VOV4.Xơ Đăng - Báu cho hdrê pêt ki pro ai pơxúa xiâm tung tơdroăng ki pêi lo liăn ngân dêi kuăn pơlê tơring Ea Súp, kong pơlê Dak Lak ƀă Ea Súp xuân cho tơring ki pêt báu hên má môi dêi kong pơlê. Laga, tơdroăng pêi lo liăn xiâm dêi kuăn pơlê Ea Súp dế tro mơnhâu xua oâ prâp lo kâ ‘nhiê hên ó, dế kâ ‘nhiê tung lâp lu chiâng pro lu\p hên. Kuăn pơlê, mâu khu kăn pơkuâ ƀă kơ koan ngăn tơdroăng cheăng dêi tơring dế pêi pro mâu troăng hơlâ hbrâ mơdât oâ prâp, rak vế ăm báu chiâng dâi lĕm. Ngế chêh hlá tơbeăng ai chêh tối ‘na tơdroăng kố.

Lối 1 măng tĭng kố, Khu ngăn kuăn pơlê pêi chiâk deăng cheăm Ea Lê, cheăm ki ai ƀăng klâng pêt báu kân má môi dêi tơring Ea Súp, kong pơlê Dak Lak chiâng hên hĭn tơdroăng cheăng tâ xua oâ prâp kâ ‘nhiê hên a cheăm kố. Tiô jâ Trần Lệ Thủy, kăn phŏ hnê ngăn khu ăm ‘nâi, kố cho rơnó báu ki tro oâ prâp kâ ‘nhiê ó má môi tung 6 hơnăm hdrối nah. Khu kố hiăng tơrŭm ƀă Tíu ki hnê mơhnhôk ‘na pêi chiâk deăng, tíu ki rak vế xôh pơkeăng kơdê oâ hdrong tơring, séa ngăn tơdroăng oâ prâp kâ ‘nhiê vâ teăm hnê pơchân ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng ‘na mâu troăng hơlâ xôh pơkeăng tơtro.

Jâ Trần lệ Thủy tối, xua oâ prâp xông kâ ‘nhiê rĕng, ai mâu rơpŏng kuăn pơlê ki ‘nâ hiăng poê dêi báu tá hâi teăm tum tâi. Ai mâu rơpŏng ki ‘nâ chúa lôi dêi báu tiah mê.

‘’Hên oâ prâp a báu ki tá hâi teăm tum khât mê vâi tối, chiâng lôi tiah mê tê. Ƀă mâu rơpŏng ki báu hiăng vâ chê tum, tá hâi chiâng vâ poê mê vâi xuân poê hlối. Tâng hmôu pơ lôi ăm oâ prâp kâ ‘nhiê mê gá kô kâ ‘nhiê tâi hlối. Tiah mê kô tro lu\p tâi, ôh tá châ poê, mê kong tôu môi tiah kố cho rơnó báu tum tung hơnăm’’.

Cheăm Ea Lê rơnó kố, báu hiăng pơxiâm vâ tum trĭng, ƀăng klâng kân rơdâ a péa pâ troăng prôk ngi cheăm. Tâng a troăng xuân hlo a mâu ƀăng klâng cho ki ai tíu ki báu hiăng tro chếo xua oâ prâp kâ ‘nhiê. Klêi kơ’nâi môi rôh lăm ngăn dêi báu vêh a hngêi, pôa Nguyễn Đình Thịnh a thôn 3, cheăm Ea Lê ngu ngê̆ng ko, khéa kho xua báu tro oâ prâp kâ ‘nhiê, thăm nếo báu tro chếo, tro lu\p hên.

‘’Oâ prâp gá kâ ‘nhiê hên khât. Mê ngoh ngăn pê̆, a klâng ki kố tơkâ mot tung klâng nếo hlo tâi, rơ-iô khât. Tá, môi tiah mâu tíu ki tá, hiăng chếo tâi tâng’’.

