VOV4.Sêdang - Tung pơla hdrối kố nah, a tơring Čư̆ Pưh, kong pơlê Gia Lai, tơdroăng ki tiu hlâ xua pơreăng, yă tê chu kơdroh pro kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng trâm pá. Hlo tơdroăng ki ai khât kố, vâ mơnhông cheăng kâ, hên rơpŏng hiăng hơ’lêh ƀăng tơnêi pêt ki pêt tiu chiâng pêt loăng plâi kâ. Tơƀrê ‘na cheăng kâ sap ing mâu kơdrum loăng plâi kâ pơxiâm hiăng hlo tơƀrê châ mơnhên tối ƀă xuân po troăng prôk nếo tung pêi chiâk deăng a tơring. Ngế chêh hlá tơbeăng ai chêh tối.

Hdrối kố nah, ƀă 1 ha tơnêi, ngoh Phan Văn Trùng a thôn Ia Reng, cheăm Ia Le, tơring Čư̆ Pưh, kong pơlê Gia Lai hiăng pêt mơnúa ngăn hên túa hdrê loăng môi tiah kloăng hôt, pôm loăng, alâi la xua tơnêi ôh tá hơpok lĕm, yă tê ôh tá tơniăn, ‘no liăn roê phon, pơkeăng xôh kơdê oâ hdrong tâk hên mê ki tơƀrê ‘na liăn ngân iâ. Klêi kơ’nâi tí tăng ‘nâi, ngoh Trùng hlo tơdroăng ki pêt plâi nong Đài Loan pro ai pơxúa ‘na cheăng kâ, tơ’lêi pêt ƀă rak ngăn xuân môi tiah tơtro ƀă kong prâi tơnêi tơníu dêi tơring mê ngoh pơkâ hơ’lêh pêt plâi nong.

Kơnôm chiu pá hriâm ƀối ki rơkê plĕng ‘na khoa hok kih thuât pêt, kơdrum plâi nong đi đo xông kân lĕm, iâ oâ hdrong kâ ‘nhiê ƀă plâi kơtốu hên. Nôkố, kơdrum plâi nong hiăng châ krí 2,2 tâ̆n. Ƀă yă tê sap ing 10 - 15 rơpâu liăn/kg, ôh tá riân liăn ‘no hrê, rak ngăn rơpŏng ngoh Trùng hiăng châ liăn tơkâ lối 50 rơtuh.

“Rơpŏng á pêt plâi nong Đài Loan sap ing hơnăm 2018, nôkố cho hơnăm má pái ƀă châ krí ki apoăng. Xuân hlo châ hên tâ tâng vâ pơchông ƀă pêt prá alâi, hơnăm kố châ krí xo 150 to xiâm loăng mê xuân châ 1 tâ̆n 5 tă plâi nong”.

Cho ngế ki hiăng trâm tơdroăng ki chĕn hên liăn xua tiu ôh tá ai yă xuân môi tiah pơreăng kâ ‘nhiê, ngoh Võ Văn Tài a thôn Thiên An, cheăm Ia Blứ, tơring Čư̆ Pưh pơkâ pêt 300 to xiâm loăng plâi na a tơnêi ki tro lŭp sap ing pêt tiu. Klêi kơ’nâi 6 hơnăm rak ngăn, kơdrum plâi nâ dêi rơpŏng ngoh hiăng xông kân lĕm, ai plâi kân tơ’mô, túa plâi ngăn lĕm mơnâ krí châ 2 rơnó tung môi hơnăm. Rêm rơnó krí, rơpŏng ngoh châ tê ăm kơchơ hlối, pá xôp 10 tâ̆n plâi na ƀă yă tê sap ing 30 troh 50 rơpâu liăn/kg. Ôh tá riân liăn ngân ‘no hrê rak ngăn, rêm hơnăm ngoh Tài châ xo liăn tơkâ dâng 500 rơtuh.

Hlo tơdroăng ki pêt plâi na pêi lo liăn tơniăn, rơpŏng ngoh Tài pơtối po rơdâ tơ’nôm ƀăng tơnêi pêt plâi na tâk troh 900 xiâm. Ngoh Võ Văn Tài ăm’nâi:

“Hdrối nah rơpŏng á pêt tiu, klêi kơ’nâi ai pơreăng kâ ‘nhiê, tiu hlâ mê á hiăng ko ‘nhiê dêi loăng tiu ƀă pêt loăng plâi na ngăn hlo tơtro ƀă tơnêi tơníu dêi tơring há lơ ôh. Klêi kơ’nâi hâi khế pêt mơnúa ngăn á hlo loăng plâi na tơtro ƀă tơnêi tơníu mê á hiăng mung liăn ing hngêi rak liăn vâ pêt loăng plâi na. Klêi kơ’nâi 3 hơnăm pêt hiăng ai plâi krí châ 10 tâ̆n, nôkố, plâi na hiăng châ khu pêi cheăng tơrŭm roê ối châ veăng tung OCOP dêi tơring”.

