VOV4.Xơ Đăng - Đăk Đoa cho môi tung mâu kơpong pêt kơphế tiah hmâ dêi kong pơlê Gia Lai. Tung mâu hơnăm achê pơla kố, kơnôm ing hmâ rĕng ƀă kơchơ mơdró ƀă tơrŭm krá ƀă khu mơdró kâ tê kơphế ngi kong têa ê, mê kuăn pơlê akố dế rế hía rế hơ’lêh túa pêt kơphế tiô túa ki ton chiâng pêt tiô túa ki nếo tiô mơnhên lâp plâi tơnêi, kum tê ngi kong têa ê, rak vế ivá ƀă ôh tá ‘mêi troh hyôh kong prâi.

Hngêi ai 1 ha kơphế, ngoh Si Môn (kot mâ hơnăm 1987, a pơlê Dor 2, cheăm Glar, tơring Đăk Đoa) ăm ‘nâi, kơnôm ing pêt tiô mơnhên UTZ (tơkéa vâ tối cho tơmeăm ki châ mơnhên dâi lĕm lâp plâi tơnêi ‘na kơphế krúa, rak vế ivá mơngế ki pêt ƀă rak vế kong prâi tơnêi tơníu tung pơla pêt), mê hên hơnăm kố, rơpŏng ngoh tê châ yă kơphế kơnâ tâ tâng vâ pơchông ƀă kơchơ ai 1.500 liăn tung 1kg. Ngoh Si Môn ăm ‘nâi, ngoh ƀă mâu rơpŏng kuăn pơlê pơlê Dor 2 veăng tung Khu pêi cheăng tơrŭm pêi chiâk deăng ƀă Tê mơdró Lam Anh (thôn Tuơh Ktu, cheăm Glar), tơhrâ rơtế ƀă dêi rơpó pêt kơphế tiô mơnhên UTZ sap ing rơnó hơnăm 2018 troh nôkố.

Tiah mê, túa pơkâ pêt hơ’lêh tâi tâng tiô troăng hưh cơ. Tung mê, pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong ƀă phon hoă hok châ kơdroh ƀă bu xúa a rơnó ki kal tê tiô pơkâ. Ngoh Si Môn tối nhên, pôi tá xúa pơkeăng xôh kơdê nhâ, mơdêk choi phon hưh cơ ƀă pro mơ-ŭm mâu kông, hnông kế tơmeăm sinh hok tung hbrâ mơdât pơreăng kâ ‘nhiê.

Xuân dế pêt 1,5 ha kơphế 20 hơnăm tiô mơnhên UTZ sap ing hơnăm 2018 nah troh nôkố, ngoh Suân (kot mâ hơnăm 1986, pơlê Gloi Wêt, cheăm Glar, tơring Đăk Đoa) ăm ‘nâi, rơnó ki apoăng nếo pơ’lêh, kơdrum loăng dêi ngoh kơdroh ki dâi lĕm, bu ối 1,7 tâ̆n kloăng tung 1 ha. La sap ing rơnó ki má 2 tơngi klêng, ki dâi lĕm hiăng rế tâk hên, xiâm loăng gá rơdêi tâ, tơnêi xuân dế ‘mâi mơnhông ki hơpok lĕm kơnôm ing tơdroăng ki ngoh mơdêk xúa phon hưh cơ.

Tiô ngoh Suân, pêt kơphế tiô mơnhên UTZ kum pro ai kơphế krúa tâ, ivá ngế ki pêt ƀă kong prâi tơnêi tơníu châ rak tơniăn, kơxô̆ liăn ‘no roê phon kơdroh mê ki pơxúa ing kơdrum loăng kô châ hên tâ.

Pôa Lê Hữu Anh, Kăn hnê ngăn Hô̆i đong Quan trĭ hlối cho kăn pơkuâ Khu pêi cheăng tơrŭm Pêi chiâk deăng ƀă tê mơdró Lam Anh ăm ‘nâi, nôkố khu pêi cheăng tơrŭm ai 19 ngế veăng ƀă 31 ngế rơpŏng tơrŭm, ƀă tâi tâng ƀăng tơnêi pêt dâng 70 ha. Tâi tâng ƀăng tơnêi kố châ pêt tiô pơkâ mơnhên UTZ. Tung mê,  70% ngế dêi khu pêi cheăng tơrŭm cho mơngế Bơhnéa a 3 to cheăm Glar, Ia Dơk ƀă cheăm Trang dêi tơring Đăk Đoa ai plâi kơphế châ tiô pơkâ lối hrĭng tâ̆n rêm hơnăm. Kơnôm tiah mê, khu pêi cheăng tơrŭm hiăng tơrŭm tê kơphế ăm khu mơdró kâ ki hmâ tê ngi kong têa ê, ƀă yă tơniăn.

