VOV4.Xơ Đăng - Ƀă mâu ngế ki tro pơreăng HIV/AIDS, tơdroăng ki rak vế pơlât ƀă pơkeăng ARV cho môi tung mâu tơdroăng ki kal tung tơdroăng ki rak vế ivá dêi mâu ngế ki tro pơreăng xuân môi tiah rak vế pơlê pơla hluăn ing ki tâ tú dêi pơreăng. Xua mê, vâ tơdroăng rak vế pơlât dêi mâu ngế tro pơreăng HIV ôh tá pơtê, tung pơla hdrối kố nah Kơbong hbrâ mơdât HIV/AIDS – Tíu xiâm Séa ngăn châi tamo kong pơlê Dak Lak hiăng ai hên túa pơkâ hbru pơkeăng ăm ngế ki tro pơreăng vâ vâi châ pơlât pơtối, ôh tá tơdjâk troh ivá.

Mâu hơnăm hdrối mê hía nah, drêng tối troh ngế ki tro pơreăng HIV/AIDS hên ngế hmâ pơrah, ôh tá vâ ối achê. Ƀă mâu ngế ki tro pơreăng HIV, tro pơreăng châ ngăn cho hiăng djâ tơvế tung châ tơná tơdroăng tamo ki râ. Laga, nôkố, kơnô ing pơlât ƀă pơkeăng virus ARV, mâu ngế ki tro pơreăng HIV hiăng tăng hlo ăm tơná tơdroăng ki loi tơngah nếo, pơtối rêh, pêi cheăng môi tiah mâu ngế ki mo lĕm ki ê.

Pơkeăng virus ARV cho troăng hơlâ ki tơƀrê tung tơdroăng rak vế ivá ăm mâu ngế ki tro pơreăng HIV ƀă rak vế pơlê pơla hluăn ing ki tâ tú dêi pơreăng. Pơlât ARV rĕng mơni kô kâi pro kơdroh 41% tro mâu pơreăng tâ tú tơ’lêi ƀă kơdroh kơxô̆ ngế hlâ; kơdroh 96% ki tâ tú HIV ing tơdroăng ki ối dêi ƀă pó pơla kơnốu ƀă kơdrâi ƀă kơdroh ki tâ tú HIV sap ing nôu ngi kuăn chu ối 2%; kơdroh ki xơpá ‘na liăn ngân ăm rơpŏng ƀă ăm kơvâ pơkeăng ƀă khăm pơlât tung pơlât ƀă hbrâ mơdât.

Sap ing khế 4/2021, drêng pơreăng COVID-19 tâ tú rôh má 4 ƀă troh nôkố, tơdroăng ki tâ tú rơ-iêo dêi pơreăng COVID-19 hlo ôh tá tơniăn pro tơdroăng rak ngăn, pơlât ăm mâu ngế ki tro pơreăng HIV xuân trâm hên tơdroăng xơpá. Tiô tơdroăng ăm ‘nâi ing Kơbong hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS, riân troh khế 11/2021, Kơbong dế pơlât ARV ăm 462 ngế tro pơreăng HIV/AIDS, tung mê, ai hên ngế tro pơreăng cho a mâu tơring, cheăm kơpong hngế hngo ƀă ai tá mâu ngế ki tro pơreăng ối a mâu kơpong ki tro mơdât mot lo xua pơreăng COVID-19 mê ôh tá châ troh xo pơkeăng.

Vâ rak tơniăn ăm mâu ngế ki tro pơreăng châ pơlât pơtối, Kơbong hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS hiăng tơbleăng hên troăng hơlâ vâ mâu ngế ki tro pơreăng pơtối châ xúa pơkeăng.

Ƀok thái pơkeăng Đào Thị Hảo, kăn phŏ pơkuâ Kơbong hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS Tíu xiâm Séa ngăn châi tamo kong pơlê Dak Lak, ăm ‘nâi:

“Tung tơdroăng pơreăng COVID-19 môi tiah nôkố, vâ rak tơniăn ăm mâu ngế ki tro pơreăng ôh tá tro pơtê drêng pơlâ ARV, Kơbong hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS hiăng pêi pro hên troăng hơlâ tŏng kum mâu ngế ki tro pơreăng môi tiah pơkâ túa ki hbru pơkeăng ton hâi ăm mâu ngế ki tro pơreăng, ki nhên 3 khế môi xôh ƀă mâu ngế ki tro pơreăng pơlât rak vế tơniăn.

