Tơdroăng ki hơniâp ro dêi Hneăng tơ’noăng vo plong loăng ki vâ tơbriât Cup A Sanh ƀă Mơđah tôu chêng tơgôu koăng a cheăm Ia Grai, kong pơlê Gia Lai hiăng tơ’mot kơdrâm kơdrĕng mâu hdroâng kuăn ngo rơtế ƀă hên tơmối veăng tríu hâk, pơ-eăng ‘na tơdroăng xah hêi kố. Tơdế ƀă roh tơ’noăng vo plong loăng, ai ối 1.000 ngế ối tung 13 khu tôu chêng tơgôu koăng, 14 khu rơngê ting ting-kơhnhon xuăng lo ing mâu cheăm dêi kong pơlê Gia Lai, po mơđah hên mâu tơdroăng ki hơniâp ro, sôk suâ. Ngê̆ nhân Ưu tŭ Rơ Chăm Tih lo ing pơlê Jut 1, cheăm Ia Sao, kong pơlê Gia Lai ai tối tiah kố:

“Á hơniâp ro ‘nâng, ngin hiăng tôu chêng koăng, tôu hơkâ, rêi prôa ăm kuăn pơlê, vâi krâ-nhŏng o tơmâng, vâ ing mê ah, vâi krâ-nhŏng o ‘nâi dêi mâu chêng koăng, prôa dêi hdrông kuăn ngo tơná. Ngin mơhno tơbleăng, tối mơhno, vâ ăm nhŏng o châ trâm, châ hlo, châ ‘nâi,  tơpui tơno dêi pó. Mâu tơmối ki lo ing mâu kong pơlê, pơlê kong kân hơngế xuân hiăng  lăm ngăn, veăng hêi ro tung hâi leh mơdĭng, xah hêi ro kố”.

Mơđah tôu chêng tơgôu koăng ƀă roh tơ’noăng vo plong loăng a kroăng Pô Cô, kong pơlê Gia Lai hiăng hmâ po rêm hơnăm cho vâ rak vế, chôu ‘măn, pơtối mơdêk ki kơnía lĕm tiô khôi hmâ vâi krâ roh nah, túa ki tơ’ló tro khât dêi mâu hdrông kuăn ngo. Troh a hâi leh mơdĭng, xah hêi ro kố, khu tơmối ôh tá xê to châ ngăn, châ hlo, châ ‘nâi mâu khôi túa, vêa vong lĕm tro dêi chêng koăng, idrâp chêng koăng, rơ-rêk kơhnhon xuăng, mê ối ‘nâi troh mâu tíu ki ôm hyô châ ô eăng trối: Làng Chài, Thác Mơ, Bến đò A Sanh, Kơpong ki tơbâ tơmeăm khoăng tơplâ ƀlêi trâng Chư Nghé ƀă hên hĕng mâu tơdroăng, tơmeăm khoăng ki ê.

Ƀă vâi krâ-nhŏng o hdrông kuăn ngo Jarai a Gia Lai, chêng koăng cho tơmeăm khoăng ki ôh tá păng lôi tung tơdroăng rêh ối, cheăng kâ, ‘na tuăn i hiâm mơno, hiăng ai đi đo ƀă mâu túa ki leh mơdĭng tiô khôi hmâ vâi krâ roh nah. Tung mê, “Tĭng kâ báu nếo”, hmâ tơkŭm po a mơ’nui hơnăm, klêi kơ’nâi hiăng xuâ dêi báu tum”

“Ô Xeăng, hâi kố, á djâ chu ki kân, í ki kân troh akố, rơkâu, krếo thế mâu khu Xeăng chu troh akố vâ châ hlo, châ ngăn, châ ‘nâi, vâ kring vế ƀă pơtroh ăm kuăn pơlê, vâi krâ-nhŏng o châ tơniăn lĕm, gum ăm kuăn pơlê châ hluăn ing tơdroăng xía vâ, pêi cheăng kâ châ trâm pon mơhúa, châ tơmeăm khoăng hên. Ô Xeăng kuât, xeăng ngo, xeăng têa, rơkâu pâ khu xeăng vêh troh tơkŭm akố vâ hlo ƀă châ kâ mâu mâm chu, mâm í ki kân ƀă pơtroh ăm vâi krâ-nhŏng o tơniăn lĕm, hơniâp ro, phiu niu, kro niên”.

