VOV4.Xơ Đăng - Vâ rak vế mâu kơdrum kơphế, tiu ƀă pêi lo liăn tơ’nôm hên ăm vâi krâ nhŏng o kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng cheăm Nhân Cơ, tơring Dak Rlâp, kong pơlê Dak Nông hiăng khên tơnôu pêt tơvât loăng plâi kâ tung rơtế môi ƀăng tơnêi. Túa pêi ki kố hiăng pro pơxúa ‘na cheăng kâ, liăn ngân, malối cho ƀă plâi sầu riêng ki pêt pơtâ. Ƀai chêh a kơ’nâi kố ai chêh tối ki tơƀrê ai khât a cheăm Nhân Cơ, tơring Dak Rlâp, kong pơlê Dak Nông.

Pôa Phạm Văn Phú, ối a cheăm Nhân Cơ, tơring Dak Rlâp, kong pơlê Dak Nông ai kơdrum plâi sầu riêng vâ chê 2 ha hiăng châ krí. Pôa ăm ‘nâi, rơpŏng pơxiâm pêt plâi sầu riêng pêt tơvât tung kơdrum kơphế sap ing hơnăm 2010. Troh hơnăm 2015 mê hiăng châ krí iâ. Sap ing mê troh nôkố, ki dâi lĕm plâi kơtốu ƀă liăn châ xo pơtối tâk rế hía rế hên. Hơnăm 2020, hiăng châ lối 400 rơtuh liăn tung môi ha. Hơnăm kố, maluâ trâm xơpá xua pơreăng COVID-19, la tơdroăng ki tê plâi sầu riêng xuân ối châ tơniăn. Nôkố pôa Phú dế pơtối po rơdâ ƀăng tơnêi pêt tơvât tơ’nôm 3 ha plâi sầu riêng.

“Á hlo liăn tơkâ ing plâi sầu riêng pêt tơvât tung môi kơdrum kơphế hlo plâi kơtốu hên ƀă pêi liăn hên tâ. Môi tiah hơnăm hdrối kố nah, rơpŏng châ xo liăn 400 rơtuh ing plâi sầu riêng. Hơnăm kố á hlo plâi sầu riêng ối mơnhông tâ, rêm hơnăm ki dâi lĕm gá hên tâ, lĕm tâ, yă châ 40 troh 50 rơpâu liăn môi kg mê vâi krâ nhŏng o hmiân tuăn. Á hlo phiu ro drêng yă tê plâi sầu riêng gá tơbêng ăm loăng kơphế ƀă tiu mê hlo tơniăn.

Ôh ti xê to kơhnâ rak ngăn loăng plâi ki pêt tơvât plâi sầu riêng dêi tơná, mâu rơpŏng ối tơrŭm vâ tŏng kum dêi rơpó ‘na hdrê, kih thuât ƀă mơjiâng tơdroăng ki pêt tê kế tơmeăm pêi pro tiô tơdroăng ki rơhêng vâ roê tê ki hên dêi mâu khu mơdró kâ ki vâ tê ngi kong têa ê. Nôkố, Kâu lak ƀô̆ sầu riêng Nhân Cơ hiăng ai 18 rơpŏng veăng tung ƀăng tơnêi lối 78 ha. Pôa Đoàn Hồng Thịnh, ngế ki veăng cheăng tung kâu lak ƀô̆ Sầu riêng cheăm Nhân Cơ ăm ‘nâi, kơnôm ing tơdroăng ki veăng tung túa pơkâ tơrŭm pêt mê plâi ki pêi lo ôh tá tro khu ki roê hjip yă. Plâi sầu riêng hiăng pro pơxúa ‘na liăn ngân ƀă tơniăn tâ hên tâng vâ pơchông ƀă hdrối.

“Ngin rơhêng vâ mâu kơ koan ki ai tơdjâk troh Tơnêi têa tơmâng ngăn, pro tơ’lêi hlâu ăm ngin mơjiâng pêi pro troh tơdroăng ki mơjiâng khu pêi cheăng tơrŭm ƀă chêh inâi mâu inâi VietGAP, GlobalGAP. Ƀă pơkâ ‘na mơnhông pêt plâi sầu riêng krúa vâ pêi pro châ tơdroăng ki rơhêng vâ roê kâ dêi kuăn pơlê, kố xuân cho tơdroăng ki rơhêng vâ xúa tơdjuôm ‘na mơnhông dêi kơvâ pêi chiâk deăng nôkố”.

Tiô jâ Nguyễn Thị Thu Nguyệt, kăn hnê ngăn kuăn pơlê pêi chiâk deăng Nhân Cơ nôkố, lâp cheăm ai lối 300 ha plâi sầu riêng, ƀă dâng 200 ha hiăng châ krí xo. Yă plâi sầu riêng tung 2 hơnăm kố tê châ sap ing 30 rơpâu troh 50 rơpâu liăn môi kg ngăn kơ rơnó, kum kuăn pơlê pêt châ xo liăn hên. Tung mê, ai hên rơpŏng châ xo liăn rêm hơnăm lối 200 rơtuh, xuân ai rơpŏng ki ‘nâ châ xo liăn lối 1 rơtal. Kơnôm pêt tơvât loăng plâi kâ mê tơdroăng rêh ối dêi vâi krâ nhŏng o hiăng chía niân khât.

