Xông tơpui a hneăng hôp, Kăn xiâm hên khu mơdró tối púi vâ Chin phuh ai pơkâ luât kum ăm khu mơdró châ mung liăn ki tơvêh liah iâ vâ mơnhông pêt loăng mắc ca; tơdroăng pơkâ mâu kơpong pêt loăng mắc ca vâ ví ki pêt hmâng vâ [ă lơ pêt luâ tơdroăng pơkâ; tơ’mot  mâu khu mơdró uâ pơliê pro tơmeăm troh a mâu kơpong pro tơmeăm; tơdroăng ‘na tê mơdró plâi mắc ca…Mâu rơpo\ng pêt loăng plâi mắc ca tối thế mơjiâng mâu khu pêi cheăng tơru\m vâ tơku\m po tê plâi mắc ca tơ’lêi ăm mâu rơpo\ng kuăn pơlê ki pêt.

Mâu khu cheăng ‘na  khoa hok tối, ki pơxúa hên, tro ăm tơdroăng pro ngiêt le#m, lâm tơnêi ^ng, ngo l^ng a mâu kơpong ki ai tơnêi tơtro, mê kố xuân cho loăng plâi ki tơtro  vâ săm kơtiê.

Tối mơgêi a hneăng hôp, pôa Nguyễn Xuân Phúc tối nhên, mắc ca cho loăng plâi ki tơngah pro pơxúa kân ‘na cheăng kâ  ăm kơpong hơngế hơngo, kơpong kơtiê xahpá. Tâng ‘nâi túa pêt rak ngăn kô cho hdrê loăng plâi ki ‘’ prôk kơ’nâi vêh hdrối’’. Roh apoăng, tơdroăng mơdêk pêt loăng plâi mắc ca châ tơ-[rê, mơhno tơdroăng ki ro ăm ‘na troăng hơlâ mơnhông pêt hdrê loăng plâi ki kố. La Ngế pro xiâm hnê ngăn tơnêi têa tối tiah kố,  nôkố tơnêi ku\n, nếo pêt dâng 17 rơpâu ha. Tối ‘na tơdroăng ton nah ‘na pơxiâm pêt kơphế dêi Việt Nam, Ngế pro xiâm hnê ngăn tơnêi têa ăm ‘nâi, kơ’nâi 125 hơnăm, troh nôkố, Việt Nam cho tơnêi têa ki tê kơphế hên má môi tung lâp plâi tơnêi. Riên troh hơnăm 1975, Việt Nam nếo ai 13 rơpâu ha kơphế. Tiah mê bú tung pơla 35 hơnăm achê kố, [ă troăng hơlâ pơkâ mơnhông mơdêk tro, troh nôkố Việt Nam ai kơvâ cheăng ‘na kơphế [ă tơnêi pêt lối 680 rơpâu ha, châ xo plâi 1,5 rơtuh tấn, tê ăm kong têa ê châ 3 rơtal dollar. Ngăn ing pơxiâm  pêt kơphế, pôa Nguyễn Xuân Phúc, Ngế pro xiâm hnê ngăn tơnêi têa tối, tơmeăm khoăng mơdêk pêt hên loăng mắc ca a tơnêi têa pin:

‘’Ti mê môi tơdroăng kơ êng pơkâ cho loăng mắc ca [ă tơdroăng ki prôk kơ’nâi vêh hdrối, mot a Việt Nam séa ngăn, mơnhông rôh apoăng hiăng hlo tơ-[rê môi tiah nếo tối, loăng mắc ca kal 10 hơnăm lơ 20 hơnăm vâ chiâng loăng ki ối má môi tung lâp plâi tơnêi. Ti lâi ôh? Mâu kăn hiăng tối nhên ki pơxúa tâng vâ pơchông [ă tơnêi têa pin vâ mơnhông pêt loăng mắc ca ki kong têa ê pá va châ ai. Xua mê, Ngế pro xiâm hnê ngăn tơnêii têa thế kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng, mâu khu cheăng ‘na khoa hok, khu mơdró, Khu tơru\m cheăng ‘na pêt loăng mắc ca Việt Nam kho\m thế tiâ mâu tơdroăng kơ êng mê ‘na prô ti lâi mắc ca kô châ mơnhông tơ-[rê  tơxâng [ă tơnêi tơníu dêi Việt Nam. Xua mê cho loăng plâi  ki pro ăm kong ngiêt le#m, kơdroh kơklêa săm kơtiê, ‘nâ kô prô kro mơdro\ng, môi xiâm loăng kô veăng ‘no ‘noăng kring gak pơlê pơla. Tiah mê, loăng plâi mắc ca cho loăng plâi ki pơxúa tung rêh ối pơlê pơla ôh tá xê to mơnhông to ‘na cheăng kâ, xua gá kô châ pêt a mâu kơpong hngế hngo kơtiê xahpá, mâu pơlê hdroâng kuăn ngo ki pêi cheăng lo liăn iâ’’.

