Ƀă tuăn i hiâm, i hiâm mơjo pâ dêi khôi túa, vêa vong ki lĕm tro, mâu ngế ki râng vế on” a Kon Klôk dế veăng gum kring vế, râng tơdjâ, thăm pro mơdêk túa tôu chêng tơgôu koăng - kơhnhon xuăng, mơhno djâ túa lĕm tro dêi Tây Nguyên xông tơtêk, chhâk hơngế ó tâ.
Tơdroăng ki hơniâp ro dêi “Kơmăng tôu chêng tơgôu koăng mơđah mơnhên túa lĕm tro” mâu hdrông kuăn ngo a pêa mâ hâi Lu dêi kong pơlê Quảng Ngãi, ƀă tơdroăng ki veăng mơđah dêi lối hrĭng ngế ngê̆ nhân, vâi kơdrâi, vâi kơnốu, droh rơtăm, vâi o, vâi muăn phô̆m vâ xông kân ki lo ing mâu pơlê cheăm. A kơmăng ki mơđah tơbleăng mê, kơdrâm kơdrĕng mâu tơmối, mâu kuăn pơlê châ pơrá châ tơkŭm, ai mâ châ ngăn, châ hlo, châ veăng pêi pro a kơpong ki mơđah tôu chêng, tŏn koăng, kơhnhon xuăng ƀă mâu tơdroăng ki mơđah rơngê ting ting, hơdruê xuăng tiô khôi hmâ vâi krâ ki lĕm tro dêi mâu hdrông kuăn ngo.
Ƀă tơdroăng ki hbrâ rơnáu ahdrối tŭm tơdroăng, mâu tơdroăng: “Mơđah hlŭm klŏng dit dut dêi kuăn ngo Jêh-Triêng, cheăm Ngọc Hồi; Mơđah tôu mâu prôa, tơrưng kuăn ngo, tiô tơdrá “Chim Jil lăm hum”, tiô tơdrá dêi hdrông Rơteăng, cheăm Đăk Tô; tôu chêng koăng, kơhnhon xuăng “Mô đô̆i vêh a pơlê”, hdrông kuăn ngo Bơhnéa kơvâ Rơngao, bêng Kon Tum ƀă hên mâu tơdrá prôa ki ê, vâ ing mê, pro mơhno tơdroăng ki phoih ƀriê troh tung dế i hiâm mơno dêi kuăn pơlê ƀă tơmối ôm hyô. Ki rơhêng vâ tối, Khu tô chêng koăng-kơhnhon xuăng dêi pơlê Kon Klôk, cheăm Đăk Mar hiăng mơđah a kơmăng leh mơdĭng kố cho ro rih, krip krih păng ‘nâng: “Khế 10 lăm pôe báu, râng kơreăng gui ká, lăm lúa mâm chăm tung kong”.
Tung idrâp hơkâ-chêng koăng ki hơniâp ro, mâu vâi droh mơngế Rơteăng rơnuâ dêi ếo pơtâk hdrông kuăn ngo, chêng kơteăng, kơhnhon xuăng tiô rơ-rêk dêi hơkâ, dêi chêng koăng, kŏng kơ’râu tro tiô túa ki râng kơreăng gui ká, rơmuăn lĕm, kơnếo tếo klŏng phêa. Mâu vâi rơtăm ƀă péa pâ kơxah ki lung long, hlo hơ’nêh hveăn têi ‘răng, mo rơdêi, pá rŏng pôu klŏng tâ răng mơnĕng mơhno tối tơdroăng ki lăm lúa mâm chăm tung kong, cho vâ mơhno tối ‘na túa rêh kâ ối dêi mơngế Rơteăng rơxông vâi krâ nah ƀă khôi túa, vêa vong dêi pơlê pơla ƀă kong kế, ngo ngối, têa kroăng, têa krông, têa tuâm, têa long. Ngê̆ nhân A Ruh, ối a pơlê Kon Klôk, cheăm Đăk Mar tối ăm ngin ‘nâi, khu tôu chêng tơgôu koăng-kơhnhon xuăng kố ai lối 40 ngế, vâi ki mê ai hơnăm pơrá phá dêi pó. Vâ khoh châ mơđah hơniâp ro, lĕm tơniăn tơdroăng “Khế 10 lăm pôe báu, gui ká, lăm lúa mâm chăm tung kong”, mê kal ai tơdroăng ki tơrŭm lĕm tro, tơdrêng pơla khu tôu chêng koăng-tôu hơkâ ƀă khu kơhnhon xuăng vâi rơtăm - vâi droh, ai tá mâu tơmeăm ki xúa, vâ mơđah ăm i hơniâp ro hên tâ nếo.