Pakĭng mê, ƀă mâu ngế ki tro pơreăng xua tơdjâk dêi pơreăng COVID-19 athế klâ ối krê, tung kơpong tro mơdât mot lo lơ a mâu tíu pơlât COVID-19, Kơbong hiăng tơrŭm ƀă mâu kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng a tíu ngế ki pơreăng HIV dế pêi pro hbrâ mơdât pơreăng COVID-19 vâ teăm xo pơkeăng teăng ăm mâu ngế ki tro pơreăng, kum mâu ngế ki tro pơreăng pôi tá tro pơtê tung pơla pơlât.

Drêng pêi pro tiô tơdroăng pơlât, virus HIV dêi ngế tro pơreăng kô kơdroh chu ối a klo ôh tá chiâng châ hlo, rak ăm ngế ki tro pơreăng ivá rơdêi ƀă hbrâ mơdât tơdroăng ki tâ tú virus tung xo ah hmôi. Tâng tơdroăng pơlât ARV tro pơtê, virus kô tâk hên, châ chăn ôh tá kâi hbrâ mơdât ki nồng đô̆ virus sap ing mê pro ăm hê̆ miễn dịch dêi ngế ki tro pơreăng kơdroh mơni kô chiâng hlâ. Pakĭng mê, tâng ngế ki tro pơreăng ôh tá pơlât ARV tơ’mô, châ chăn kô pro ai mâu túa pơreăng HIV ki ôh tá kâi pơlât prêi ƀă pơkeăng, tơdrêng amê hnối mơdêk ivá ki tâ tú dêi pơreăng troh kuăn pơlê.

Ngế ki tro pơreăng T.V.T, ối a tơring Čư̆ Kuin, kong pơlê Dak Lak, ăm ‘nâi:

“Dreng pơreăng COVID-19 tâ tú, xơpá tung tơdroăng ki prôk lăm, rêm rôh lăm khăm mâu ƀok thái pơkeăng pơrá tơmâng troh tơdroăng ki hbru pơkeăng rêm khế, hnê nhên ăm á. Pơreăng tâ tú rơ-iêo, xâu tro pơtê la drêng lăm troh a kố ƀok thái pơkeăng tơmâng, hnê, tŏng kum hbru pơkeăng ton hâi 1 khế 1 hdroh mê á hmiân tuăn tâ, kơdroh xơpá ‘na prôk lăm xua hngế”.

Vâ hbrâ mơdât pơreăng COVID-19, hên tơring, cheăm xúa tơdroăng ki vê hdró kơpong, mơdât mâu tíu ki ai pơreăng vâ hbrâ mơdât pơreăng, ƀă ai ôh tá iâ mâu ngế ki tro pơreăeng dế pơlât ARV hiăng ôh tá châ lăm xo pơkeăng xua ối tung kơpong ki mơdât mot lo dêi mâu tơring, cheăm, xua mê, vâ mâu ngế ki tro pơreăng pơlât ARV ôh tá tro pơtê, Kơbong hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS hiăng pơtroh mâu ngế ki cheăng mơnhên tíu ối, kơxô̆ phôn râng kŏng dêi ngế ki tro pơreăng tung hồ sơ chêh tơdroăng châi tamo vâ pơtroh pơkeăng tiô troăng pơtroh kơthô lơ pơtroh ăm mâu Tíu khăm pơlât cheăm tơring tíu ngế ki mê rêh ối.

Ngế ki tro pơreăng P.V.T, ối a tơring Krông Ana, kong pơlê Dak Lak, tối tơ’nôm:

“Pơreăng COVID-19 tâ tú rơ-iêo la mâu ƀok thái pơkeăng hiăng tiâ mơnhên tâi, ai kơxô̆ phôn, á bu khê̆n mê mâu ƀok thái pơkeăng pơtroh pơkeăng vêh troh hngêi pơkeăng cheăm, mê á troh xo amê, gá kơdroh iâ ki xơpá ‘na prôk lăm xua hngế”.