“Cheăm Nhân Cơ dế pêi pro mơjiâng inâi sầu riêng vâ mơđah tơbleăng troh a mâu kong pơlê ki ê ƀă pro ai pơxúa ‘na pêi lo liăn hên ăm vâi krâ nhŏng o. Khu ngăn kuăn pơlê pêi chiâk deăng mơhnhôk vâi krâ nhŏng o ki ai mâu ƀăng tơnêi ki lâi kơphế tiu ối lĕm mê pơtối rak ngăn. Mâu ƀăng tơnêi ki lâi mâu kơphế tiu ôh tá lĕm xếo mê athế hơ’lêh pêt plâi sầu riêng lơ hơ’lêh pêt loăng plâi kâ tiah mê nếo ai troăng rak ngăn tro ƀă dêi lĕm ‘na mâu kế tơmeăm gá kô lĕm tâ”.

Túa pêt tơvât loăng plâi sầu riêng a tơnêi pêt kơphế ƀă pêt tiu a cheăm Nhân Cơ, tơring Dak Rlâp hiăng hlo tơ-ƀrê. Tơring Dak Rlâp, kong pơlê Dak Nông tơbleăng hơ’lêh hdrê loăng pêt, tơniăn tíu tê mâu tơmeăm ki pê lo ing chiâk deăng ki nếo dêi kong pơlê môi tiah lâi? Tơdroăng tơpui tơno pơla pôa Phạm Quang Vượng, Ngế pơkuâ ƀơrô ngăn ‘na chiâk deăng ƀă mơnhông mơdêk thôn pơlê tơring Dak Rlâp ai mơnhên tơdroăng kố:  

-Kơvâ ngăn ‘na chiâk tơring Dak Rlâp hiăng ai pơ’lêh ti lâi mâu hdrê loăng pêt drêng mâu hdrê loăng ki xiâm hdrối nah cho kơphế ƀă tiu đi đo chu yă rơpâ?

-Pôa Phạm Quang Vượng: Tung tơring Dak Rlâp sap hơnăm 2015 troh nôkố yă mâu tơmeăm pêi lo ing chiâk deăng ki xiâm tung mê ai tiu, kơphế đi đo chu rơpâ tung hên hơnăm. Tung pơla to lâi hơnăm mê, kuăn pơlê hiăng pơ’lêh mâu tơnêi pêt vâ tơniăn châ xo tơ’mot liăn ƀă mơnhông cheăng kâ. Mê cho kơvâ ngăn ‘na chiâk deăng tơring hiăng tí tăng ‘nâi plĕng ăm khu râ kơpêng pêi pro tơdroăng tơkêa bro ‘mâi mơnhông pêi chiâk deăng dêi kong pơlê Dak Nông. Tơring Dak Rlâp hiăng tơbleăng ăm tâi tâng ăm kuăn pơlê tung tơring ƀă tơdroăng hơ’lêh mâu deăng pêt loăng plâi ki xiâm. Tung mê tơkŭm ‘mâi hơ’lêh a mâu tơnêi ki pêt tiu ki oh tá chiâng xếo, ki hiăng hlâ, ki hiăng tro pơreăng, xuân môi tiah mâu hdrê loăng ki ê môi tiah loăng kơphế ki hiăng krâ, loăng kơxu pơ’lêh pêt loăng plâi kâ ki khât păng ‘nâng ƀă hlối pêt tơvât vâ ai tơ’nôm tơmeăm pêi lo châ tê hên, ƀă tơnêi sap 5 - 10 ƀă 15 ha pêt to loăng bơr hdrê ki khât păng ‘nâng, sầu riêng ki khât păng ‘nâng. Tiô riân ngăn dêi tâi tâng tơring ai dâng 500 ha loăng plâi ki khât păng ‘nâng pêt tơvât, la kơxô̆ ki ăm hlo hên tâ mê nếo.  Tăng tơ’nôm kơxô̆ liăn. ‘Na mơdêk hơ’lêh pêt mâu hdrê loăng ki mê kong pơlê pơkâ mâu hdrê loăng ki mê ai pơxúa hên, krá tơniăn ton tâ. Ƀă mâu loăng plâi kâ malối loăng plâi sầu riêng ƀă mâu loăng plâi bơr sáp, klêi mê mâu túa plâi bơr châ lôi ton. Troăng rơhlâ vâ pêi tung la ngiâ dêi kong pơlê xuân hbrâ tối hdrối tung pơla hơnăm 2021-2015 malối sap hơnăm 2023 mê tơnêi hơ’lêh pêt loăng plâi bơr ƀă loăng plâi sâu riêng kô troh rơnó krí xo. Mê kong pơlê hiăng tơbleăng pêt tiô troăng rơhlâ pêi chiâk tơniăn ing VietGAP tơngi klêng, pakĭng mê tơrŭm pêi tiô pơxúa vâ ki ahdrối cho pro ‘măn ton.

