VOV4.Xơ Đăng -  Xúa tơdrong a hngêi kơmăi on tơhrik Ƀuôn Tuôr Srah, tơring Lak, kong pơlê Dak Lak, vâ chê 20 rơpŏng kuăn pơlê a mâu kong pơlê peăng mâ hâi lu lăm pro hngêi tơdrong vâ păn ká. Klêi kơ’nâi lối 10 hơnăm păn truâ châ rah xo cho ká, nôkố rêm hơnăm mâu rơpŏng tê ăm kơchơ dâng 120 – 150 tâ̆n truâ ối rêh ƀă hên truâ ki vâi tâm, têng khăng. Truâ khăng dêi hngêi tơdrong a peăng kơnhŏng têa kroăng kố dế châ kuăn pơlê hâk vâ roê.

Nâ Đỗ Thị Mỹ Ý, pơlê ối a tơring Thoại Sơn, kong pơlê An Giang, troh a long têa hngêi kơmăi Ƀuôn Tuôr Srah, tơring Lak, kong pơlê Dak Lak păn ká sap ing hơnăm 2011. Nâ Đỗ Thị Mỹ Ý tối, pơxiâm pêi cheăng ƀă môi to tơdrong păn truâ ki rơdâ dâng 30 met karê, troh nôkố, rơpŏng hiăng ai 4 tơdrong rơdâ 120 met karê, păn 30 rơpâu to, rêm hơnăm cha xo dâng 10 – 12 tâ̆n. Rơtế ƀă tơdroăng ki tê ká, nâ Ý ối tâm, têng truâ, môi túa kế kâ ki kơhiâm nâ hiăng hmâ drêng ối a pơlê xiâm An Giang tê ăm tơmối.

“Drêng hngêi rup ká mê lôi môi iâ vâ pro khăng “truâ ki pro khăng”, tâng ôh tá ai mê roê ká dêi mâu tơdrong ki a kĭng pro tê ăm tơmối. Á pro mê á kúa tâi kơchêa, xếo krúa, tâm po, hăng têng khăng krúa sap ing 2 – 3 hâi tô mê djâ lăm tê. Yă tê sap ing 200 – 300 rơpâu tung môi kg ngăn ká hôm lĕm há lơ ôh. Tơmối ôm hyô tơkâ luâ akố vâi roê hên, drêng kâ kơhiâm hmâ hơ-iu ƀă mâu po hăng ki vâi hơ’lâk mê vâi ôh tá troh roê tơdrêng mê vâi krếo phôn roê á pơtroh ăm vâi. Lơ á pơtroh hên a mâu tíu ki á hmâ tê ăm vâ vâi tê”.

Pôa Phạm Quốc Bình, a pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột tối, tơná pôa ƀă mâu ngế tung rơpŏng hâk vâ khât ƀă mâu kế kâ dêi Miền Tây, tung mê ai truâ têng khăng. Rêm rôh ai rôh lăm troh a long têa hngêi kơmăi Ƀuôn Tuôr Srah mê pôa mot roê truâ ki têng khăng dêi mâu rơpŏng ki păn a tíu kố. Pôa Bình ăm ‘nâi, drêng kố dế cho rôh ki ai hên “truâ têng khăng” kơhiâm má môi tung hơnăm.

Tiô pôa Bình, “truâ têng khăng” rơnó kố kâ gá kơhiâm, chut, khăng lĕm; chiâng vâ poh, khó pro kế ki vâ ôu ƀă drôu lơ khó ƀă kơtĕm kâ ƀă hmê. Rôh kố, pôa roê 10kg, rế vâ ăm rơpŏng kâ rế vâ pro kế ki hbru ăm mâu nhŏng o.

“Á kâ truâ ki têng khăng dêi Miền Tây kơtăn kố lối 10 hơnăm drêng ai rôh troh a kong pơlê An Giang. Hơnăm nah drêng lăm prôk tơkâ luâ kơpong long têa hngêi kơmăi Ƀuôn Tuôr Srah, á hlo vâi tê mê á roê vâ kâ mơnúa ngăn, drêng kâ hlo kơhiâm, ôh tá phá tơ-ê ƀă hên tâng pơchông ƀă truâ têng khăng a mâu kong pơlê Miền Tây.

Rêm rôh tơkâ luâ tơring Lak mê á roê, mê vêh pôh, kho khĕn mâu vâi pú ôu drôu. Krê hâi kố á roê 10 tơdrong vâ kâ xuân môi tiah hbru ăm nhŏng o, hdroâng hdrê”.

