VOV4.Xơ Đăng - Ngoh A Huynh, hdroâng Jarai ối a pơlê Chốt, pơlê kân Sa Thầy, tơring Sa Thầy, kong pơlê Kon Tum hiăng “mơdoh dêi plâ rơxông hơnăm ối rơtăm ăm tơdroăng hriăn pro, rêi prôa dêi hdroâng kuăn ngo”. Tối tiah mê, xua hơnăm kố hiăng luâ 40 hơnăm la ngoh xuân ‘’tá hâi teăm tá hâi hmâ ngế ki lâi vâ mơjiâng on veăng”.

Tơdroăng cheăng rêm hâi dêi ngoh A Huynh cho lo lăm a chiâk a deăng rêm hâi, kơmăng vêh troh a hngêi mơjiâng pro prôa klêi mê râng dêi prôa rêi dêi xêh môi ngế ƀă tơdroăng ki tơmiât tơchĕng xua tá hâi châ ai ngế vâi droh ki lâi hmâ. Bă tơdroăng ki hâk git mê, bă tơdroăng ki rơkê tung kơvâ mơjiâng pro, tí tăng hriăn plĕng bă mơđah rêi mâu prôa kuăn ngo, ngoh A Huynh hiăng châ Tơnêi têa diâp inâi ‘’Nghệ nhân ưu tú’’.

Tơdrá prôa uâ ki ro tơniâ ki vâi krâ-nhong o dế tơmâng mê cho idrâp dêi prôa K’ni (pin ối tối cho prôa uâ, hneng păm râng a kơxái) xua ngoh A Huynh mơđah tung pơla hneăng ngin lăm thâo rơngê ting ting nếo achê pơla kố dêi Kơ koan teăng mâ Rơ’jíu Việt Nam a kơpong Tây Nguyên. Prôa K’ni kố cho xua tơná ngoh A Huynh mơjiâng pro dêi xêh, cho prôa ki tơviah mâ. Tung prôa ki mê ai bro môi klŏng phêa xŏn dâng 5 hơ’ngrăng kong, ai pơkrâ mâu pêt ki vâ tiê bă kong.

Kơxái prôa hnhâng tơdrăng drô ki xŏn tiô klŏng phêa, bă lôi kơxái luâ dâng môi xơtá. Peăng ko kơxái kât bă môi to tơmeăm pro bă chhá. Drêng uâ prôa, ngoh A Huynh xúa môi to kơnêa phêa uâ a kơxái prôa, hnối păm râng tung rơkong chhá ki tơ’môe kơxái, ing mê pro chiâng ai idrâp chuât ki xơtó bă hnối ai tá tơdrá ki tâk chu, mơngối.

Nghệ nhân ưu tú A Huynh uâ prôa K’ni bă têng nêng

Ngoh A Huynh ai tối tiah kố, prôa k’ni bă têng nêng cho 2 to prôa ki ngoh hâk vâ má môi:

“Proâ uâ kố, tơkéa vâ tối, prôa môi pro kơxái tê, ko kơxái ai môi to chhá ki tơvó vâ păm râng tung hơnĕng, rơkong, prôa kố ối tối cho k’ni. Drêng uâ, xúa môi to kơnêa pro bă phêa uâ a kơxái, ga chuât tiô kơ idrâp chuât ing rơkong bă hơpê. Túa prôa ki kố chía pá vâ uâ, tâng ôh tá hâi hmâ, ga rơkĕng a rơkong, rơkĕng a keăng, la tâng hiăng hmâ, hiăng rơkê kô ro bă tơviah phá xêh. Têng nêng rêi hmâ rêi tiô tơdrá chêng, pơtih chêng ai to lâi kơtâ mê têng nêng xuân ai to mê pro kơxái há.

Môi to têng nêng ai tum kơxái môi tiah chêng vâ ga chiâng ton, chiâng rêi môi tiah vâi tôu chêng há. Rêi têng nêng ôh tá xê hlâu, maluâ rêi ăm vâi hơdruê, rơngê, ting ting, athế pro ti lâi tro tơdrá, tro rơ-rêk mê ga nếo ro’’.

Pơlê Chốt, pơlê kân Sa Thầy, kong pơlê Kon Tum dế nôkố ai lối môi rơpâu ngế, tai tâng cho hdrâng kuăn ngo Jarai. Tíu kố ối rak vế hên khôi túa, vêa vong lĕm tro dêi hdroâng kuặn ngo. Pơlê ai khu tŏn chêng tôu koăng, tung mê, ngoh A Huynh pơkuâ ngăn môi khu. Pakĭng khu kơtum chêng koăng, mê tâi tâng mâu chêng koăng xua ngoh A Huynh mơjiâng pro tiô kơ tơdroăng ki ngoh hâk vâ mơnâ krê xêh.

‘’Á chiâng rêi mâu têng nêng, têa klŏng put, proâ uâ. Tâng vâ tối mâu tơmeăm xah hêi dêi hdroâng kuăn ngo Jarai á pơrá chiâng xah tâi tâng, Á hâk vâ rêi mâu prôa dêi kuăn ngo tơná. Drêng dế ối tơxin nah hlo mâu vâi krâ ối lăm tăng hmốu kơnĭng vâ pro prôa ton, ton chêng, pro têng nêng á prếo vêh a hngêi hnối pro ƀối.