Tơmeăm ki hdroăng, pleăng ăm mâu khu xeăng mê ai tơxông, ‘nhĕn prông, í pôh, kơpâu báu nếo, drôu xiâm. Ai drêng ‘nâ, môi to chu, lơ môi to í hmong xuân hiăng châ rah xo vâ pro mâu tơmeăm hdroăng ăm khu xeăng.

Klêi kơ’nâi rơkâu xối mê, vâi droh rơtăm ki ai ivá mo rơdêi, lĕm rơduăng tung pơlê pơrá tôu chêng, tơgôu koăng, kơhnhon xuăng hơniâp ro, rơmuăn lĕm, vâi rơtế dêi pó ôu drôu xiâm, kâ mâu kơchâi, mâm ki pơchên tiô khôi hmâ dêi kuăn ngo. Nâ Rah Lan H’Tiết, ối a cheăm Ia Dơk, kong pơlê Gia Lai, dế kơhnâ krâu khât tâ tung tơdroăng ki tâm ‘nhĕn, tâ ‘nhĕn tung klŏng prông, klêi hiăng prông ‘nhĕn chên pơ-ôu lĕm, nâ hâk phiu tối tiah kố:

“Kố cho roh apoăng á veăng lăm pêi pro a hâi tĭng kâ báu nếo dêi hdrông mơngế Jarai, á hlo tơdroăng kố hơniâp ro ó khât, xua châ ‘nâi tơ’nôm ‘na khôi túa, vêa vong lĕm tro dêi kuăn ngo tơná. Ing hâi tĭng kâ báu nếo kố ăm hlo, vâi krâ-kuăn pơlê thăm rế ai i hiâm mơno tơrŭm tơrôa dêi pó, tơdjêp tuăn mơno dêi hdrông kuăn ngo tơná”.

Mâu vâi kơdrâi, vâi droh hdrông Jarai tung ếo pơtâk ki nếo dêi tơná, kŏng kuâ râng dêi pó, tâng a’ngêi, chêng kơhnhon xuăng rơmuăn, tơtro tiô rơ-rêk dêi idrâp chuât xơtó dêi chêng koăng. Hơniâp ro, sôk suâ ƀă tơdroăng ki hơniâp ro dêi hâi ting kâ báu nếo, o Siu Điệp ai tối tiah kố:

“Á hơniâp ro ó khât drêng châ kơhnhon xuăng a leh mơdĭng, a hâi ting kâ báu nếo kố, châ trâm mâ, tơpui tơno, hơniâp ro ƀă rêm ngế vâ hlê plĕng tơ’nôm ‘na khôi túa, vêa vong dêi hdroâng kuăn ngo tơná”.

Pôa Siu Yon, Krâ pơlê O, cheăm Ia Piar, kong pơlê Gia Lai tối ăm ngin ‘nâi, Tĭng kâ báu nếo dêi hdrông mơngế Jarai ga hiăng ai sap ing chal vâi krâ roh nah, cho roh ki vâ rêm ngế rơtế pơtối mơnhông rak khôi túa, vêa vong dêi hdroâng kuăn ngo, thăm tơrŭm krá tơniăn ƀă dêi pó klêi kơ’nâi 1 hơnăm pêi cheăng kâ, pêi chiâk pêi deăng trâm hên tơdroăng ki pá puât.

“Khôi túa leh mơdĭng kố cho kal kân khât ƀă hdrông mơngế Jarai ngin. Vâi krâ-nhŏng o ngế ki lâi, bố bố xuân hơniâp ro, xua hiăng châ ai kế tơmeăm klêi kơ’nâi 1 hơnăm pêi chiâk pêi deăng, cheăng kâ tơbrê tơbrêh. Drêng rơkâu xối xeăng, tung pơlê ngin ôh tá la lâi păng lôi chêng koăng vâ mơđah. Kố cho roh ki vâ ăm khu rơxông nếo, mâu vâi droh rơtăm hlê lĕngg tơ’nôm ‘na khôi túa, vêa vong dêi hdrông kuăn ngo tơná ngin, rơtế dêi pó rak vế, pêi pro, pơtối mơnhông mơdêk. A leh mơdĭng, a hâi tĭng kâ báu nếo kố, vâi krâ-nhŏng o ôh tá păng lôi chêng koăng, tôu hơkâ, rơtế kơhnhon xuăng rơtế rak vế, pêi pro tiô khôi túa, vêa vong dêi kuăn ngo tơná ngin”.

