VOV4.Xơ Đăng - Báu phái ôh ti xê to kế tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng xiâm dêi Dak Lak la xuân chiâng vâ tối ki ai hlâu dêi báu phái dêi kong pơlê drêng châ tê rế hía rế hên a kong têa tung lâp plâi tơnêi. Dak Lak xuân dế mơnhông báu phái tiô troăng ki phá tơ-ê vâ ai ivá tơxup tơbriât ƀă pro ai pơxúa tơƀrê cheăng kâ.

Dak Lak ai ƀăng tơnêi mơdâ pêt báu tơniăn ƀă dâng 100 rơpâu ha, châ vâ chê 35% ƀăng tơnêi mơdâ pêt hdrê loăng rêm hơnăm dêi kong pơlê. Mơdâ pêt báu dêi Dak Lak ối má môi kơpong Tây Nguyên, rêm hơnăm châ 750 rơpâu tâ̆n, ki dâi lĕm châ lối 67 tă/ha. Ki hên mâu kơpong ki pêt báu tung kong pơlê xúa hdrê báu ki dâi lĕm môi tiah: Đài thơm 8, ST 24, ST 25, HT1…

Hên khu ki rơkê ƀă mâu khu tê mơdró báu phái hiăng mơnhên báu pêt a Dak Lak dâi lĕm khât, phái gá kơhiâm. Tiah mê, yă báu xú hŏm ki mâu khu ki roê, tê mâu kong pơlê peăng Hdroh kok roê sap ing Dak Lak chơ troh mâu hngêi kơmăi ki uâ a tơbăng hmâ kơnâ tâ yă báu kơpong Tơbăng kroăng Cửu Long. Mâu khu mơdró kâ ki roê, tê ăm ‘nâi, ai tơdroăng ki phá tơ-ê kố cho ki dâi lĕm dêi báu a Dak Lak gá lĕm kơhiâm tâ, kơxô̆ phái ki châ xo klêi uâ hên tâ.

Mơdêk mâu tơdroăng ki pơxúa kố, hên tơring, cheăm tung kong pơlê hiăng mơjiâng pro mâu inâi phái tơdrêng hlối a kơpong pêt môi tiah “Phái krúa Đồng Nhất” dêi tơring Lak, “Phái Krông Ana” dêi tơring Krông Ana, “Phái 721” dêi Kŏng ti pêi cheăng tiô rơnó môi tung khu Kơphế 721 (tơring Ea Kar) ƀă hên ki ê. Mâu khu pêi cheăng tơrŭm hiăng hbrâ rơnáu xúa kơmăi kơmok kơxô̆ tung tơdroăng ki tí tăng xiâm kối dêi mâu báu phái, chêh túa pơkâ mơjiâng pro hngêi kơmăi uâ báu.

Ki xiâm, Khu pêi cheăng tơrŭm tê mơdró tơkŭm pêi chiâk deăng Thăng Bình (tơring Krông Bông) hiăng tơrŭm pêt báu ai inâi ki dâi lĕm sap ing mâu hdrê ST24, ST25. Tiah mê, inâi “Phái krúa Thăng Bình HTB” châ mơnhên 4 hơlŏng OCOP râ kong pơlê a mơ’nui hơnăm 2020. Nôkố, inâi “Phái krúa Thăng Bình HTB” xuân hiăng mơjiâng châ 26 tíu tê a 12 kong pơlê, pơlê kong kân tung lâp tơnêi têa.

Pôa Nguyễn Văn Sơn, Kăn pơkuâ Khu pêi cheăng tơrŭm tê mơdró tơkŭm pêi chiâk deăng Thăng Bình (tơring Krông Bông) ăm ‘nâi:

“Hdrối nah báu phái ôh tá ai kơbố ‘nâi troh ƀă xơpá vâ châ tê pa gong. La sap ing báu phái châ mơngên OCOP mơdêk ki dâi lĕm dêi kế tơmeăm tâk troh a 1 tơdroăng ki nếo ‘na ki dâi lĕm, ‘na túa kế tơmeăm sap ing mê ngế ki roê kâ tơ’lêi mơnhên tối, ‘nâi báu phái ƀă tê báu phái dêi tơná. Kố xuân cho tơdroăng ki mơdêk sap ing báu phái tiah hmâ tung tơring cheăm dêi kuăn pơlê pêi chiâk deăng lo troh a kơchơ mơdró ki kân”.