Jâ Sao Hương, kăn phŏ ngăn Ƀơrô Chiâk deăng ƀă Mơnhông thôn pơlê tơring Lak tối, a long têa hngêi kơmăi on tơhrik Ƀuôn Tuôr Srah nôkố ai hên rơpŏng păn ká tung tơdrong, tung mê ai 50 to tơdrong ki păn to truâ, tơkŭm a lối ƀăng tíu dâng 6 ha tung tơdrong. Rêm hơnăm mâu khu ki pơkuâ tơdrong tê ăm kơchơ dâng 100 – 120 tâ̆n, châ xo sap ing 5 – 6 rơtal liăn.

Jâ Sao Hương tối tiah kố, ki ai hlâu mơnhông păn ká xi xŏng dêi tơring cho hên khât xua ai hêng long, rơchoâ. Tê ká ăm kơchơ gá hên ƀă tơniăn, pro pơxúa pêi lo liăn ăm mâu ngế ki păn truâ dế rế hía rế chiâng kế kâ ki xiâm, tơmối hâk vâ drêng lăm Đà Lạt - Ƀuôn Ma Thuột.

“Tơdroăng ki tê ăm kơchơ mơdró nôkố mê gá tơ’lêi hlâu khât. Ôh ti xê tê to tung tơring mê ối tê ká, truâ ối rêh ăm mâu kơchơ ki achê môi tiah tơring Krông Nô, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột; lơ tê ing mâu tơring ki achê dêi kong pơlê Lâm Đồng môi tiah Lâm Hà, Dam Rông. Pakĭng mê, truâ têng khăng mê tơmối ki prôk tơkâ luâ vâi roê tơdrêng hlối. Tối tơdjuôm tơmối hâk vâ khât ƀă truâ ki têng khăng kố’.

Kong pơlê Dak Lak nôkố ai 3 to têa kroăng kân cho têa kroăng Srêpok, Krông Na, Krông H’Năng ƀă lối 700 to rơchôa long têa kân, rơgâ têa châ chât rơpâu ha, tơ’lêi tơdroăng păn ká xi xŏng, tung mê ai păn truâ. Vâ kum kuăn pơlê păn túa ká ki tơviah mê, pôa Trịnh Bá Sơn - Kăn phŏ hnê ngăn khu xiâm păn ká xi xŏng Dak Lak tối nhên tâ ‘na kih thuât păn truâ vâ châ tơ-brê.

-Pôa tôi ăm ngin ‘nâi pê̆, vâ păn tơ-brê truâ ki păn ƀă hlâm a mâu têa kroăng têa klông, têa long dêi kong pơlê, mê kuăn pơlê ki pêi chiâk thế hbrâ rơnáu môi tiah lâi?

Pôa Trịnh Bá Sơn: Tung kong pơlê Dak Lak păn truâ hâi khế păn tơtro má môi ngi ngiâ 6 ngi hiá, mơgăn gá 6, tâng ôh, ngi ngiâ gá 6, mơgăn gá 12. Pin kô chiâng xuá mâu hlâm V6 tơkŭm ƀă kơthung chá vâ pro kế păn ăm gá đông kơpêng têa, ‘măn a tíu ki trâu tơtro ki iâ ga sing 2-5 met tơngi klêng,  ki kơtăn ing hlâm tơniăn xuân môi tiah ăm têa hiu vâ tŭm hyôh ô-xy ăm ká vâ rĕng kân . Măn tơdrong mê kuăn pơlê thế ‘măn a tíu kroăng tíu tơniăn ăm têa hiu,  thế ‘măn i lĕm vâ tơniăn ăm troăng têa hiu troh tung tíu păn.

Má 2 nếo, a long hngêi kơmăi on tơhrik mê pin thế ‘măn a tíu ki trâu; má 3 ‘na hyoh kong prâi têa; păn păn truâ pơtih đô̆ pH ki iâ ing 6,5 troh 8 hiăng tro, mê ôxy vâ ăm ká rĕng kân ki iâ gá thế 40 miligram/lit, mơ’nui cho ki hên iâ dêi đô̆ kiềm, ƀă têa ăm tơtro.

-Nôkố ai hên hdrê truâ tê a kơchơ, pôa tối ăm ngin ‘nâi vâi krâ nhŏng o hlê tuá rah hdrê truâ vâ păn ăm tơtro?

