VOV4.Xơ Đăng - Hâi lơ 24/9, a pơlê kong krâm Nghiã Lộ, kong pơlê Yên Bái kô po Leh tơdah xo Ƀâng mơnhên dêi UNESCO chêh ăm ‘’Túa xuâng Xòe Thái’’ cho tơmeăm khoăng kơnía git dêi hdroâng mơngế. Kố cho hâi leh kân ai pơxúa ƀă mâu hdroâng kuăn ngo Thái a Tây Bắc.

Ngê̆ nhân ưu tú Lò Văn Biến, vâ chê 90 hơnăm, ối a pơlê Cang Nà, bêng Trung Tâm, pơlê kong krâm Nghĩa Lộ, kong pơlê Yên Bái hiăng mơdoh plâ rơxông tơná ăm tơdroăng hriăn plĕng, ti tăng  tơdroăng kơhnhon xuâng, vêh pro 6 tơdroăng xuâng xòe ton nah, châ ngăn cho xiâm kối dêi mâu tơdroăng  xuâng xòe ki ê. Pôa Biến tối ăm ‘nâi, mâu tơdroăng xuâng xòe hiăng tiô mơngế Thái to lâi rơxông troh nôkố.

Tung mâu mơ-éa chêh, mơngế Thái troh rêh ối a Mường Lò, tơdroăng cheăng kâ tiô khôi vâi krâ nah cho pêi chiâk deăng, rêh ối tơkŭm tung mâu pơlê a mâu kơpong kơklong tung dế ngo, kĭng têa kroăng, têa plông. Tung tơdroăng rêh ối ƀă mơnhông mơdêk, mơngế Thái đi đo kơhnâ, tơmiât pêi rơkê tung pêt mơjiâng tơmeăm, ‘nâi pơkuâ pêi pro kong prâi, troh kuăn kiâ kong ki ‘mêi krâ.

Xuâng xòe a Mường Lò – Yên Bái

Rêm roh kêi đeăng môi tơdroăng cheăng kân, ‘nâi pơkuâ pêi pro kong prâi lơ ƀlêi trâng ngế ‘mêi, kuăn kiâ ki ‘mêi krâ, rêm ngế rup kŏng dêi pó ôh tá pơrah kơnốu kơdrâi, krâ ối nếo xuâng, ôu kâ rơtâ tá on. Tơdroăng mê châ pêi pro hên xôh, chôa ‘lâng châ mơdêk tá tơdroăng pêi pro ƀă hlê plĕng, mơjiâng chiâng mâu tơdroăng xuâng xòe. Xua mê, kô chiâng vâ tối, mâu tơdroăng xuâng xòe cho mâu tơdroăng pro tiô mâu tơdroăng pêi cheăng pêt mơjiâng tơmeăm ƀă mơhno tơdroăng rêh ối hiâm mơno dêi mơngế Thái.

Tiô khế hơnăm, xuâng xòe Thái châ rah ƀă mơnhông mơdêk chiâng môi tíu mơhno khôi túa lĕm tro hên tung pơlê pơla. Mâu tơdroăng xuâng mê tơkŭm po đi đo a mâu roh leh, hô̆i, têt, laga kơlo ƀă troăng pêi mơhno ai phá dêi pó. Ngê̆ nhân Lò Văn Biến tối ăm ‘nâi:

‘’Ki achê dêi pó châ hên má môi sap ing râ kơpêng râ pá kơdâm, mơngế krê mơngế hơnăm ối nếo, vâ achê dêi pó mê bu ai xuâng xòe. Gá mơhno tơdroăng tơdâng tơ’mô, xua mê mơngế Thái ai roh phiu ro môi tiah tơdroăng pơkoăng lơ phiu ro to hngêi nếo, lơ mâu roh tơ’noăng ki klâi ‘lo mê ôh tá ai xuâng xòe mê ôh tá phiu ro, ôh tá châ tơƀrê’’.