Xuân môi tiah mê, ƀă inâi “Phái Krông Ana”, nôkố lâp tơring Krông Ana ai lối 11 rơpâu ha báu klâng tơkŭm a mâu cheăm Quảng Điền, Bình Hòa, Dur Kmăn ƀă pơlê kân Ƀuôn Trấp. Báu ki pêi lo châ lối 80 rơpâu tâ̆n tung môi hơnăm, bu riân krê to báu phái ki hiăng kum tung tơdroăng ki kơnía tung kơvâ pêi chiâk deăng dêi tơring dâng 25%. Nôkố, hên khu mơdró kâ, khu pêi cheăng tơrŭm veăng mơjiâng kơpong pêt báu, tơrŭm pêt báu ƀă kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng vâ pro báu hdrê, tê roê uâ pơliê a mê hlối.

Pôa Nguyễn Văn Tưởng, Kăn pơkuâ khu pêi cheăng tơrŭm pêi chiâk deăng Nhật Minh, cheăm Bình Hòa ăm ‘nâi, mơnhên troăng prôk ki xiâm cho báu, khu pêi cheăng tơrŭm hiăng pro chiâng phái tiô pơkâ VietGAP, pơkâ tơdroăng ki pêt, uâ, rak vế, tê tiô pơkâ dâi lĕm ISO 9001:2015 vâ pêi pro tiô tơdroăng rơhêng vâ dêi kơchơ mơdró. Tơmiât troh tơdroăng rơhêng vâ veăng kum mơdêk hnoăng cheăng inâi phái Việt, pakĭng tơdroăng ki rak vế tơniăn ƀăng klâng pêt báu dế ai nôkố, khu pêi cheăng tơrŭm po rơdâ kơpong klâng mơdâ pêt tơdrêng amê hlối ‘no liăn mơjiâng pro tơ’nôm hngêi kơmăi vâ pêi pro tiô tơdroăng ki rơhêng vâ ai khât nôkố.

“Kăn pơkuâ tơring mơjiâng tơƀrê inâi phái Krông Ana cho báu tơring pêi lo mê khu pêi cheăng tơrŭm rế hía rế hriăn ngăn ƀă pơkâ ‘no liăn tơ’nôm pro 1 toăng hngêi kơmăi pei lo phái dêi a tơring cheăm xiâm dêi tơná”.

Tiô pôa Nguyễn Hoài Dương, kăn pơkuâ Khu ngăn chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê kong pơlê Dak Lak, maluâ ƀăng tơnêi ƀă ki ai plâi kơpâu lĕm ối má môi kơpong Tây Nguyên, la tơdroăng cheăng pêt báu a Dak Lak xuân trâm pá ôh tá iâ. Xua mê, vâ tơxup tơbriât ƀă kơchơ, pakĭng tơdjêp pêt, Dak Lak kal tơkŭm po ‘no liăn cheăng khoa hok kơmăi kơmok vâ pêi lo kế tơmeăm ki phá tơ-ê teăng ăm xua pêt báu tiô troăng ki pêt hên hĭn môi tiah a kơpong tơbăng. Tung tơdroăng pơkâ ‘mâi pêi kơvâ pêi chiâk deăng Dak Lak xuân mơnhên báu phái cho môi kế tơmeăm ki xiâm. Kong pơlê kô tơkŭm tơbleăng troăng hơlâ kơjo kum vâ mơnhông kơvâ báu phái.