Xuân chiâng tối tiah kố, chêng koăng cho mơhúa dêi pơlê pơla tung mâu hâi leh mơdĭng dêi mơngế Jarai a kong pơlê Gia Lai. Pôa Kpă Choé, ối a cheăm Phú Thiện, tíu ki po Kơpong ôm hyô ngăn ‘na tơmeăm khoăng roh ton nah, túa lĕm tro râ tơnêi têa Plei Ơi hiăng tơdjêp ƀă tơdroăng ki hơ’muăn chal vâi krâ nah ai Pơtáu On, tối ăm ngin ‘nâi: Rêm hơnăm akố hmâ tơkŭm po mơdĭng rơkâu xối pâ ai kong mêi dêi Pơtáu On. Drêng mê, idrâp chêng koăng ki krih tơviah veăng gum tơdjêp hiâm mơno dêi kuăn pơlê ƀă khu xeăng, tơdjêp pơlê pơla, tơ’mot mâu tơmối ing tíu hơngế achê pơrá ngun rơhêng lăm troh ngăn vâ châ ‘nâi mâu tơdroăng ki lĕm tơviah akố:

“Chêng koăng ga hiăng hmâ ai ƀă tơdroăng rêh kâ ối, túa lĕm tro dêi mơngế Jarai, cho tơmeăm ki ôh tá păng ôi ƀă tuăn i hiâm mơno dêi tơná ngin, xua mê, vâi krâ-nhŏng o ngin akố hâk kơnía git dêi păng ‘nâng. Idrâp chêng koăng hiăng chuât xơtó tung mâu hâi kâ kơpôu lơ mơdâm, kơnăng kiâ ƀă hên mâu tơdroăng leh mơdĭng ki ê cho hiâm mơno ki hâk git khât dêi hdrông mơgế Jarai ngin”.

Pôa Ksor Chuel-Krâ pơlê a cheăm Ia Rbol, kong pơlê Gia Lai ai tối ăm ngin ‘nâi tiah kố, mâu hâi leh mơdĭng tiô khôi hmâ dêi hdrông Jarai akố ôh tá păng lôi idrâp chêng koăng, idrâp hơkâ ƀă mâu prôa, ki ê:

“Khôi túa vêa vong ki ai xúa mâu prôa, rơvŏng hlŭm chêng koăng cho vâ mơhno pơro ăm tuăn i hiâm, pơtih tơdroăng ki tôu chêng tôu koăng, kơhnhon xuăng, rêi prôa tơrưng, rêi prôa kơni pơkal athế rak vế, pơtối mơdêk tung la ngiâ ah nếo. Khôi túa lĕm tro dêi mơngế Jarai roh vâi krâ nah ôh tá xê to chêng koăng, mê ối ai hên mâu prôa ki ê, trối kơni, têng nêng, không. Chêng mê ai 3 troh a 4 kơtum chêng koăng, tung mê, ai chêng Nhâm, cho chêng ki vâ kâ kơpôu, pleăng ăm khu xeăng, mê cho chêng Lếo. Kơnôm châ Tơnêi têa tŏng gum mê hiăng veăng mơnhông ăm khôi túa, vêa vong dêi hdrông kuăn ngo, vâi krâ-nhŏng o ngin akố phiu ro păng ‘nâng”.

Vâ pơtối rak vế tơdroăng tŏn chêng tơgôu koăng Tây Nguyên rêm hơnăm, kong pơlê Gia Lai tơkŭm po hên tơdroăng leh ki kân môi tiah “Măng tĭng mơhno túa lĕm tro - Ôm hyô”, “Hâi mơdĭng mơhno túa lĕm tro mâu hdroâng kuăn ngo”, “Mơdĭng tŏn chêng koăng”, “Ngăn vâ hlo ‘nâi chêng koăng a mơ’nui măng tĭng” ƀă hên ki ê. Tơdrêng amê, khu râ kơvâ cheăng tơkŭm po lâm hnê hriâm tŏn chêng ăm rơxông nếo, hnê tŏn chêng koăng tung hngêi trung, pơtối po leh mơdĭng tơbâ túa pro mơdĭng tiô chal krâ nah ƀă hên ki ê.