Pôa Lê Hữu Anh tối ăm ‘nâi:

“Vâi krâ nhŏng o ki pêi chiâk deăng tŏng kum, veăng tơrŭm kơhnâ. Ki xiâm dêi ngin cho pêi lo mâu kloăng kơphế krúa, dâi lĕm vâ mơdêk ki kơnía ‘na tê. Pakĭng mê khu pêi cheăng tơrŭm tơbleăng kế tơmeăm kơphế ai inâi Slar Land coffee, ngế ki tơrŭm tung khu pêi cheăng tơrŭm ki kơhnâ rah xo sap ing mâu kloăng kơphế ki dâi lĕm má môi, apoăng kế tơmeăm hiăng châ kơchơ tơdah xo, tíu tê rế hía rế tâk hên”.

Pôa Bùi Quang Thoại, kăn phŏ hnê ngăn Vi ƀan cheăm Glar, tơring Đăk Đoa ăm ‘nâi, kơnôm pêt tiô tro pơkâ, mê kuăn pơlê dế rế hía rế châ mơdêk ki hlê plĕng pêt, hmâ ƀă kơphế tiô troăng hưh cơ, rak tơniăn ai plâi kơtóu dâi lĕm ƀă krá tơniăn:

“Tơdroăng ki xúa tiô pơkâ kum kuăn pơlê a cheăm ‘nâi túa ki pêt xúa pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong tro rơnó, pôi tá xúa pơkeăng ki xôh kơdê nhâ pro ‘mêi kong prâi tơnêi tóu, mơdêk ki kơnía dêi kế tơmeăm, pei lo mâu kloăng kơphế krúa, rak tơniăn tro tiô pơkâ”.

Hlo tơdroăng pêt kơphế iâ utâi utá, ôh tá tơniăn ‘na ki tê ăm kong têa ê, kal thế kuăn pơlê tơrŭm pêi chiâk tiô tơdroăng pơkâ. Tiah mê, tơrŭm môi tiah lâi? Ngế kuăn pơlê pêi chiâk kô ai pơxúa môi tiah lâi tung tơdroăng tơrŭm ƀă khu mơdró ki pêt kơphế? Mâu tơdroăng kơ-êng mê kô châ pôa Thái Như Hiệp, Kăn phŏ hnê ngăn khu pêt kơphế - Ca cao Việt Nam tiâ mơnhên tơdroăng kơ-êng a kơ’nâi kố.

-Ô pôa! Tiô pôa, ƀă tơdroăng tê kơphế ăm kong têa ê nôkố, tơdroăng tơrŭm pêi pêt ƀă mơjiâng inâi dêi mâu khu mơdró a tơnêi têa pin môi tiah lâi?

Pôa Thái Như Hiệp: Nôkố, mâu kơphế tung tơnêi têa ai 3 rơpâu 600 tíu tơnêi pêt kŭn ƀă kân dế pơxiâm pơ’lêh tơná ƀă pêi pêt, pêi lo plâi kơphế ki dâi lĕm ƀă kơphế krúa vâ pơ’lêh ki hmâ dêi mâu kơphế hdrối nah ki mơngế Việt Nam pin hmâ xúa ing kơphế kơ’nhâm, kơphế hơ’lâk. Achê kố, a xuân hlo kơphế tiah kố, kơphế Việt Nam hiăng chôa pơ’lêh tơná chiâng môi kơphế ki tơ-brê ƀă kơphế krúa. Kơphế mê ngăn nhoăm rak vế ivá ăm mơngế rôe xúa, ƀă kum kuăn pơlê mơdêk ki pơxúa.

Ki khât nôkố, mâu khu kơ-óu kơphế ki ai kơmăi kơ-óu iâ, hâi teăm kơ-óu hên la vâi kal athế ai khu ƀă mâu khu xiâm kơvâ cheăng veăng kum vâi mơjiâng inâi, mơjiâng pro môi khu pêi cheăng, mơjiâng luât vâ vâi châ veăng tơbleăng tê hên ai tŭm ivá ƀă vâi hlối khên tơnôu hlối tơrŭm tung khu.