Ăm ‘nâi, tiô riên ngăn, loăng plâi mắc ca kô châ xo 250 rơtuh liăn/ha [ă yă 6 dollar Úc nôkô, hên luâ 3 hdroh tâng vâ pơchông [ă pêt kơphế, la Ngế pro xiâm hnê ngăn tơnêi têa tối nhên kal thế pơkâ kơpong ki pơhlêh pêt teăng a tíu ki lâi xuân pêt loăng mắc ca. Mơnhông mơdêk pêt loăng plâi mắc ca thế rơtế [ă tơdroăng rak ngăn tơnêi têa ‘na rak ngăn hdrê, ‘no liăn cheăng tro tiô khoa hok kơmăi kơmok. Mắc ca cho plâi ki pơxúa ai hên trếo kơhiâm, châ sap 70-80% têa rơmâ, tung mê ai axit piê hâi teăm plâi, pro trếo prôtein hên [ă hên axit amin. Kkố cho xiâm ki mơjiâng pro  mâu têa ôu môi tiah têa tôu ki pro ing kloăng plâi ăm hên ngế chiâng ôu, pro tơmeăm vâ pik  ki le#m má môi mơtiah phom kơlơn, [ă pro mâu tơmeăm ki ê. Ai hên tơdroăng ki pơxúa tiah mê, la Ngế pro xiâm hnê ngăn tơnêi têa ăm ‘nâi, luâ 10 hơnăm mơnhông mơdêkk, plâi mắc ca ối ku\n, bú tơ’mô 1% plâi gá ai têa rơmâ a tơnêi têa pin:

 ‘’ Xua mê môi tơdroăng kơ êng ti lâi ôh thế mơdêk re#ng mê troh hơnăm 2030 ah bú ai 450 rơpâu ha [ă plâi gá bú 200 rơpâu ta#n? môi tơdroăng kơ êng ăm khu tơru\m pêt plâi măc ca, kơ koan rak ngăn tơnêi têa ‘na plâi mắc ca, ăm mâu khu ‘no liăn cheăng khoa hok. Ki hngiú tô tê,  tơ’nêi a ‘ngêi, tơdroăng hyôh kong prâi, ki hngiâm mot tung tơnêi kal thế pơkâ ăm pin thế ai pơkâ nhên. Péa kơpong ki chiâng vâ mơdêk pêt tơniăn  loăng mắc ca mê nôkố tối ăm ‘nâi nhên cho Tây Bắc [ă Tây Nguyên. ‘Na kơpong ki ê pêt lo reăng ai plâi ‘nâ hía ôh tá bê tơnêi  vâ po rơdâ pêt loăng plâi ki kân kô mê thế séa ngăn nhênn. Ti lâi kơpong Đông Trường Sơn dêi kơpong Tơdé tơnêi têa Việt Nam oh tá chiâng pêt loăng mắc ca [ă plâi hên, mơni kô ai plâi iâ, thế tí tăng ngăn hdrối, vâ pôi tá pêt klêi mê lup, tơdroăng mê oh tá xê hlâu [ă kuăn pơlê. Xua mê thế tơku\m pêt a péa kơpong Tây Bắc, Tây Nguyên, ‘na kơpong ki ê séa ngăn mơnúa pêt hdrối iâ ‘nôi vâ ‘nâi, pôi tá re#ng djâ dêi rơpó pêt hên’’.

Ing mê, Ngế pro xiâm hnê ngăn tơnêi têa tối nhên, rak ngăn mơdêk pêt pro hdrê hên cho ‘na hdrê thế pơkâ. Nôkố ai 13 túa hdrê châ mơnhên tối cho mâu hdrê ki nếo ăm khu mơdró rôe, kal thế rah hdrê ki lâi tơtro vâ pôi tá ai tơdroăng kuăn pơlê pêt la ôh tá ai plâi. {ă kơpong Tây Nguyên mê kô chiâng pêt tơvât, kơpong Tây Bắc kô chiâng pêt tơku\m hên. Xua cho loăng plâi ki chiâng pêt tơvât [ă loăng ki ê, Ngế pro xiâm hnê ngăn tối thế tơtro\ng tơdroăng ‘no liăn pêt tơdrêng ing apoăng vâ châ tơ-[rê. Tơdrêng amê thế rơtế ai kơmăi uâ pơliê pro thăm rế ‘lo. Kơvâ hngêi rak liăn thế tí tăng ‘nâi ple# pro tơ’lêi hlâu ăm kuăn pơlê [ă khu mơdró ‘no liăn pêt loăng mắc ca vâ châ tơ’lêi hlâu.

Tơdrêng [ă tơdroăng mơjiâng, tơbleăng pơkâ mơnhông pêt loăng mắc ca tung la ngiâ. Pôa Nguyễn Xuân Phúc, Ngế pro xiâm hnê ngăn tơnêi têa tối thế: 

‘’ Thế rak ngăn tơdrêng tai tâng ‘na mâu tơdroăng mơdêk pêt loăng mắc ca drêng tơbleăng pơkâ pêt. Mê cho Chin phuh, khu  xiâm, kong pơlê thế pơkâ nhên troăng hơlâ pêi pêt. Má péa cho khu mơdró, khu tơru\m cheăng thế veăng pơkâ troăng hơlâ. Má pái cho mơhnhôk veăng kơhnâ pêi dêi mâu kuăn pơlê, khu mơdró. Mâu kong pơlê djâ mâu kuăn pơlê [ă a vâ môi tuăn cho mơjiâng mâu Khu pêi cheăn tơru\m mơnhông pêt loăng mắc ca ing tơdroăng pêt ta troh ai plâi klêi mê uâ pơliê pro. Thế pro tơdâng tơ’mô tơdroăng mê, xua kô ôh tá xê to loăng ki prôk kơ’nâi vêh hdrối mê ối cho loăng plâi ki vâ mơnhông cheăng kâ ăm kuăn pơlê.

Ing tơdroăng ki hlo khât mơnhông mơnhông mơdêk, Ngế pro xiâm hnê ngănn tơnêi têa pơcháu ăm Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông mơdêk thôn pơlê, Khu ngăn loăng plâii Mắc ca Việt Nam, mâu kong pơlê tơru\m mơjiâng môi tơdroăng cheăng mơdêk pêt plâi mắc ca Việt Nam. Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng [ă mơnhông  mơdêk thôn pơlê mơjiâng môi pơkâ dêi Chin phuh ‘na mơdêk pêt loăng plâi mắc ca a Việt Nam.

Vũ Dũng cheh

Gương tơplôu [ă tơbleăng