-Vâ mơdêk ki pơxúa dêi loăng plâi kâ kong pơlê hiăng ai mâu troăng rơhlâ ki klâi ô pôa?

-Pôa Phạm Quang Vượng: Kong pơlê hiăng ƀă dế kơbông krếo mâu khu mơdró ‘no liăn cheăng ‘na tơdroăng pêi chiâk deăng, tung mê ai ‘no liăn ‘na pro hngêi kơmăi uâ mơdiê pro tơmeăm hngíu mâu plâi kâ tê ăm kong têa ê. Nôkố, tơring hiăng tơmâng mơhno tơkŭm pêi ƀă mâu tơdroăng vâ veăng kum mâu khu pêi cheăng tơrŭm ƀă khu mơdró ‘na tơmeăm khoăng tiô kih thuât, mâu tíu krâ ‘măn kơmăi vâ hbrâ ăm tơdroăng ‘no liăn mơjiâng hngêi kơmăi têng pro tơmeăm ki lĕm tâ. Tung tơring ai lối 30 khu pêi cheăng tơrŭm tung mê ai 29 khu pêi cheăng tơrŭm pêi chiâk deăng.

Nôkố mâu khu pêi cheăng tơrŭm hiăng pơtối pêt mâu loăng plâi, tung môi kơdrum kơphế pêt tơvât loăng plâi sầu riêng, kơphế pêt tơvât loăng plâi bơr,  tiu tơvât ƀă sầu riêng, tiu tơvât ƀă bơr, ƀă tâi tâng tơnêi pêt tơvât loăng plâi kâ troh nôkố lối 1 rơpâu ha. Kong pơlê tối thế ai tơrŭm krá pơla khu mơdró ƀă mâu ki mơdró, tơrŭm pơla mâu rơpŏng kuăn pơlê ƀă kuăn pơlê ƀă khu pêi cheăng tơrŭm ƀă pơla khu pêi cheăng tơrŭm ƀă khu mơdró mê nếo ai mâu khu tơmeăm tiô pơkâ mê nếo châ tê ăm kong têa ê.

Tung tơring Dak Rlâp, tơdroăng mơhnhôk ‘no liăn cheăng dêi kơvâ pêi chiâk ƀă tơring mơ-eăm  krếo mâu khu mơdró, mâu khu ki rôe ing Hà Nội, Pơlê kong kân Hồ Chí Minh, Đồng Nai... Laga vâ mơjiâng mâu kŏng ti ki kân mê xuân hâi ai xua mâu khu tơrŭm cheăng vâi dế tí tăng ngăn.

-Tơring Dak Rlâp kô ai mâu troăng rơhlâ môi tiah lâi vâ mâu loăng plâi kâ môi tiah ƀơr, sầu riêng, ôh tá mơdêk pêt hên luâ tơdroăng pơkâ dêi kong pơlê?

-Pôa Phạm Quang Vượng: “Tơdroăng kố tơring ai hnê tối ăm kuăn pơlê kal thế tơkŭm a mâu loăng plâi ki xiâm dêi kong pơlê ‘na tơdroăng kal va ki khât gá kuăn pơlê vâi pơkâ dêi tung kơdrum thế pêt ki klâi. Ai ngế ki ‘nâ ôh ti vâ pêt kơphế ‘nâ hía vâi ai tíu tê tơniăn ƀă ngăn tiô kơxô̆ mơngế ki pêi, kơxô̆ liăn. Ai ngế ki ‘nâ hơ’lêh pêt loăng plâi sầu riêng ki khât păng ‘nâng mê drêng hiăng tăng ai tíu vâ tê. ‘Na troăng rơhlâ dêi tơring cho tơkŭm a mâu loăng plâi ki xiâm, la kơxô̆ loăng plâi kâ nôkố dế tâk rêm hơnăm. Pakĭng mê, ngin krếo thế mâu rơpŏng kuăn pơlê ki rơkê ‘na cheăng kâ vâi kô pro túa pêt loăng sầu riêng ing 5ha troh 15ha vâ pêi lo tơmeăm  ƀă mơnúa pêi ăm mâu rơpŏng kuăn pơlê ki pêt chiâk troh lăm ngăn, vâ hriâm ƀôi. Ki hên tơring hnê tối ăm kuăn pơlê pêt tơvât.

-Mơnê kơ pôa Phạm Quang Vượng, Ngế pơkuâ ƀơrô ngăn pêi chiâk ƀă mơnhông mơdêk thôn pơlê tơring Dak Rlâp.

Gương- Katarina Nga tơplôu ƀă tơbleăng