“Á tâ tơdroăng ki lăm mơđah kó ro ó khât, xua châ trâm hlo, châ mơhriâm dêi pó ‘na túa ki rơngê ting ting, kơhnhon xuăng, tôu chêng, tŏn koăng. Mâu vâi ngoh nâ o tơkŭm troh akố ga ai hên tơdroăng ki phá krê, hên tơdroăng ki tơviah, lĕm ro. Ing mê, thăm pro ăm ngin vâi o rế hâk mơjo, vâ khât dêi túa tơlá lĕm tro tơná vâ ing mê, pin athế thăm rế djâ troăng hriâm, mơđah lĕm tro luâ tâ kơ mê nếo. Ki má péa nếo, pin pơtối hnê tơdjâ mâu vâi o, vâi muăn pơtối vâ mơhriâm ƀối ki lĕm tro, mơhriâm tuâ ki rơkê, lĕm tro dêi pó. Tâng mâu vâi o, vâi muăn hiăng châ hmâng, châ hlo, mê mâu vâi o, vâi muăn thăm rế hâk mơnâ, mơjo pâ dêi khôi túa, vêa vong tơná”.
Rơtế ƀă mâu vâi krâ rơkê ki hiăng hên hơnăm, Khu tôu chêng-tŏn koăng-kơhnhon xuăng dêi pơlê Kon Klôk ai hên mâu vâi o, vâi muăn hơnăm ối nếo, trối mâu vâi o Y Pên, Y Thuật ƀă hên mâu vâi o ki ê. Kố cho roh ki apoăng mâu vâi o, vâi muăn châ mơđah a mâu tíu ki kân, cho vâ mơhno tơbeăng túa lĕm tro dêi hdrông kuăn ngo tơná ƀă kơdrâm kơdrĕng kuăn pơlê ƀă tơmối. Y Thuật, 12 hơnăm, cho ngế ki hơnăm ối kŭn má môi tung Khu tôu chêng-tŏn koăng-kơhnhon xuăng pơlê Kon Klôk tối ăm ‘nâi, tâi tâng khu kố hiăng kơdo mơ-eăm mơhriâm, pơtâp ton hâi, ton chôu, ăm i rơkê khât tơrêm túa tôu chêng, tŏn koăng, rêm rơ-rêk kơhnhon xuăng vâ khoh chiâng ai tơdroăng ki mơđah hơniâp ro kố:
“Veăng tung khu tôu chêng, tŏn koăng-kơhnhon xuăng-rơngê ting ting kố, á muăn tâ hơniâp ro ó khât. Drêng ối a hngêi á xuân hiăng mơhriâm xêh tơdroăng rơngê, ting ting, á hiăng chêh ‘măn dêi ahdrối lế lĕm. Á tâ kal athế mơhriâm ăm i rơbot hên, vâ ing mê khoh châ râng vế dêi mâu tơdrá rơngê, ting ting kuăn ngo tơná. Tung rêm roh mơhriâm, rơbot mê, á muăn kơdo mơ-eăm rơngê ting ting, hơdruê tâi i hiâm mơno tơná. Á hiăng hâk vâ tơdroăng rơngê ting ting sap ing ối tơxĭn nah, nôu pâ á muăn xuân ăm thế á muăn mơhriâm hơdruê, rơngê, ting ting, á tơmiât, xua khôi túa, vêa vong lĕm tro ki vâi krâ, jâ pôa pin hiăng chôu ‘măn mê pin athế ‘nâi rak vế”.
Kơnôm ƀă tơdroăng ki tơdjâ troăng ki kơhnâ khât dêi Ngê̆ nhân Ưu tŭ Y Khar, mê Khu tôu chêng tŏn koăng-kơhnhon xuăng pơlê Kon Klôk, cheăm Đăk Mar, kong pơlê Quảng Ngãi nốkố ối pơtối rak vế hên ‘na mâu khôi túa, vêa vong dêi mơngế Rơteăng, tung mê, ki hơniâp ro má môi, cho Tĭng kâ báu nếo, Tĭng kleăng kơneăng têa, mâu túa ki leh mơdĭng to kuât nếo ƀă hên hĕng mâu túa leh mơdĭng ki ê. Mâu tơdroăng ki leh mơdĭng mê, ôh tá xê to pơtroh hên mâu khôi túa, vêa vong, um méa ki lĕm tro tung hiâm tuăn tơmối ki troh hyô ngăn, tơmối tung kong pơlê lơ tơmối ing mâu kong pơlê ê, kong vâi vâi, mê mâu túa ki mơđah tơbleăng mê, pơtối rak vế tro tiô khôi hmâ dêi vâi krâ roh nah hiăng hnê ‘măn ăm, khu rơxông hơnăm ối nếo ki rơkê ‘na chêng koăng, rơngê ting ting, kơhnhon xuăng hiăng mơđah lân rơdâ ó rơdêi, cho tơdroăng ki vâ pơtâng tối ‘na ki kal kơnía git khât dêi tơdroăng rak vế, mơđah tôu chêng tŏn koăng tung i hiâm mơno dêi pơlê pơla hdrông mơngế Rơteăng.