-Nôkố, Khu ngăn kơphế - ca cao Việt Nam ai lối 100 ngế cho mâu khu mơdró pêi pro uâ pơliê rôe, kơphế, ca cao tê ăm kong têa ê. Tiah mê tung hơnăm hdrối kố hía nah, khu ki mê hiăng pêi klâi vâ tơrŭm ƀă kuăn pơlê ki pêt kơphế a Tây Nguyên tung mơjiâng kơpong pêt kơphế châ tiô pơkâ tê ăm kong têa ê, ô pôa?

Pôa Thái Như Hiệp: Nôkố, ki rơhêng vâ tê ăm kong têa ê rế iâ kal mâu khu mơdró mơnhông tơ-brê kơphế thế pro ti lâi vâ ing xiâm pin châ séa ngăn ki pêi lĕm lơ ôh. Séa ngăn ‘nôi ing xiâm vâ ’nâi kơphế pêi hôm krúa lĕm mê pin nếo ai kơphế ki lĕm tơtro ƀă mâu pơkâ dêi Khu vâ rôe, mê cho tơdroăng ki kal ki ngin dế pơxiâm tơbleăng thế pêi pro lâp lu 4 kong pơlê kơpong Tây Nguyên.

Xua nôkố pơ’lêh kơxô̆, kơxô̆ ki khât gá mê cho tơdroăng gá ối hơngế cho hơngế khât ƀă kuăn pơlê ki pêi chiâk.

Ƀă ki khât, tâng môi khu mơdró ki lâi ‘no liăn cheăng a kơvâ pêi chiâk dêi kong pơlê Gia Lai mê ki apoăng pin thế ‘nâi kố cho môi kơpong tơnêi Tây Nguyên rơpâu hơnăm. Gá cho môi tung mâu tơnêi ki kân má 2 dêi Việt Nam ƀă cho môi kơpong tơnêi hên tơmeăm khoăng vâ mơnhông tơ-brê ƀă pơxúa ‘na pêt loăng plâi, kơphế, tiu. Ki khât vâ châ tơrŭm ƀă mâu kơpong tơmeăm ƀă mơdêk pêt kơphế krá tơniăn dêi tơdroăng tơrŭm pêi ƀă mâu tôh kuăn pơlê ki tơrŭm pêi ƀă mâu kuăn pơlê ki pêi chiâk, ki apoăng khu mơdró pin thế mơnhên cho pin thế lăm ngăn a tơrêm kơpong, tơrêm tíu kuăn pơlê pêt vâ pin ai troăng rơhlâ hnê mơhno nhên ƀă pin kô chiâng kum ăm vâi ing pơxiâm apoăng.

-Tung la ngiâ, Khu ngăn ‘na kơphế - ca cao Việt Nam kô ai pơkâ môi tiah lâi vâ pơtối mơdêk tơrŭm tê ăm kong têa ê, kum kuăn pơlê Tây Nguyên mơdêk ki pơxúa ing pêt kơphế?

Pôa Thái Như Hiệp: Nôkố Khu ngăn kơphế - Ca cao Việt Nam mơdêk kơphế krá tơniăn ton hơnăm. Tung mê, pơ’lêh kơvâ pêt kơphế robusta chiâng kơvâ pêt kơphế ki tơ-brê lĕm vâ mơdêk pêi ton hơnăm tung mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên. Khu ngăn kơphế ca cao xuân dế pơxiâm hbrâ tơdjêp ƀă mâu kơpong ki pêt tơmeăm dêi mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên; kum ăm kơpong pêi pêt tơrŭm ƀă dêi rơpó vâ djâ tơmeăm dêi rơpó châ mơdêk tơ-brê hlối rơtế ƀă dêi rơpó kum mâu ngế ki pêt mơdêk pêi krúa vâ pơxúa tơƀrê krá tơniăn ton.

Nôkố, ngin dế mơjiâng mâu kơpong pêt tiô pơkâ kơtăng má môi tro tiô mâu kong têa vâ rôe, tung mê, ai Mih, Châu Âu, Nhuk lơ Hàn Quốc. La vâ mơdêk po rơdâ a mâu kong pơlê kơpong Tây Nguyên mê thế ai ton hơnăm. Ki xiâm kal má môi nôkố cho kal ai khu xiâm kơvâ cheăng ƀă Chin phuh veăng ƀă khu ngăn ‘na pêi pêt hlối rơtế ƀă khu mơdró vâ po rơdâ kơpong pêt.

-Hôm mơnê kơ pôa!

Nguyễn Thảo chêh

Katraria Nga - Gương tơplôu ƀă tơbleăng