Tơdroăng xuâng xòe reăng

Ngê̆ nhân Điêu Thị Siêng ối a cheăm Nghĩa An, pơlê kong krâm Nghĩa Lộ, kong pơlê Yên Bái tối ăm ‘nâi: Mơngế Thái tối dêi ‘’Ôh tá ai xuâng xòe ôh tá ro, ôh tá ai xuâng xòe báu ôh tá lĕm, ôh tá ai xuâng xòe droh rơtăm ôh tá châ dêi pó bă hía hé’’. Xua mê, tung tơdroăng phiu ro ki lâi, mâu xuâng xòe pơtối châ po rơdâ.

Tơdroăng rŭm môi tuăn pơlê pơla môi tiah pêng păm tâ, tơdroăng pêi cheăng tơ’lêi hlâu tâ. Ƀă tơdroăng kơnâ mê, mâu tơdroăng xuâng xòe ôh tá la lâi klâ ing tơdroăng rêh ối, tơdroăng pêi cheăng rêm hâi ƀă đi đo ai tung mâu leh mơdĭng pơlê pơla, tơdroăng mơdĭng ƀă tơdroăng mơhno khôi túa lĕm tro dêi mơngế Thái.

Tiô jâ Siêng, xuâng xòe Thái ai hên tơdroăng xuâng, laga tơkŭm pơrá tiô xiâm rêi, vêh pro ing 6 tơdroăng xuâng xòe ton nah, mê cho: Râng kŏng, kơ’lĕng kên, prôk ngi ngiâ ton tơrôu, ƀổ ƀốn, Têk kên krếo ôu drôu ƀă Prôk tâ tá tơvó têa kŏng ƀă hía hé. Drêng pêi pro mâu tơdroăng xuâng xòe ton nah kố mê mơngế droh phô̆m xông kân Thái kô xâp ếo pơtâk tiô khôi vâi krâ nah mê cho, pơtâk, ếo cóm, kên Piêu.

“Mâu tơdroăng xuâng xòe pơrá xua pôa pâ, jâ nôu hnê, mê cho tơmeăm kơnía ƀă mâu rơxông. Tơdroăng xuâng xòe môi tiah hmê kâ, têa ôu rêm hâi’’.

Tơdroăng xuâng xòe a Mường So – Lai Châu

Kơpong tơnêi Mường ton nah (mê cho mâu cheăm Bản Lang, Khổng Lào ƀă Mường So, tơring Phong Thổ, kong pơlê Lai Châu) xuân châ ‘nâi troh cho tíu ki tơdroăng xuâng xòe Thái ton nah. Tiô rơkong hơ’muăn dêi jâ Tao Thị Phè, ối a pơlê Hổi Én, cheăm Mường So – ngế ối tung khu xuâng xòe hmâ mơđah tơbleăng ăm tơmối dêi pơtáu Thái – Đèo Văn Ơn hdrối nah tối ăm ‘nâi: Drêng mê nah, khu xuâng xòe châu Mường So ai dâng ai dâng 20 ngế hơnăm sap ing 12 – 15.

“Nah rêm roh mâu kăn ai tơmối mê kuăn cháu á tung khu xuâng akố nếo lăm xuâng tê. Xuâng a Lào Cai, Sa Pa, Bát Xát, Mường Hum ƀă troh a Hà Nội. Lăm xuâng, lăm hơdruê, vâi tơkŭm po pơkoăng, leh mơdĭng, phiu ro ‘nâng’’.

Tiô pôa Nông Văn Nảo, ngê̆ nhân kơpong Mường So, xuâng xòe Thái châ ‘nâi troh ƀă 36 tơdroăng xuâng, laga ki má môi cho mâu tơdroăng xuâng xòe lăm hêi rơnó hơngui, môi tiah: xuâng xèo đuăn, xuâng xèo kên, xuâng xèo râng kế pê, xuâng xòetơdrá prôa, xuâng xòe rơtâ tá ƀă hía hé.

“Nah tơdroăng xuâng xòe apoăng xuân tơ’lêi hlâu tê, ôh tá tiô tơdroăng ki lâi ôh, tối xuân ai chêng kŏng gá xuâng tiah mê tê, laga nôkố chôa ‘lâng vâi mơdêk tơdroăng xuâng. Tơdroăng xuâng xòe xuân hên ƀă xuâng chal nếo, mê cho kơbố xuân ‘nâi xuâng xòe, kơ’nâi mê mơhnhôk hên ngế veăng’’.