Klêi kơ’nâi pơtê ing tơdroăng mơđah a plông mơđah, hơngế ing kơmăng ki leh mơdĭng, pơ’lâng mâu tơmối achê lơ hơngế, Khu tôu chêng tŏn koăng-kơhnhon xuăng pơlê Kon Klôk pơtối prếo vêh dêi a pơlê xiâm cho a cheăm Đăk Mar, kong pơlê Quảng Ngãi. Tơdroăng rêh ối dêi vâi krâ-nhŏng o Rơteăg a tíu kố sap ing chal vâi krâ roh nah hiăng hmâ ƀă tơdroăng pêi chiâk pêi deăng, hmâ ƀă tơdroăng pêi pêt loăng kơphế ƀă mâu pôm, prá, alâi, plâi kâ, ôh pá ai tơdroăng “lúa mâm chăm tung kong” trối chal vâi krâ roh nah xếo. Laga, chêng koăng, kơhnhon xuăng, rơngê ting ting ƀă hên mâu khôi túa, tơlá ki ê xuân ối cho tơdroăng ki mơ’rêh i hiâm mơno, ôh tá păng khoh lôi. Pơlê Kon Klôk xuân ối pơtối rak vế tơdroăng ki Leh mơdĭng to kuât nếo, Tĭng kleăng kơneăng têa, Tĭng kâ báu nếo ƀă hên mâu tĭng ki ê. Ki rơhêng vâ tối, a pơlê Kon Klôk ai troh 5 ngế vâi krâ hiăng châ Kăn xiâm hnê ngăn tơnêi têa pôk pơ-eăng inâi Ngê̆ nhân ưu tŭ. Mâu prôa, têng nêng ki vâi krâ hiăng hnê ‘măn ăm roh nah, trối tơrưng, têng nêng, klŏng put ƀă hên mâu prôa, têng nêng, rơvŏng hlŭm ki ê pơrá xua mâu vâi krâ ki rơkê hnê tối, mơjiâng bro, ‘mâi rơnêu, tơdjâ rak ăm vâi kuăn ‘nĕng cháu chái vâ ‘nâi, vâ chiâng pêi pro ƀối, pơtối rak vế ta ah. Ôh tá xê to mâu vâi krâ trối ngê̆ nhân A Veng, A Lang, mê xuân ai hên mâu vâi o, vâi muăn hơnăm ối nếo trối A Huy xuân hiăng châ mơnhên tối cho ngê̆ nhân ki rơkê plĕng ‘na tơdroăng chal vâi krâ nah. Ngê̆ nhân A Lang ai tối:
“Tiô á hlo mâu tơdroăng cheăng dêi Khu tôu chêng tơgôu koăng-Rơngê ting ting-Kơhnhon xuăng kố pêi châ dâi khât, ai pơxúa. Á pói rơhêng khu ki kố đi đo châ trâm dêi pó, tơpui tơno, mơhriâm hên luâ tâ kơ mê nếo, pro ti lâi vâ pơtối kâi châ rak vế ƀă mơnhông ki kơnía git túa lĕm tro, i hiâm mơno dêi pâ pôa hiăng chôu ‘măn ăm, ai chêng koăng, ai mâu prôa, rơvŏng hlŭm, rak vế ƀă mơnhông tơdrá hơchiếo, ha-nhông vâ ga rế hía rơ-eăng ro, tơniâ. Tơná á xuân kơdo mơ-eăm chiâng vâ pro vâ xah hêi, xah rêi trối têng nêng, tôu chêng, tơgôu koăng, ting ting hơkâ ƀă hên mâu tơdroăng ki ê. Pơla hdrối kố nah, á xuân hiăng hnê tối ăm mâu vâi o, vâi muăn tôu prôa tơrưng, tơgôu chêng, rêi têng nêng, á hiăng hnê mâu vâi o hiăng châ 3 khế kố, ai 9 ngế vâi muăn hriâm, ai mâu vâi muăn hiăng rơbot chiâng tôu 3 ƀai tơdrá chêng koăng ƀă hơkâ”.