Pôa Trịnh Bá Sơn: Truâ păn tung kong pơlê nôkố ai 2 túa ki hlo păn hên cho truâ kéa prăng bông ƀă truâ ko ‘nhíu. Tiô tối hâi teăm tŭm, hdrê truâ ki kuăn pơlê vâ păn hên nôkố cho truâ ko ‘nhíu. Tíu rôe, mâu tíu păn pro hdrê tung kong pơlê cho a cheăm Ea Kao, pơlê kong kơdrâm Ƀuôn Ma Thuột ai tê hdrê ká ki kố, laga ngin xuân hnê tối ăm kuăn pơlê thế ngăn nhên hdrối ‘nôi tíu păn hdrê ki vâi ô eăng ai tŭm hlá mơ-éa phêp tê mơdró xuân môi tiah tuá hdrê ki lĕm vâ rôe, vâ tơniăn ‘na hdrê drêng rôe djâ păn ah ká rĕng kân, tơniăn ăm rôh păn”.

-Pôa nếo tối ‘na tơdroăng rah hdrê truâ, tiah mê ‘na tơdroăng chĕm ăm kâ mê ti lâi ăm tơtro, ô pôa?

Pôa Trịnh Bá Sơn: Truâ mê ai 2 túa mơdrăn chĕm, mê cho: mơdrăn ăm kâ  ki vâi meăn pŭm ‘măn ăm to truâ kâ ai tê a kơchơ; túa mâ peá ăm truâ kâ mâu kuăn ká kŭn ki tăng rup a têa kroăng têa klông, a klâng...), tung pơla păn vâi krâ nhŏng o kô chiâng tơrŭm péa túa mơdrăn chĕm ăm kâ vâ kơdroh yă rôe tung pơla păn. ‘Na túa ăm kâ mê kuăn pơlê thế pêi pro tro tiô pơkâ 4 tơdroăng, tíu ăm kâ, kơxô̆, ki tơ-brê , ƀă mâu kế chĕm. ƀă tung pơla păn kuăn pơlê thế ăm kâ 3 hdrôh, kơxo, kơhâi dế, kơxêi, tiô pơkâ dêi khu mơjiâng pro.

Kuăn pơlê thế xúa mâu ká ki păn a têa kroăng Krông Na, long  hngêi kơmăi on tơhrik Ƀuôn Tuôr Srah ai hên hdrê ká kŭn, kuăn pơlê lăm rơnăng châ ká  mê ăm truâ kâ tơ’nôm, vâ kơdroh liăn rôe mơdrăn chĕm ká ƀă rơkâ gá kô tâk hên. Tơdroăng ăm truâ kâ mâu ká kŭn kuăn pơlê thế  pro hơ’lêh ƀă mâu mơdrăn ki ê, vâ pôi tá ăm kâ hên tơmeăm kâ ah pro ‘mê têa.

-Ô pôa, tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng ƀă truâ kal tơmâng pêi pro tơdroăng ki ti lâi?

Pôa Trịnh Bá Sơn: Ƀă mâu truâ ai mâu pơreăng hmâ trâm hlo: cho pơreăng pro thĕn, tơlêa ƀă hmâ hlo a rơnó mêi, vê ngăn tâng hngíu mâu vi khuẩn ki pro thĕn kô tâk. Tâng ká tro pơreăng mê mâu ká kô hrá kân, ‘nâ hía hlâ. Ngin hnê tối ăm kuăn pơlê tung pơla păn truâ, pa kĭng  rah hdrê, rah tíu ki tơtro mê tơdroăng hbrâ mơdât pơreăng ăm truâ xuân kal khât. ‘Na tơná kuăn pơlê thê hbrâ mơdât mê ki xiâm, xua tâng lôi ká tro pơreăng klêi mê nếo pơlât ôh tá tơ-brê tơdroăng păn. ‘Na hbrâ mơdât pơreăng ngin hnê tối ăm kuăn pơlê kal thế xúa puâ tiu rơnó tâ tung ki liá kơtúa rơtâ tá long păn ká vâ mơgrúa têa long ki păn têa kơdê pơreăng thĕn mâu kuăn kiâ ki ‘mêi; xúa têa kơdê pơreăng ăm tơtro vâ xôh rơtâ tá long păn vâ kơdê kơmeăn; tung pơla păn kal thế tơtrŏng ngăn tiô rơnó tơ’nôm Vitamin C vâ ká mơdêk ivá rơdêi ăm truâ kâi trâng ƀă pơreăng.

- Hôm mơnê kơ pôa !

Tuấn Long

Katarina Nga - Gương tơplôu ƀă tơbleăng