭm pêi pro tơdâng tơ’môi mâu troăng rak vế kơpong ki xiâm dêi Tíu chôu ‘măn tơmeăm khoăng ton nah Tơnêi têa ki má môi tíu lĕm mơnâ mâ ngăn Klâng kơlo Mù Cang Chải; tơtrŏng rơnêu, kơpong chôu ‘măn tơmeăm khoăng ton nah; tơdjêp rak leh mơdĭng mơhno khôi túa lĕm tro môi tiah: phiu ro kâ báu nếo, leh Gầu tào, pâm Pao, pĕng mơnĕng ƀă hía hé, pro chiâng môi Mù Cang Chải lĕm ƀă pro tơmối achê hơngế hâk vâ troh ngăn:

‘’Ngin thăm pơtâng tối mơdêk hlê plĕng, hlê plĕng hnoăng cheăng ăm mâu râ kuăn pơlê tung tơdroăng rak vế, gak kring ƀă mơnhông mơdêk ki kơnâ tơmeăm ki kơnía; rak pêi pro tro mâu ngế ki rơkê vâi krâ nah ‘na pêt báu klâng a klâng kơlo, tơdrêng amê, pơkuâ rak, rak vế mâu ki kơnâ khôi túa lĕm tro tung pơlê pơla ƀă khôi túa lĕm pêt báu klâng kơlo vâ mơjiâng tơmeăm ôm hyô lĕm, achê ƀă la ngiâ krá tơniăn’’.

Ƀă chêng kŏng kơhnâ ƀă hâk vâ thăm pêi rơkê, vâi krâ kuăn pơlê mơngế Mông a Mù Cang Chải, tung mê ai rơpŏng jâ Lù Thị Lỳ hiăng pong a ngo bro mâu ‘’um’’ klâng kơlo lĕm păng ‘nâng. Vâ ăm kơbố hiăng môi xôh troh, châ hlo châ tâ a mâu klâng kơlo ki lĕm tơviah mê, kô ôh tá kâi piu ƀă ối vâ vâ troh tơ’nôm môi xôh nếo.

Đình Tuấn chêh

A Sa Ly tơplôu ƀă tơbleăng