A kong pơlê Điện Biên, tung mâu hâi leh Xên bản, Xên mường ƀă hên leh mơdĭng tiô khôi vâi krâ nah xuân môi tiah tơdroăng ôu kâ kân, ôu kâ kŭn ki ê pơrá tơkŭm po xuâng xòe ƀă hên tơdroăng: xuâng xòe rơtâ tá tơvó, xuâng xèo kên, xuâng xèo kế pê ƀă hía hé. Tơdroăng kố ăm hlo tơdroăng tơdjâk péa pâ pơlâ tơkŭm pêi pro leh ƀă tơdroăng xuâng xòe Thái, tŭm 2 tơmeăm kơnâ rơtế ối rak ƀă kum ăm dêi pó. Jâ Lò Thị Ơn, ối a cheăm Noong Hẹt, tơring Điện Biên, kong pơlê Điện Biên tối ăm ‘nâi:

‘’Xuâng xòe ai tung rêm roh phiu ro, roh leh Têt. Mơngế Thái ngin rak hnê ăm kuăn cháu xuâng kố sap ing nah troh nôkố xuân tiah mê. Rêm tơdroăng xuâng xòe gá phá tơ-ê laga xuân ôh tá pơ’lêh tiô hâi khế’’.

Tơdroăng xuâng xòe Thái châ hnê tung mâu hngêi trung a Yên Bái

Tơdroăng rêi, tô tơdrá prôa tung xuâng xòe mê cho: tính tẩu, keng loa, khiê̆n, hơkâ, chêng, xâ xéa, pí pặp, bẳng bu, mák hính ƀă hía hé. Mâu tơdroăng xah mê rơtế ki chuât ing kế pâ tung  hâu rơtâ tá kơbăn dêi mơngế kơdrâi Thái chiâng tơdroăng chuât ro, hên tơdroăng rơ-rêk, môi tiah krếo hên ngế.

Pôa Lừ Văn Bánh, ngê̆ nhân hlŭm keng xuâng, tôu hơkâ, chêng pơlê Nà Và, cheăm Viêng Lán, tơring Yên Châu, kong pơlê Sơn La tối ăm ‘nâi:

‘’Sap ing ối kŭn, á hiăng hriâm tôu hơkâ chêng, hlŭm kĕng, khiê̆n, ƀă chôa ‘lâng gá hiăng chiâng tơdroăng ki hâk vâ. Nôkố mơhé hơnăm hiăng hên, laga rêm roh pơlê ai leh hô̆i, phiu roh tơdah hơngưi nếo... mê á xuân môi tiah kuăn pơlê tung pơlê xuân kơhnâ veăng tôu hơkâ chêng, hlŭm khiê̆n ăm rêm ngế rơtế phiu ro xuâng xòe, piu lôi tơdroăng ki tơbrê tơbrêh’’.

Sap hơnăm 2016, kong pơlê Yên Bái ƀă mâu kong pơlê: Điện Biên, Sơn La, Lai Châu hiăng tơrŭm krá tơniăn ƀă Khu xiâm pơkuâ ‘na mơhno khôi túa lĕm tro, Tơ’noăng ivá ƀă Ôm hyô, Khu xiâm tơpui kâ ƀă mâu khu xiâm, kơvâ cheăng tơdjâk mơjiâng hô sơ ‘’Ngê̆ thuât xuâng xòe Thái’’ tơbleăng UNESCO djâ tung inâi tơmeăm mơhno khôi túa lĕm tro teăng mâ kuăn mơngế.

Hâi lơ 15/12/2021, a roh hôp Vi ƀan Chin phuh tơkêa 2003 ‘na rak vế Tơmeăm mơhno khôi túa lĕm tro roh má 16 dêi UNESCO tơkŭm po a pơlê kong xiâm Paris (Kŏng hoa Pơhlăng), tơmeăm ngê̆ thuât xuâng xòe Thái dêi Việt Nam hiăng châ UNESCO chêh tung inâi Tơmeăm mơhno khôi túa lĕm tro teăng mâ kuăn mơngế.

VOV Tây Bắc chêh

A Sa Ly tơplôu ƀă tơbleăng