Pôa Nguyễn Hoài Dương tối nhên:

“Má môi vêh mơnhên hdrê tơtro ƀă rêm tíu, rêm kơpong. Tơdroăng ki má péa, túa pơkâ mâu kơpong pêt tơkŭm tơtro ƀă tơdroăng dêi rêm kơpong vâ ai tơdroăng ki tơrŭm pêi lo mâu kế tơmeăm ai tŭm ‘na kơxô̆ ƀă môi tuăn ki dâi lĕm. Tơdroăng ki má 3, vêh tơkŭm tơdroăng ki pêt tiô troăng mơnhông mâu khu tơrŭm dêi kuăn pơlê pêi chiâk deăng.

Malối cho mâu khu pêi cheăng tơrŭm vâ pro tiah lâi kuăn pơlê môi tuăn tung tơdroăng ki xúa kơmăi kơmok kih thuât, troăng ki tơxup tơbriât ki rơkê, tơtro ƀă rôh ki kơdroh yă rĕng. Tơdroăng ki tê kô tơrŭm ƀă mâu khu mơdró kâ vâ uâ tê ăm kơchơ mơdró tung tơnêi têa ƀă kơchơ tê mơdró tê ngi kong têa ê”.

Chiâng vâ hlo Dak Lak ai hên tơdroăng ki ai hlâu tung tơdroăng pêt báu phái ƀă mâu kế tơmeăm, la vâ pro ai mâu kế tơmeăm báu phái ki kân pêi pro châ tiô tơdroăng vâ dêi kơchơ mơdró. Pakĭng tơdroăng ki mơ-eăm dêi kuăn pơlê pêi chiâk deăng kal khât mâu tơdroăng pơkâ tơtro vâ mơhnhôk, mơdêk mâu khu pêi cheăng tơrŭm, khu mơdró kâ tung tơdroăng ki ‘no liăn cheăng pêt xuân môi tiah mơjiâng mâu tíu ki uâ, rak vế klêi kơ’nâi uâ vâ mơdêk ki dâi lĕm dêi báu phái.

Dak Lak cho tơnêi châ ô eăng “ Pơlê xiâm dêi kơphế “ la xuân ối hlo mâu ƀăng klâng ai báu tum trĭng tơpok châ hrĭng ha, châ xo hên sap 8-12 tâ̆n/ha môi tiah tơring Ea Kar, mâu tơbăng tơnêi ki hơpok lĕm a mâu cheăm Buôn Triết, Buôn Tría (tơring Lăk), ƀăng klâng báu dêi Ea Sup… mâu túa báu ki mơdâ pêt a Dak Lak pro pơxúa kơpâu hên ƀă phái lĕm xú hŏm tâng vâ pơchông ƀă mâu kơpong mơdâ pêt báu a kơpong tơbăng.

Tơdroăng klâi hiăng pro ki phá tơ-ê  mê ƀă troăng prôk ki lâi vâ ai báu plái lĕm dêi Dak Lak vâ châ tơbriêt tê? Tơdroăng tơpui tơno pơla Yăo sư Bùi Chí Bửu, Ngế xiâm dêi Tíu xiâm ngăn ‘na báu tơbăng kroăng Cửu Long, môi tung mâu ngế ki rơkê hên hơnăm hiăng hmâ ƀă báu vâ mơnhên tơdroăng kố.

-Ô pôa, pôa tối ti lâi ‘na ki rơdêi tung hâi pêi pro, ki pơxúa dêi báu a Dak Lak?

Yăo sư Bùi Chí Bửu: A Dak Lak, báu cho môi tơdroăng ki nếo tung pêi chiâk deăng. Xua bú tung pái hơnăm achê kố tơnêi mơdâ pêt báu hiăng tah lối 100.000 ha,  hdrối nah iâ tê. Tơdroăng ki vâ mơdêi mê mơhno a tíu hyôh kong prâi dêi Dak Lak ing hdrối nah troh nôkố vâi bú tối ăm gá tơtro ƀă loăng kơphế tê. Laga a mâu kơpong klong ôh tá chiâng pêt loăng plâi ki ê mê cho mơdâ pêt báu tê.