Tung mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk klâng a cheăm Ea Lê athế rĕng poê dêi báu vâ tơbriât ƀă oâ hdrong, ngoh Hồ Giáp, a thôn 3, chiăng poê dêi 4 sao klâng tung tâi tâng kơxô̆ klâng ki lối 2 ha dêi rơpŏng. Ngoh Giáp ăm ‘nâi, xuân 4 sào kố, rơnó hdrối nah rơpŏng poê xo châ 3 tâ̆n 5 tă báu, la rơnó bu poê xo châ 2 tâ̆n 5 tă. Rơnó hdrối, rơpŏng xo tá hrái vâ chê̆m kơpôu, la rơnó kố hrái athế chôu lôi ôh tá châ xo.

‘’Hâi kố poê. Tâng kong măng kố kong ôh tá mêi mê kơxo ah lăm chôu hlối. Châ chôu cho ‘ló xua mâu mâu kơtâ oâ gá kô pơtôu tâi. Tâng ôh, vâ troh rơnó kơ’nâi ah mê gá kô tơpo chiâng kuăn rĕng khât’’.

Tiô Khu ngăn xôh pơkeăng kơdê oâ hdrong tơring Ea Súp tối, hmâ 6 hơnăm, oâ prâp lo kâ ‘nhiê a báu môi hdroh a mâu kơpong ki pêt báu dêi tơring, la rơnó kố kơlo ki kâ ‘nhiê gá ó tâ mâu roh kâ ‘nhiê hdrối nah. Malối cho a ƀăng klâng kân 1, cheăm Ea Lê, ƀăng klâng kố hiăng ai hên klâng tro oâ prâp kâ ‘nhiê, ƀăng klâng lối 20 rơpâu met karê.

Tiô pôa Nguyễn Văn Thủy, ngế ki pơkuâ tíu rak ngăn pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong, vâ mơdât oâ prâp kâ ‘nhiê tâ tá lâp lu, tơdjâk troh rơnó pêi la ngiâ, tíu cheăng kố hiăng mơdêk hnê tối, mâu troăng hơlâ kih thuât tơtro. Tơdrêng amê hlối mơdêk séa ngăn ‘na mâu tíu ki tê mâu pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong, ví tơdroăng ki pro pơxúa ăm dêi tơná ing tơdroăng ki mơdêk yă, pro pá ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng:

‘’Ai mâu ƀăng klâng ki tro oâ prâp kâ ‘nhiê, la bu ối to lâi hâi ‘nôi nếo poê mê ngin hnê pơchân vâi krâ nhŏng o rĕng poê dêi. Ƀă ƀăng klâng ki lâi tá hâi chiâng poê mê athế xôh pơkeăng. Má péa, ngin xuân troh mâu tíu ki tê pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong, hnê pơchân tâi tâng pôi tá chiâng ki pro pơxúa ăm dêi tơná mơdêk yă tung pơla oâ hdrong kâ ‘nhiê môi tiah kố. Tâng ngin ‘nâi tíu ki lâi pro xôi mê kô pâ thế râ kơpêng pơxâu phak kơtăng’’.

Ea Súp cho tơring ki ai klâng pêt báu kân má môi Dak Lak, ƀă 8 rơpâu ha tung rơnó Xeăng Tô kố. Xua mâu hno, long têa tơ’lêi xo têa, ki hên kuăn pơlê tung tơring mơdâ pêt 3 rơnó báu klâng rêm hơnăm, hâi khế kơtăn rơnó gá iâ. Tơ’nôm a mê, kong prâi hơnăm kố a Ea Súp gá ôh tá tơniăn, ƀă ki hngiâm kơchoh iâ, iâ tô, mê hên tâ rêm hơnăm. Kố cho mâu tơdroăng ki pro mơdêk tơ’nôm ăm oâ prâp xông kâ ‘nhiê a báu tung mâu rơnó ki pơtối dêi tơring.

