Kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên hâk tơngăm khât xua tơdroăng mơhno túa lĕm tro chêng koăng Tây Nguyên cho môi tung mâu tơdroăng ki pơtó ƀă ki kơnía dêi kuăn mơngế. Tung mê, kong pơlê Gia Lai ối rak vế 4.500 kơtum chêng koăng, hên má môi tung 5 to kong pơlê kơpong Tây Nguyên. Kơvâ mơhno túa lĕm tro kong pơlê Gia Lai mơnhên, rak vế ki kal pêi pro dêi hdroâng kuăn Bơhnéa, Jarai, bro chiâng ivá ki kơnía ‘na mơnhông mơhno túa lĕm tro chêng koăng, kum ăm tơdroăng mơdêk cheăng kâ rêh ối pơlê pơla, malối cho mơnhông ôm hyô dêi kong pơlê.

Hơnăm 2022, tơdroăng ki rak vế ƀă mơdêk ki kơnía ‘na chêng koăng Tây Nguyên kong pơlê Gia Lai hneăng hơnăm 2021 – 2025 châ Khu ngăn Mơhno túa lĕm tro, Tơ’noăng ivá ƀă Ôm hyô pơtroh ăm Vi ƀan hnê ngăn kong pơlê séa ngăn, kĭ pơkâ. Tiah mê, hên tơdroăng ki kal ‘na hnoăng cheăng, troăng hơlâ pêi pro pơxúa hiăng châ mơ’no.

Pôa Kpă Chóe, a pơlê Pel A, cheăm Ia Sol, tơring Phú Thiện, môi ngế ki hâk vâ ƀă đi đo hâk tơngăm ‘na mơhno túa lĕm tro chêng koăng dêi hdroâng kuăn ngo tơná rơhêng vâ.

“Chêng koăng hiăng ai sap ing ton nah, sap ing chal jâ pôa nah ‘măn chôu. Gá ôh tá chiâng lôi tung tơdroăng rêh ối mơhno túa lĕm tro dêi mơngế Jarai, cho tơdroăng ki hơniâp ăm hiâm mơno ki ôh tá chiâng lôi ƀă ngăn mê cho kal mơjo phĕng khât. Idrâp chêng koăng châ tôu tung mâu hâi tĭng kâ kơpôu lơ ai kiâ hlâ cho tơdroăng ki hâk tơngăm dêi mơngế Jarai ngin. Rơhêng vâ rơxông kuăn cháu xo ah hmôi mơ-eăm rak vế ƀă mơdêk tơdroăng kố, pôi tá ăm gá chiâng piu lôi”.

*** Ƀă troăng tơmiât rak vế khôi túa lĕm tro mâu hdroâng kuăn ngo K’Ho, pôa K’Đức Tuấn, ối a cheăm Tà Nung, pakong pơlê kong kơdrâm Đà Lạt, kong pơlê Lâm Đồng hiăng pơ’lêh lối 5 sao tơnêi pêt kơphế vâ mơjiâng môi kơpong ôm hyô sinh thái – khôi túa lĕm tro ki má môi. Kố cho tíu pơtê chêng ki má môi ăm tơmối tung troăng prôk ing troăng kân tơnêi têa 27 to a Đà Lạt, troh a troăng kong pơlê 725 dêi kong pơlê Lâm Đồng.

Ing kối ngo, tơmối hmâng vâ ngăn loăng pơlái kong kế a pơlê K’Ho tơvât tung rơdâ kơphế. Hơngế hlo mâu ngo loăng hngó ngiât lĕm, hlo ‘mơ’mó loăng hngó tung têa plông Camly.

Pôa K’Đức Tuấn – ngế pơkuâ dêi tíu ôm hyô kô tối ăm ‘nâi, ki kơnâ má môi a kố cho tơdroăng ti tăng mâu tơmeăm ton nah, kế xah tiô khôi vâi krâ dêi mơngế K’Ho. Tơmối troh akố, kô chiâng ối tung mâu toăng hngêi trá, kâ mâu kơchâi kâ tiô khôi hmâ vâi krâ nah ƀă veăng kơmăng chêng koăng.

“Apoăng mê á rơtế ƀă dêi on veăng tơpui dêi pó dâng 1 khế, môi tuăn mơjiâng kơpong rak vế chêng koăng, xiâm drôu, tơmeăm xúa tiô khôi vâi krâ nah ing nah dêi hdroâng kuăn ngo K’Ho. Xua nôkố mâu tơmeăm xúa tiô khôi vâi krâ nah dêi hdroâng kuăn ngo K’Ho hiăng chôa ‘lâng lôi hía, ôh tá châ rak vế hên xếo. Drêng hiăng ai troăng tơmiât pêi mê á tơpui ƀă mơngế ki hmâ a tơring Dam Rông, kơnôm vâi ti tăng, tăng xo mâu tơmeăm khôi hmâ vâi krâ dêi hdroâng kuăn ngo tơná. Á pơtroh liăn hdrối, drêng lâi hiăng tăng châ mâu tơmeăm xúa á kal mê á kô chu á mê pơto djâ a kố. Ƀă hngêi trá kố mê á ai pú hmâ a kong pơlê Dak Lak, kơnôm ti tăng plĕng kum ăm. Ki kơnâ hngêi trá kố cho dâng 300 – 400 rơtuh liăn’’.

***Pôa Čil Ha Ổn (kot mâ 1934) a thôn 3, cheăm Dà Sar, tơring Lạc Dương, kong pơlê Lâm Đồng ăm ‘nâi, jâ pôa K’Ho Čil sap ing nah rêh ối a kơpong kơdâm chêng ngo Bidoup - Núi Bà (tung tơring Lạc Dương prếi Dàm Rông nôkố). Rêm rôh tung pơla rơpŏng hngêi lơ pơlê pơla ai tơkŭm po mơdĭng châ xo hên kế tơmeăm mê hmâ xúa mâu tơdrá chêng vâ mơdêk tơ’nôm tơdroăng ki hơniâp ro ăm rôh mơdĭng.