Xua ki tô hngíu a kơmăng gá hngíu ‘nâng. Ki phá tơ-ê dêi hyôh tô hngíu a  kơhâi ƀă kơmăng gá phá tơ ê, xua mê, hyôh hriâm a kơpong ôh tá hên, ôh tá lo tâi ivá dêi eăng tô trâ. Má péa nếo, kơhâi ki eăng trâ dêi mâ hâi xuân hên kơpêng 450 - 460 calo/cm2. Tâng vâ pơchông ƀă tơbăng kroăng Cửu Long  dâng 360-390 calo/cm2, mê gá hôm. Xua mê, báu pêt xông dâi lĕm kơpâu hên bă phái phái hlối xú lĕm.

-Ô pôa, mơhé tơnêi pêt báu a Dak Lak ôh tá rơdâ môi tíu ê, tơprâ iâ utâi utá,  xua mê vâ mơnhông mơdêk po rơdâ tơnêi pêt báu a Dak Lak kal tơkŭm pêi cho mâu tơdroăng klâi?

Yăo sư Bùi Chí Bửu: Tro ‘nâng, xua tơnêi a Dak Lak tâng riân mâu klong ki tiah mê ai tơnêi rơdâ ôh tá hên, tơ’nôm nếo mê dâng 67 rơpâu ha tê. Kơnôm ing pin tâk rôh mơdâ pêt mê nếo châ lối 100 rơpâu ha. Tiah mê, vâ chiâng pêi pro tơdroăng mê pin dế ối a môi tơnêi ki kŭn tê. Pin thế tơrŭm ƀă dêi rơpó mơjiâng pro khu pêi cheăng tơrŭm vâ tơrŭm ƀă mâu kơpong. Mơhé ai tơrŭm ƀă mâu kơpong, mê xuân bú cho môi tơnêi kuăn tê.

Xua mê, pin thế tơdjâk troh ƀă môi kŏng thức, mê cho: Tơnêi kŭn la kŏng ngê̆ kân. Tơkéa vâ tối pin ‘no liăn cheăng tro tiô khoa hok mê gá nếo ai môi tơdroăng ki phá  tơ-ê ăm báu dêi Dak Lak. Xua ki tơtro dêi hyôh kong prâi, la tâng pin ai tơdjâk tro khoa hok a vâi mê vâi tối cho kŏng ngê̆ ki rơkê lơ la ngiâ kố ah vâi pơxá cho pêi chiâk ki tơtro mê vâi hiăng mơjiâng pro hdrối tâi ‘nâi ki kố ‘nâi ki tá ƀă gá chiâng pêi tơdroăng cheăng mê pin nếo châ mơdêk ki tơ-ƀrê.

Malối kơpong pin hên túa tơnêi pơrá phá dêi rơpó. Pin ôh tá xê to pêi ngăn to báu xú hŏm môi tiah nôkố ki pin chiâng pêi. Xua mê, tung lâp plâi tơnêi kố vâ châ tơbleăng tê dêi vâi oh tá xê to ki xú hŏm. Ai mâu kơpong ki ‘nâ ki xú hŏm mê vâi tối ai trếo pơkeăng. Mâu kong têa châu Âu, mâu kong têa kro mơdrŏng  vâi rôe phái pin tiô túa kế kâ ki mơjiâng pro pơkeăng ing mâu kơchâi plâi pôm. Pơkeăng ki pro ing kơchâi plâi pôm, pơtih môi tiah phái tro nŭm nheăn, kal JI iâ dâng 40%. Tung pơla mê phái xú hŏm dêi pin ai 70%, ‘nâ hía cho mâu kơpong ki mơngế tro kơtêi kơtâu têi vâi kal Gamanigarlicaxit hên.