Kuăn pơlê, khu kăn pơkuâ rêm râ ƀă mâu kơ koan pơkuâ cheăng a tơring dế pơtối pơkâ mâu troăng hơlâ pêi pro tơtro vâ rĕng hbrâ mơdât pơreăng, rak tơniăn ki lĕm ăm báu, cho tơmeăm ki pêi lo liăn xiâm dêi kuăn pơlê a cheăm.

Kong pơlê Dak Lak nôkố ai lối 100 rơpâu ha báu klâng pêi 2 rơnó Xeăng Tô ƀă rơnó khía rơxăm. Vâ kum kuăn pơlê pêi cheăng châ tơ - ƀrê, kơ’nâi kố, jâ Vũ Thị Thanh Bình - Kăn phŏ pơkuâ ngăn  pêi chiâk ƀă pơkeăng xoh kơdê ôa hdrong kong pơlê Dak Lak kô tối pơchân mâu tơdroăng thê tơ-trŏng tung hbrâ mơdât ôa prâp kâ ‘nhiê báu, vâ báu kơpâu hên.

-Hmât kơ jâ Vũ Thị Thanh Bình, mơnê kơ jâ hiăng veăng tơdroăng kố. Jâ tối ăm ngin ‘nâi  tơdroăng ti lâi vâ ‘nâi kơnó drêng ôa prâp kâ ’nhiê báu  hên hĭn môi tiah nôkố?

-‘’A báu ki khât gá ai hên, ƀă hên túa mâu ôa hdrong kâ ‘nhiê, pơtih gá pro báu khăng kông klá tơkrŭn, răng rêa, ôa hdrong pong kâ kông, xiâm ƀă hên ki ê. Laga, mâu túa ôa hdrong kâ ’nhiê mê kal thế tơmâng ngăn khât, ah mâu ôa hdrong lo kâ ‘nhiê hên chiâng ai pơreăng kâ lâp lu, tung mê cho ôa prâp. Ôa prâp ai mâu tíu ki ‘nâ lơ mâu ki ‘nâ tối cho pơreăng, la ki khât gá cho xua kuăn kiâ triê, hrik trếo ki lê̆m dêi báu. Vâ mơdât mâu túa ôa hdrong kâ ‘nhê a báu, ki hdrối tâ pin thế ‘nâi nhên ki xiâm ƀă ki pro chiâng kâ ‘nhiê gá, xua ôa prâp mê gá kŭn, kŭn tâ ‘noăng phái. 

Ôa prâp ai túa, túa má môi cho kuăn kiâ mơná ‘nâi, má péa cho kuăn kiâ mơná xŏn, vâ tối ôa prâp mê cho kuăn kiâ ki hiăng kân hiăng kêi. Ôa prâp mê gá hmâ tơkŭm ối kâ ‘nhiê a xiâm báu, drêng lăm a klâng ngăn dêi báu pin thế po ngăn a  xiâm báu kô hlo.

-Ôa prâp hmâ lo kâ ’nhiê báu a pơla ki lâi, ƀă ki lâi cho xiâm klâng báu kô tro ôa hdrong kâ ‘nhiê la thế po lơ pui ngăn a xiâm báu nếo hlo.

- ‘’ Ôa prâp lo kâ ’nhiê báu a rêm rơnó a pơla mâu rôh mơdâ pêt ta troh pôe xo. Laga, rôh kong prâi tơ’lêi pro ăm ôa prâp chiâng pơreăng kâ ‘nhiê hên kô hlo gá kâ ’nhiê a mâu rôh kơ’nâi kố: pơtih mâu hdrê báu hiăng tâ pơreăng pin ôh tá chiâng djâ lăm mơdâ, mâu hdrê báu (xú le\m), lơ pin hmôu pơ mơdâ pêt to hdrê báu ki mê a rêm rơnó ôh tá ăm tơnêi châ pơtê lơ pin mơdâ te\ng luâ râ.