Hdrối mê, vâ rak tơniăn mâu ngế ki tro pơreăng HIV/AIDS ôh tá tro pơtê pơlât pơkeăng ARV tung pơla ai pơreăng COVID-19 tâ tú rơ-iêo, Tíu Hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS hiăng ai mâu tơdroăng ki hnê mơhno nhên ăm mâu kong pơlê, pơlê kong kân tung lâp tơnêi têa. Tiah mê, Tíu xiâm Hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS ƀă mâu tíu pêi cheăng ai tơdjâk chêh túa pơkâ mơnhên mâu túa pơkâ vâ rak vế tơdroăng ki khăm ƀă hbru pơkeăng ARV ăm mâu ngế ki tro pơreăng HIV/AIDS, mâu ngế ki pơlât hbrâ rơnáu hdrối ki tâ tú dêi pơreăng HIV (PrEP) tung mâu ngế ki ai môi lơ hên tíu pơlât HIV/AIDS, tíu ki pơlât PrEP tro klâ ăm ối krê.

Ƀă mâu kong pơlê, pơlê kong kân ki ai hên tíu pơlât HIV/AIDS, PrEP, tâng môi lơ môi tíu pơlât tro klâ ăm ối krê mê mâu ngế ki cheăng ‘na khăm pơlât a mâu tíu pơlât ki tro klâ ăm ối krê tơbleăng rĕng má môi ăm mâu ngế ki tro pơreăng HIV/AIDS, mâu ngế ki pơlât PrEP dế pơlât ‘na tơdroăng ki tơdah pơlât, tơdrêng amê hlối tiâ mơnhên ăm mâu ngế ki tro pơreăng ‘na pơlât pơtối a mâu tíu pơlât HIV/AIDS, PrEP tơtro tiô pơkâ hiăng chêh vâ kơdroh ki tâ tú COVID-19 ăm mâu ngế ki tro pơreăng HIV/AIDS.

Tung tá péa tơdroăng ki tối a kơpêng, kơjo má môi cho tơdroăng ki hbru pơkeăng ARV a mâu hngêi pơkeăng cheăm, bêng tơtro ƀă mâu ngế ki tro pơreăng la kal châ tơdroăng ki môi tuăn dêi ngế ki tro pơreăng ƀă rak vế pơkí inâi ăm ngế ki tro pơreăng.

Tung tơdroăng ki ngế tro pơreăng dế pơlât pơkeăng ARV, ngế ki pơlât hbrâ mơdât PrEP tro klâ ăm ối krê a tíu khăm pơlât dế séa ngăn ngế ki tro pơreăng chiu pôu râng dêi hnoăng hbru pơkeăng ARV ăm ngế ki tro pơreăng ing môi ngế kăn ƀô̆ ngăn pơkeăng châ xing xoăng hnoăng tŏng kum ăm tíu ki klâ ốikrê.

Cơ koan xiâm hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS ai hnoăng cheăng xing xoăng pơkeăng ARV pơla mâu tíu khăm pơlât tung kong pơlê tung mê ai tá mâu tíu ki tá hâi cho tíu pơlât la châ Khu ngăn pơkeăng ƀă khăm pơlât pơcháu hnoăng cheăng tŏng kum tơdrêng.

Tâng ngế ki tro pơreăng châ pơtroh khăm ƀă hbru pơkeăng a kong pơlê ki ê xuân môi tiah a kong pơlê ki lâi ‘lo ai tíu pơlât klâ ối krê pơkâ thế tŏng kum tối tơbleăng tơdrêng ăm Khu xiâm hbrâ mơdât pơreăng HIV/AIDS vâ tŏng kum, xing xoăng.

Hlo pơreăng tâ tú rơ-iô dêi COVID-19, Khu chêh hlá tơbeăng ‘na tơdroăng kố hiăng tơpui tơno ƀă ƀok thái pơkeăng Đào Thị Hảo-  Phŏ Khoa hbrâ mơdât HIV/AIDS Tíu xiâm Séa ngăn mơdât pơreăng kong pơlê Dak Lak vâ hlê nhên ta ‘na pơreăng HIV/AIDS xuân môi tiah tơdroăng hnê tối dêi ngế tâ pơreăng  HIV/AIDS pêi pro vâ rak lĕm dêi ivá tơná tung rơnó hên ngế tâ COVID-19.

-Pâ ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi HIV cho ki klâi ƀă nôkố mơngế ki tâ pơreăng HIV hiăng ai troăng pơlât HIV môi tiah lâi?