Pôa Nguyễn Long Khánh, kăn pơkuâ Ƀơrô pêi chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê tơring Čư̆ Pưh ăm’nâi, hdrối kố nah, Čư̆ Pưh hiăng rah xo pêt tiu dêi kong pơlê Gia Lai ƀă kơxô̆ ki kố hiăng tâk troh 1.700 ha. Laga, klêi kơ’nâi hên hơnăm yă tiu ôh tá tơniăn ƀă pơreăng kâ ‘nhiê, vâi krâ nhŏng o hiăng hơ’lêh pêt hdrê loăng ki kố chiâng pêt loăng plâi kâ. Nôkố, tơring hiăng ai lối 600 ha loăng plâi kâ châ hơ’lêh pêt sap ing tiu hiăng pro ăm kuăn pơlê ki pêi chiâk deăng pêi lo liăn tơniăn, rế hía rế tơkâ luâ hneăng ki xơpá, pơkâ troh tơdroăng ki pêt tơkŭm krá tơniăn.

“Tơring xuân hiăng mơjiâng lơgât tơnêi tơníu vâ mơnhên tối kơlo ki tơtro dêi rêm khu loăng pêt tung mê ai khu loăng plâi kâ. Pơkâ troăng ăm kuăn pơlê, rah xo mâu kơpong ki tơ’lêi hlâu ‘na tơnêi tơníu tơtro ƀă hdrê loăng ki lâi ai pơxúa pêt mê mơjiâng mâu kơpong pêt tơkŭm ai troăng prôk tơ’lêi hlâu vâ rak tơniăn tung rơnó krí, pơto chơ klêi kơ’nâi tơdjêp ƀă mâu khu mơdró kâ ki ai ivá roê hên kô kum vâi krâ nhŏng o mơnhông pêi chiâk deăng tơtro ƀă kong prâi pro hơ’lêh, krá tơniăn ƀă kơchơ roê, tê”.

Ing tơdroăng tơdjâk troh tiu, kuăn pơlê tơring Čư Pưh dế chôa lâng mơnhông cheăng kâ kơnôm ing pêt plâi kâ. Pakĭng veăng kum kih thuât pêt, rak ngăn mê kơvâ pêi chiâk dêi tơring xuân mơjiâng, tơbleăng hên pơkâ kum kuăn pơlê ki pêi chiâk ai tơmeăm tê tơniăn troh mơjiâng kơpong pêt tơkŭm ăm loăng plâi kâ. Ngế chêh hlá tơbeăng chêh ‘na tơdroăng mê ai tơpui tơno ƀă pôa Nguyễn Long Khánh, Ngế pơkuâ ngăn pêi chiâk ƀă mơnhông thôn pơlê dêi tơring Čư Pưh.

-Pôa ăm ‘nâi tâi tâng ‘na tơdroăng pêt ƀă mơnhông tơ-ƀrê loăng plâi kâ a tơring?

Pôa Nguyễn Long Khánh: Nôkố tơnêi a tơring ai lối 71 rơpâu ha, tung mê tơnêi pêi chiâk tung pơkâ pêi chiâk deăng ai lối 32 rơpâu ha tơnêi pêt loăng plâi. Nôkố ‘na loăng plâi kâ tung rơring ai lối 1.800 ha tŭm túa. Kơxô̆ loăng plâi kâ mê ki hên tơkŭm hơ’lêh pêt ing tơnêi hiăng pêt loăng plâi hdrối nah la ôh tá rơhéa ƀă môi iâ tơnêi pêt tiu hdrối nah ki hiăng hlâ xua kong tô mơdrăng, xua tro ôa hdrong kâ ‘nhiê kuăn pơlê hiăng pêt loăng plâi kâ. Loăng plâi kâ ki pêt akố hên túa hdrê mê cho hdrê ki mơdâ bă pêt tơvât.

Tung mê, pêt tơvât cho ki hên, kuăn pơlê hmâ pêt tơvât. Tung mê, tơdroăng pêt tơvât cho ki xiâm. Kuăn pơlê pêt tơvât tung kơdrum kơphế, lơ pêt tơvât hên túa hdrê loăng plâi kâ tung kơdrum, pêt tơvât tung mâu kơdrum tiu ƀă châ ‘mâi hơ’lêh, pơtối pêt. Tơdroăng pêt loăng plâi kâ veăng kum mơdêk pêi lo liăn tung môi ƀăng tơnêi vâ kuăn pơlê châ xo tơ’mot liăn ing mâu loăng ki pêt tơ’nôm ăm loăng ki xiâm.