Gá tung hmŏng phái hiăng pro ăm phái mê hiá ki lĕm. Mâu phái mơheăm  ối ai kơtâk krêa mê lĕm gá pro kơtêi mâu ngế hiăng krâ kơtâu tơ’mô. Tâng pin pêi pêt ngăn tiô troăng pro pơkeăng ing kơchâi plâi pôm ƀă pro tiô troăng mơngế vâ rôe dêi tung lâp plâi tơnêi mê pin nếo hlo ki phá tơ-ê dêi phái Tây Nguyên  tâng vâ pơchông ƀă phái dêi Tơbăng kroăng Cửu Long.

-Mê, môi tiah pôa tối troh tơdroăng tơrŭm cheăng ƀă dêi rơpó châ khu pêi cheăng tơrŭm pơla mâu kơpong pro chiâng tơrŭm tung pêi pêt, nôkố pin hiăng mơjiâng mâu khu pêi cheăng tơrŭm tiô túa cheăng tơrŭm ki nếo tiô luât khu pêi cheăng tơrŭm hơnăm 2012. Laga hlo kuăn pơlê hâi hâk vâ to lâi ƀă pêi cheăng tơrŭm xuân hâi vâ pơtối pêi tâi hnoăng cheăng tơná.

Tiah mê tiô pôa ki lâi cho xiâm gá ƀă pin thế pêi pro mâu tơdroăng klâi vâ tơkâ luâ ki xơpá mê?

Yăo sư Bùi Chí Bửu: Khu pêi cheăng tơrŭm túa nếo tiô luât hơnăm 2012. La tối ti mê tê, la kuăn pơlê xuân ối xâu tơmiât ôh tá lĕm tơdroăng pêi cheăng tơrŭm tiô túa ton nah. Tơkéa vâ tối vâi xâu. Khu pêi cheăng tơrŭm túa ki nếo phá tâ túa ki ton pin xuân nhoăm tơdroăng cheăng kâ tung rơpŏng hngêi. Mê cho ki kal má môi. La tâng pin bú prôk tiô troăng tung hơnăm 2012 mê vâi xuân oh tá kho. Xua ti lâi? Xua hiăng pêi chiâk mê thế ai tơdroăng ki ôh tá mơhúa. Hiăng pêi chiâk thế mung liăn hngêi rak liăn. Tơdroăng pin mung liăn  xơpá ‘nâng. Hngêi rak liăn bú ăm mung liăn tung iâ khế hơnăm, tâng mung ton hơnăm ối ai khu pêi cheăng tơrŭm mung vâ ‘no liăn pêi cheăng ki ê mê thế ai liăn mung pêi cheăng ton hơnăm, mê a mâu kong têa môi tiah Hàn Quốc vâi ai khu pêi cheăng tơrŭm hên tơdroăng pêi ki xiâm.

Vâi pêi tá uâ mơdiê, tá tơbleăng, thăm nếo ăm mung liăn hngêi rak liăn. Mâu khu pêi cheăng tơrŭm tiah mê ki ton ta ah pin thế mơjiâng mâu khu pêi cheăng tơrŭm mê. Ki hdrối pin pro tơ’lêi ing ‘nâi troh a ‘ngêi. Pin tơkŭm kuăn pơlê pêi chiâk pin ai tơdroăng púi vâ ki kân tâ tâng pin búa tâ hiăng tơxâng cho hơnăm 2012 troh nôkố hiăng hôm mê pin kô tro hlôp, vâi tối kơtro ki pêi lo ôh tá hên to lâi.

Kơtro mê kô ôh tá châ pêi lo tơmeăm dêi mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk mơdêk. Tung pơla mê mâu kơvâ cheăng ki ê môi tiah ‘na mơdró, kơmăi kơmok pê lo tơmeăm rế hên mê peăng pêi chiâk deăng xuân ối kơtiê, kuăn pơlê xuân ối kơtiê xơpá. Kuăn pơlê vâ pro kro mơdrŏng mê khu pêi cheăng tơrŭm thế pêi hên troăng, hên túa tâ.

-Hôm, mơnê kơ pôa!

Gương - Katarina Nga tơplôu tơbleăng