-Bok tháipơkeăng Hảo:HIV cho cho pơreăng ki pro kơdroh kế ki mơjiâng chiâng mơheăm, drêng virus mot tung châ, virus HIV kô lăm kâ ’nhiê kế ki vâ mơjiâng chiâng mơheăm lĕm dêi mơngế ki tropơreăng mê, pro ăm kế vâ mơjiâng mơheăm lĕm dêi mơngế ki tro tâ pơreăng chiâng rế kơdroh pro tơ’lêi ăm mâu pơreăng xông, kế ki ‘mêi ối tung châ vâ xông rơdêi ƀă pro ăm tung châ mơngế ki tâ tú chiâng pơreăng. Xua mê, HIV vâi ối pơxá cho pơreăng ki tơ’lêi tro drêng tơngôu.

Nôkố, hâi ai pơkeăng pơlât ki ăm prêi khât pơreăng kố vâ pơlât mơngế ki tâ tú HIV. Mơhé ti mê, tơdroăng pơlât ƀă pơkeăng Kháng sinh HIV (ARV) dế cho troăng rơhlâ ki pro pơxúa ăm mơngế ki châi, kum ăm mơdât virus tung châ ngế ki tâ, ing mê pro ăm tâk kế vâ mơjiâng chiâng mơheăm lĕm, kum mơngế ki tâ pơreăng rêh ton tâ, ivá mo lĕm tâ ƀă malối pro kơdroh ki tâ tú HIV ăm mâu ngế ki rơtâ tâ.

-Ƀok thái pơkeăng ăm ‘nâi ki kal dêi tơdroăng pơlât đi đo ƀă pơkeăng ARV?

-Bok thái pơkeăng Hảo: Tâng pơlât ARV lơ tro pơtê kô tơdjâk ‘mêi kân troh ivá dêi ngế ki tâ pơreăng. Drêng pơlât tro pơtê pơlât kô pro nồng độ pơkeăng tung mơheăm dêi ngế ki tâ tú mê chu kơdroh, pro ăm ngế ki châ chiâ tâ châi xua nồng độ virus, ing mê pro kế vâ mơjiâng chiâng mơheăm lĕm dêi ngế ki châi rế pá kâi ƀă kô pro hlâ mơngế.  Pakĭng mê, tâng ngế ki tâ pơreăng HIV ôh tá vâ râk vế pêi pro  tơdroăng pơkâ pơlât tung châ ngế ki mê kô chiâng ai mâu virus HIV ki ôh tá xâu kơ peăng. Kố cho tơdroăng ki rơ-iô. Pakĭng mê, drêng pơlât lơ pơtê pơlât, tung châ kô rế ai virus hên tâ’’.

-Ƀok thái pơkeăng hnê tối ti lâi ăm kơ mâu ngế tâ HIV vâ tơniăn ‘na rak vế ivá tung pơla dế tâ tú rơ-iô dêi pơreăng COVID-19?

Bok thái pơkeăng Hảo:Ƀă mâu ngế tâ HIV, kế ki vâ mơjiâng chiâng mơheăm dêi ngế ki tâ tú hiăng rế kơdroh, rế pá kâi hro tâng vâ pơchông ƀă mơngế ki oh tá tâ pơreăng, xua mê, tâng tro tâ COVID-19 lơ mâu tơdroăng châ ki tơ’lêi tro drêng tơngôu mê tơ’lêi pro rế chiâng râ ó tâ. Xua mê tung rơnó ai pơreăng kó, ngế ki tro pơreăng mê thế râk vế pêi pro tơdroăng pơkâ pơlât, tơniăn tro tiô hnê mơhno dêi ƀok thái pơkeăng, thế ai troăng rơhlâ đi đo ƀă mâu tíu pơlât, tâng ôh krếo ing kơxôn phôn lơ ing online... ƀă hên tơdroăng ki ê vâ drêng ai tơdroăng klâi vâ rĕng krếo Khu ngăn pơlât veăng kum. Vâ hbrâ mơdât COVID-19, ngế ki tâ HIV thế kơdroh ối  achê ƀă ngế tơ’êi tâ tú COVID-19 vâ kơdroh ki tâ tú. Pakĭng mê, kal thế rêh ối lĕm ro, kâ ôu tro tơdroăng, thế châ pơtê tơtro, kâ tŭm trếo kơhiâm.

-Mơnê ƀok thái pơkeăng!

Mai Lê - Quang Nhật chêh

Katarina Nga- Gương tơplôu ƀă tơbleăng