Peăng kơxêi măng a hâi mơ’nui măng tĭng, a plông Hngêi kuăn pơlê hmâ tơkŭm hôp dêi pơlê Blang 3, cheăm Ia Hrung, Gia Lai, tâng idrâp chêng koăng. Mê cho lâm hnê hriâm tŏn chêng cho túa lĕm tro ton nah xua ngê̆ nhân Puih Dup hnê ăm mâu vâi o Jarai ki phô̆m xông kân. Veăng hriâm mê ai hnê xuăng rơtế tơdrêng ƀă khu ki tŏn chêng dêi pơlê Blang 3, o Puih Hlao tối:

“A phiu ro ‘nâng drêng châ veăng hriâm lâm hnê xuăng, hriâm tŏn chêng koăng xua thái Puih Dup hnê ăm. Ing mê, kum ngin ‘nâi hlê túa ki lĕm tro dêi kuăn ngo. A mơnê kơ thái hlối hâk tơngăm ‘na túa vêa vong lĕm tro dêi kuăn ngo tơná”.

‘Na o Siu Ting Ning hâk tơngăm dêi tơná châ nôu pâ pơxá inâi tiô prôa ton nah dêi kuăn ngo. O ăm ‘nâi:

"Khu tŏn chêng koăng ngin ai mâu vâi pú kot mâ sap ing hơnăm 2008 - 2011. Kuăn kơdrâi ai 7 ngế, kuăn kơnốu ia 5 ngế. Khu ki lăm mơđah achê kố cho a Plông kân Đại đoàn kết (Pleiku), prôk mơđah hơngế tâ cho a Quảng Ngãi, Quảng Trị. A mơđah tơdrá prôa dêi kuăn ngo tơná ƀă vâi hnê tŏn. A tâ hơniâp tung hiâm mơno hlối hâk tơngăm ‘na túa lĕm tro dêi kuăn ngo tơná”.

Khu tŏn chêng hơnăm ối nếo pơlê Blang 3, cheăm Ia Hrung châ mơjiâng hơnăm 2021 ai lối 40 ngế. Khu kô ôh ti xê to tŏn tung mâu hâi leh mơdĭng a kong pơlê mê ối veăng lăm mơđah tŏn a hên tíu po leh kân. Malối, nếo achê kố ngê̆ nhân Puih Dup hiăng rơtế ƀă vâi o mơđah tŏn chêng a Rôh mơđah um tơmeăm ai hnoăng tơnêi têa drêng troh leh tơbâ 80 hơnăm hâi Mơjiâng tơnêi têa lơ 2/9 tơkŭm po a pơlê kong xiâm Hà Nội. Ngê̆ nhân Puih Dup tối:

“Chêng koăng dêi mơngế Jarai ngin cho tơná ngin pơtối rak vế dêi, ôh tá ăm hía túa lĕm tro dêi kuăn ngo tơná. A mơ-eăm hnê ăm vâi o, tơmiât vâ ti lâi vâi o kô hriâm rơbot chiâng tŏn. Vâi o akố mơ-eăm hriâm khât ‘nâng; khế kô hriâm hâi chiâng tŏn mê khế kơ’nâi hriâm nếo khŏm chiâng”.

Ƀă tuăn mơ-eăm pêi cheăng tá tuăn mơno dêi mâu ngê̆ nhân, mâu túa lĕm tro ton nah dêi mơngế Jarai chôa ‘mâi mơnhông, pơtối rak, ƀă chiâng tíu ki tơ’mot krâm tơmối tung tơnêi têa ƀă kong têa ê vâ troh a Gia Lai. Hơnăm 2023, ngê̆ nhân Puih Dup hâk tơngăm tơdrêng ƀă khu ngê̆ nhân Gia Lai veăng lăm mơđah a hâi Mơdĭng Sori dêi lâp plâi tơnêi a Jeonju dêi kong têa Hàn Quốc. Tung 14 ngế lăm ngi Hàn Quốc mơđah tŏn chêng ƀă tơdrá prôa dêi kuăn ngo Rčom Bus, 21 hơnăm, ối a Pleiku Roh, bêng Pleiku cho ngế hơnăm ối nếo má môi. Rčom Bus hâk tơngăm tối:

“Khu ngin djâ mơhno túa lĕm tro dêi kuăn ngo tơná tơbleăng troh vâi pú pŭn pâ plâi tơnêi ‘nâi hlo, tơbleăng tuá ki lĕm tro dêi mơngế Tây Nguyên, dêi mơngế Việt Nam. Rôh apoăng á veăng lăm mơđah a kong têa ê, tơdroăng leh kân tiah kố, a hlo hâk tơngăm khât  ‘nâng dêi kuăn ngo tơná’’.