Drêng mơdâ te\ng cho rôh ki tơ’lêi mâu ôa hdrong vâ ai kuăn. Pakĭng mê, tơdroăng rơvât lối hên phon đăm xuân pro ăm ôa prâp tơ’lêi ai kuăn rế hên; xôh pơkeăng rak ngăn hdrê báu rĕng luâ râ xuân tơdjâk troh tơdroăng hlo ai ôa hdrong xông tâ tú hên tâ. Drêng pin lơ rĕng xôh pơkeăng luâ râ kơ’nâi 40 hâi klêi xế, mơdâ xuân pro ăm mâu ôa prâp xông rê̆ng kân, pơla kố drêng pin xôh kơdê, mâu kuăn kiâ kô hlâ, ôh tá xê to hlâ mê ối ôh tá kum kơdê hlâ hlối mâu pơreăng mê ối pro ôa prâp vêh xông tâ tú rơdêi nếo.

-Jâ nêo tối mâu tơdroăng ki xiâm xuân môi tiah pơla rôh ki ôa prâp kâ ‘nhiê báu. Vâ hbrâ mơdât tơ-brê  pơreăng ôa prâp ki kâ ‘nhiê  báu mê kal thế pêi pro ti lâi vâ tơniăn ăm báu xông dâi lĕm, kơpâu hên, ô jâ?

-Ki khât gá, ƀă ôa prâp lơ tâi tâng mâu túa ôa hdrong kâ ‘nhiê lăng plâi pêt, kơvâ ngăn ‘na hdrê loăng pơkeăng xôh kơdê ôa hdrong hnê tối ăm kuăn pơlê rak ngăn tro tâi tâng tơdroăng mê, tơkéa vâ tối ing apoăng ôh tá xê tơkôm ai pơreăng kâ ’nhiê ’nôi nếo xôh pơkeăng kơdê ôa hdrong prâp. Rak ngăn ôa prâp ing tơdroăng rak ngăn ABM,  ƀă gá ai 4 tơdroăng ki kal cho: Pêt loăng xông kân lê̆m, kơhnâ lăm ngăn dêi klâng chiâk, rak vế đi đo, rak mâu kuăn kiâ ki pơxúa ƀă kuăn pơlê chiâng mâu ki rơkê. 

Mâu tơdroăng pêt rak ngăn vâ rak ngăn pơreăng ôa hdrong prâp kâ ’nhiê  xuân môi tiah mâu ôa hdrong ki ê kal thế pêi pro mâu tơdroăng mê cho: Má môi, thế po văng dêi klâng chiâk, klêi pôe báu pin thế pơchoh, tâm tơnêi ‘nôi tiô kơ tơrêm kơpong; pakĭng mê, tơkéa vâ tối pơla péa roh mơdâ pêt báu thế ai chôu ăm tơnêi pơtê pơla 20-30 hâi. Tơdroăng mê vâ kơdê ôa hdrong lơ ối tung tơnêi ki u ối ing rơnó hdrối nah; má péa nếo, cho xúa mâu hdrê ki kâi trâng ƀă ôa prâp, hnê tối ăm kuăn pơlê pôi tá xuá báu ki nếo pôe pro hdrê vâ mơdâ thế rôe hdrê ki vâi nếo pro ki le\m dâi hiăng châ mơnhên ngăn.

 Pơtối mê thế kơhnâ lăm ngăn dêi klâng, rơvât phon hên iâ gá thế tro tiô tơdroăng. Tung tơdroăng  pêi chiâk mơdâ  pêt báu, drêng mơdâ mê tung pơla 40 hâi pôi tá xôh pơkeăng hoă hok vâ ăm mâu kuăn kiâ ki pơxúa ối tung klâng; pơtối rak têa ing 3-5cm vâ báu xông kăn le\m.

-Hôm, mơnê kơ jâ hiăng hnê tối mê âi!

Tuấn Long chêh

Katarina Nga - Gương tơplôu ƀă tơbleăng