Vâ idrâp chêng đi đo châ rak vế tung tơdroăng rêh ối dêi mơngế K’Ho, tơná pôa Čil Ha Ổn hiăng hnê hên ăm mâu rơxông a tíu kố ‘nâi tŏn hên ƀai chêng. Tung mê ai ƀai chêng “Tơdah tơmối” cho ôh tá chiâng lôi tung mơdĭng kâ báu nếo, hmâ châ tơkŭm po apoăng hơnăm nếo.

“Xua ngin cho rơxông mơngế ki hdrối nah mê athế vêh hnê túa ki tŏn chêng ăm kuăn muăn tơná. Ƀă ƀai chêng ki kal má môi jâ pôa ngin xúa klêi kơ’nâi tơdah xo báu, alâi sap ing chiâk deăng vêh troh a hngêi, klêi mê kô tơkŭm po ôu kâ, ƀă drêng kố, jâ pôa ngin kô xúa ƀai chêng tơdah tơmối, chêng ki ro má môi ƀă cho ƀai chêng ki apoăng vâ tŏn”.

***Hơnăm 2022 rơtế ƀă mâu hdroâng kuăn ngo nhŏng o, khu chêng koăng – kơhnhon xuăng dêi kuăn pơlê pơlê Kon Du, cheăm Măng Cành, tơring Kon Plông hiăng prôk hên tíu veăng hên tơdroăng kal mơhno khôi túa lĕm tro tung kong pơlê ƀă kong pơlê pakong Kon Tum.

Ngoh A Gông, ngê̆ nhân pong rơgi loăng tối ăm ‘nâi, veăng tung tơdroăng kal ki lâi ngoh ƀă khu ngê̆ nhân dêi pơlê xuân châ kuăn pơlê, tơmối hâk vâ. Khôi túa lĕm tro cho kông tơdjêp lĕm vâ rêm ngế ối achê dêi pó. Tung tơdroăng phiu ro dêi hâi Têt tiô khôi hmâ vâi krâ nah, tung idrâp chêng koăng chuât phiu ro hơnăm nếo, ngoh A Gông phiu ro hơ’muăn ‘na tơdroăng ki kal dêi tơná hiăng veăng pêi pro, ‘na ki má môi tung khôi túa lĕm tro vâi krâ nah dêi mơngế Rơteăng:

‘’Hơnăm kố nah, á châ veăng tơdroăng kal mơhno khôi túa lĕm tro a xí Pa Sỹ, tơring Kon Plông, kơ’nâi mê á châ veăng tơdroăng kal Festival a Đà Lạt, mơđah tơbleăng mâu loăng pong rơgi pro um, hngêi mơhno khôi túa lĕm tro, mâu tơdroăng teăn ếo pơtâk ƀă teăn tơmeăm dêi tơring Kon Plông.

Á phiu ro châ veăng tung mâu tơdroăng ki kal mơhno khôi túa lĕm tro a Đà Lạt, á hlo Đà Lạt cho môi kơpong ai hên khôi túa lĕm tro, vâi krâ kuăn pơlê hdroâng kuăn ngo a kố ‘nâi rak ƀă mơnhông mơdêk khôi túa lĕm tro. Á mơnê tâi tâng rêm ngế hiăng pro tơ’lêi hlâu ăm á châ veăng tơdroăng kal mơhno khôi túa lĕm tro dêi hdroâng kuăn ngo tơná.

Cho ngê̆ nhân pong rơgi loăng a pơlê Kon Du, cheăm Măng Cành, tơring Kon Plông á phiu ro ‘na khôi túa lĕm tro tiô khôi hmâ vâi krâ nah dêi hdroâng kuăn ngo, mê cho tơdroăng phiu ro kân má môi dêi á’’.

*** Cheăm Ea Trang, tơring M’Drak, kong pơlê Dak Lak kơtăn ing pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột dâng 120 km. Lâp cheăm ai vâ chê 1.500 rơpŏng, ƀă dâng 6500 pơ’leăng mâ mơngế. Tung mê ai 8 pơlê mơngế Rơđế ƀă 2 thôn mâu hdroâng kuăn ngo sap ing peăng kơnhŏng mot rêh ối. Ƀă 15 hdroâng kuăn ngo nhŏng o rơtế rêh ối tơdjuôm, tíu kố ai hên khôi túa lĕm tro mâu hdroâng kuăn ngo.

Ngoh Y Wit Ayun, kăn ƀô̆ rak ngăn mơhno túa lĕm tro cheăm Ea Trang, tơring M’Drak, kong pơlê Dak Lak.

“Tung hơnăm hdrối nah, a cheăm Ea Trang, tơring M’Drak ngin hmâ tơkŭm po mâu tơdroăng cheăng mơhno túa lĕm tro, tơ’noăng ivá hriâm tâp ivá. Ki xiâm dêi mâu tơdroăng cheăng vâ rak vế mơdêk ki kơnía ‘na mơhno túa lĕm tro hdroâng kuăn ngo tơná. Tung hơnăm nếo vâ pơtối rak vế mâu khôi túa ki lĕm ‘na mơhno túa lĕm tro, ngin pơtối tơkŭm po mâu tơdroăng xah hêi môi tiah to chĕng klĕng, trut loăng, pêi báu, tĕn ếo pơtâk, tơ’noăng hdruê, tŏn chêng ƀă hlŭm mâu tơdrá hdroâng kuăn ngo”.