Á xuân pói rơhêng vâ sap nôkố troh la ngiâ ah, ai khu vâi rơxông hơnăm ối nếo pơtối rak vế, ôh tá chiâng lôi khôi túa, vêa vong dêi nôu pâ, jâ pôa hiăng ‘măn ăm. Pơtih, mơjiâng pro klŏng put, chêng không ki vâi krâ hiăng hmâ hnê ‘măn. Ki klâi ki á pro ôh tá ai châ vâi krâ hnê tối, bu tơná á tê ki tí tăng mơjiâng pro dêi xêh, xúa ga tê.Tŏn chêng koăng bu kal séa ngăn tơdroăng ki hriâm a mơngế krâ tê’’.

Ai môi tơdroăng ki tơviah ƀă ngoh A Huynh. Kơtăn kố ai 12 hơnăm, mê cho a khế 10 hơnăm 2010, kong pơlê Kon Tum tơkŭm po mơđah tơdroăng hơdruê xuâng kuăn pơlê, ngoh A Huynh hiăng mơđah dêi tơdroăng ton prôa hmốu kơning, pro khu ki châm điêm chiâng hil, tơviah, xua drêng mê nah, cho roh apoăng prôa hmốu kơnĭng apoăng châ hlo a Kon Tum.

Kơ’nâi mê, Khu ngăn ‘na mơhno túa lem tro-Ivá-Ôm hyô kong pơlê Kon Tum hiăng lăm troh a hngêi ngoh A Huynh vâ tí tăng ‘nâi plĕng bă mơnhên ‘na prôa kơning mê. Mê cho hmốu kơnĭng ai sap ing chal vâi krâ roh nah, xua ngoh A Huynh châ mơhúa hlo xêh a têa krông Ya Lân, cho hmốu ki ối xêh tung têa, ôh tá hâi châ kuăn mơngế uâ, lơ hneăng vâ pro ăm ga chiâng chuât tơdrá ki tơtro tiô kuăn mơngế pói rơhêng vâ.

Ing tơdroăng ki châ trâm hlo hmốu kơnĭng ki ai sap ing ton nah tung têa mê a kơpong peăng Kơnhŏng Tây Nguyên, hơnăm 2010, ngoh A Huynh hiăng châ Vi ban hnê ngăn kong pơlê Kon Tum diâp bâng kơdeăn kheăn ai hnoăng ‘’Châ tăng bă rak vế prôa tiô chal vâi krâ nah cho hmốu kơnĭng’’.

‘’Xua ing tơdroăng ki hâk vâ, mê tơná á hiăng lăm tung kong tăng ko phêa, kơlo djâ vêh a hngêi vâ mơjiâng pro chiâng tơmeăm ki xah hêi. Ko phêa, kơlo bă hnối lăm tăng rêm to hmốu djâ vêh a hngêi hdrâ chiâng khu chêng koăng lơ mâu prôa ki ê ki á hiăng hâk vâ.

Klêi mê, á ai kơtum chêng hmốu, kơtum chêng koăng meăm lơ mâu têng nêng, klŏng put, to mâu tơmeăm ing kong kế, ngo ngối, kroăng têa. Tơmeăm xah hêi ki á hiăng châ ai akố cho hmốu kơnĭng, chêng hmốu, têng nêng kố hiăng chiâng mâu tơdrá ki hơniâp ro pá kâi tối’’.

Bă ngoh A Huynh, tơdroăng ki tí tăng rah xo bă mơjiâng mâu prôa, têng nêng xua cho “tơdroăng ki hâk git”, “pro vâ ăm i ro”, la păng ‘nâng mê cho tơdroăng ki pơtói rak vế, ‘măn rak bă pơtối mơdêk ki kơnía git khôi túa, vêa vong ki lĕm tơviah dêi hdroâng Jarai. Tuăn hloh hlê, kong rơkê beăn dêi ngoh hiăng châ tơnêi têa mơnhên tối bă diâp inâi Nghệ nhân ưu tú drêng ngoh nếo 35 hơnăm.

‘’Ki tơbrê dêi tơná á xuân hiăng châ kong pơlê tong kum. Á hiăng lăm mơđah hên lâp lu; lăm troh a Hà Nội bă mâu kong pơlê ki ê. Á xuân hiăng châ Đảng, Tơnêi têa diâp inâi nghệ nhân ưu tú, rêm khế châ xúa ing tơdroăng tong kum dêi Tơnêi têa, ai 800 rơpâu liăn. Tâng lăm mơđah, mê khu tŏn chêng koăng dêi pơlê, ai Tíu xiâm mơhno túa lĕm tro lăm tơdah xo’’.

Bă hiâm mơno pói rơhêng vâ châ rak vế bă pơtối mơhno mơđah hiâm tuăn ki hâk git, rơkê pleng ‘na khôi túa vêa vong troh a khu rơxông nếo, pơla hdrối kố nah, nghệ nhân ưu tú A Huynh hiăng tơkum mâu vâi rơtăm, vâi o a pơlê Chốt, pơlê kân Sa Thầy, tơring Sa Thầy, kong pơlê Kon Tum vâ hnê ‘na tơdroăng ton chêng tôu koăng, rơngê, ting ting bă hnối hnê mơjiâng pro mâu khu prôa dêi kuặn ngo.

Hơnăm kố hiăng luâ 40 hơnăm, nghệ nhân ưu tú A Huynh xuân ối kơhnâ khât tung tơdroăng tí tăng chêh xo, lăm ko mâu klong phêa bă hnối hnê mơhno ăm khu rơxông nếo mâu prôa dêi kuăn ngo, la ngoh chiâng ‘’piu’’ tăng xo mâi. Cho păng ‘nâng, ngế rơtăm Jarai ki hiăng pleăng dêi plâ rơxông nếo ăm tơdroăng hriăn rơkê plĕng mơjiâng, mơđah khu proâ dêi kuăn ngo tơná.

                                                                        Quốc Học – Nay Jek chêh

Nhat Lisa tơplôu bă tơbleăng