Laga ‘na ki ton nah, vâ chiâng môi kơpong tơnêi kân rơdâ mê tơring pơkâ troăng hơlâ mơdêk pêt môi túa hdrê tơkŭm rơtế ƀă mọiâng mah kơpong pêt, pêi pro tơdroăng tăng xiâm yă tơmeăm pêi lo. Mơnhên mâu loăng plâi pêt tro tiô pơkâ VietGAP, ClobanGAP vâ tơ’mot mâu khu mơdró troh rôe, tê, troh tơdroăng tê ăm kong têa ê ki vâ tăng ‘nâi xiâm pêt.

-Ki tơ-ƀrê rôh apoăng dêi mâu túa pêt loăng plâi a tơring kố hiăng ăm hlo nhên, tiah mê kơvâ pêi chiâk hiăng ƀă kô veăng kum kuăn pơlê môi tiah lâi vâ kuăn pơlê ai tíu tê dêi tơmeăm pêi lo tơniăn?

Pôa Nguyễn Long Khánh: Nôkố mâu tơdroăng tơrŭm dêi kơvâ pêi chiâk cho tơrŭm ƀă Ƀơrô ngăn cheăng kâ tơmeăm khoăng tí tăng ‘nâi plĕng ăm Vi ƀan  tơring tơkŭm hnê ăm mâu rơpŏng kuăn pơlê, mâu kơdrum deăng ki pêt vâ hriăn pêi lo hên vâ tăng tíu tê rôe a mâu kong pơlê. Môi tiah hdrối kố nah hiăng veăng tăng tíu tê rôe a pơlê kong kân Đà Nẵng rôh má 2. Rêm hơnăm tơring ai tơkŭm  po mâu kơchơ tê tơmeăm pê lo ing chiâk deăng tơniăn xuân môi tiah tơbleăng mâu tíu veăng tê mơdró a kơchơ tơniăn a kong pơlê Gia Lai tơkŭm po, mâu tơring pú xuân môi tiah hên tíu pêi cheăng pa gong kong pơlê ing tơdroăng tơrŭm, tơbleăng, mâu rơpŏng ki veăng ai tơmeăm tê kô châ tê a mâu tíu ki vâ rôe xuân môi tiah châ ‘nâi ai mâu khu mơdró ki vâ rôe.

-Vâ pơtối rak vế pêi pro ki rơdêi dế tơring, chiâng kơpong pêt môi túa hdrê loăng plâi kâ, mê ki ton ta ah dêi tơring ai mâu tơdroăng pơkâ ti lâi, ô pôa?

Pôa Nguyễn Long Khánh: Tung mâu hơnăm hdrối, pakĭng tơrŭm ƀă mâu tíu pêi cheăng tơdjâk troh tơkŭm po lâm hnê hriâm ƀă hnê khoa hok kih thuâ̆t rak ngăn, hbrâ mơdât ôa hdrong, tơring xuân tơbleăng mâu tơdroăng tơkêa bro. Tung hơnăm 2018, tơring xuân hiăng châ Khu xiâm ngăn ‘na Khoa hok kơmăi kơmok kĭ tơdroăng tơkêa bro mơdêk pêt loăng plâi ki ai pơluăn tiô troăng hơlâ pơkâ VietGAP. Tung pơla pêi pro sap ing hơnăm 2019 troh 2022. Kố cho tơdroăng, tuá hnê kih thuât vâ mơhno troăng hơlâ ăm kuăn pơlê tơkum pêi pêt, tơdroăng pêt rak ngăn, ai tiô pơkâ ‘na pro rak krúa kế kâ. Xuân môi tiah mơjiâng mâu kơpong pêt tơkŭm môi túa hdrê loăng ‘na kơxô̆ ƀă xiâm mung  drêng mâu khu mơdró tơrŭm ai pơkâ thế ai hên vâ rôe ƀă tê ăm kong têa ê.

Pakĭng mê, mâu luât pơkâ tung la ngiâ troh tơring xuân dế tơbleăng pêi pro tê mơdró điê̆n tưh, kố cho môi tung mâu troăng hơlâ xiâm má môi tung la ngiâ vâ kuăn pơlê châ tê dêi tơmeăm pê lo ing troăng hyôh inernet, xuân môi tiah hbrâ tăng ‘nâi plĕng kal vâ dêi mâu ki rôe ing mê hbrâ tơrŭm tơdjêp tê, tê tơmeăm pơla mơngế rôe ƀă mơngế ki tê ai tê ăm dêi rơpó.

Mơnê kơ pôa!

Katarina Nga - Gương tơplôu ƀă tơbleăng