Hên hơnăm hdrối mê hía nah, kơnôm hnoăng cheăng ki kơhnâ mơ-eăm kân khât dêi mâu ngê̆ nhân, cho mâu vâi krâ ki rơkê, mê Khu tôu chêng tơgôu koăng-rơngê ting ting-kơhnhon xuăng pơlê Kon Klôk rế hía rế châ pơtối mơdêk ó rơdêi, ai lối 40 ngế ki hmâ tôu chêng koăng, rơngê ting ting, kơhnhon xuăng. Mâu vâi krâ ki hiăng hên hơnăm đi đo hnê pơtâp tuăn mơno ki hâk git khât, tơdroăng ki rơkê ăm khu rơxông hơnăm ối nếo, vêh mơnhông, pơtối mơdêk khôi túa, vea vong, tơmeăm khoăng ki lĕm tro dêi chal vâi krâ roh nah hiăng chôu ‘măn ăm. Drêng mơđah a mâu roh leh ki kân, kal tơkŭm kơdrâm mơngế, mê khu ki kố ối krếo djâ, khĕn tơ’nôm dâng chât ngế vâi droh rơtăm thôn Kon Klôk veăng. Tơdrá dêi chêng koăng rế hía rế chuât xơtó chhâk hơngế, tơdrá rơngê ting ting rế hía rế chuât kơneăng a’ngêi, mâu túa kơ’râu, kơhnhon xuăng ki lĕm rơmuăn dêi mơngế Rơteăng hiăng veăng gum thăm mơdêk kơpong túa lĕm tro Tây Nguyên troh a tơmối ôm hyô tung tơnêi tea ƀă kong tea ê.
Cho môi tung mâu ngê̆ nhân ki apoăng châ Tơnêi têa pôk inâi Ngê̆ nhân Ưu tŭ, mê nâ Y Khar-Kăn pơkuâ hnê ngăn Khu tôu chêng tơgôu koăng-rơngê ting ting-kơhnhon xuăng pơlê Kon Klôk đi đo tôu tuăn tơmiât troh tơdroăng ki rơhêng vâ pơtối châ rak vế ƀă hnê tối mâu túa lĕm tro túa khôi hmâ vâi krâ dêi hdrông kuăn ngo tơná ăm rơxông kuăn ‘nĕng cháu chái. Ƀă tuăn mơno ki hâk git dêi nâ ƀă mâu vâi krâ ki rơkê tung pơlê, khu kố hiăng tơ’mot rế hía rế hên ngế veăng, tung mê, ai tá mâu vâi krâ hiăng châ 70 hơnăm, ngế ki iâ hơnăm má môi ai 10 hơnăm. Ngê̆ nhân Y Khar phiu ro tối: khu tôu chêng tơgôu koăng dêi pơlê đi đo veăng lăm mơđah a mâu roh po leh mơdĭng ki kân, tơbleăng mơhno khôi túa lĕm tro dêi hdrông kuăn ngo Rơteăng troh lâp lu tung lâp tơnêi têa:
“Troh nôkố, á hiăng thâo hrik chêh xo ƀă mơjiâng ai dâng 10 ƀai rơngê tung ting, châ lăm mơđah a hên tíu. Ki hiăng châ pêi pro dêi khu tôu chêng tơgôu koăng ngin mê hiăng veăng mơđah 1.000 hơnăm Thăng Long-Hà Nội a hơnăm 2010, Festival chêng koăng Tây Nguyên a pơlê kong kơdrâm Pleiku (Gia Lai) hơnăm 2012, lăm mơđah a Long Xuyên hơnăm 2013, Nghệ An hơnăm 2014, Thanh Hoá hơnăm 2015 ƀă hên roh mơđah ki ê. Krê tung kong pơlê mê ngin hmâ lăm mơđah đi đo”.
A roh mơ’nui măng tĭng lơ drêng pơlê ai tơdroăng cheăng, i hiâm mơno ki hâk git kơ khôi túa, vea vong hiăng mot trâu tung mơheăm, tung kơxêng dêi rêm ngế, hiăng tah lôi tơdroăng ki kơtăn pơla khu ngế hơnăm hiăng krâ ƀă khu ngế hơnăm ối nếo. Mâu vâi krâ, vâi hdrêng, vâi droh, rơtăm, vâi kơdrâi ƀă hên mâu khu râ ki ê pơrá môi tuăn mơno pơtối rak vế, ƀă mơnhông mâu túa ki kơhnhon xuăng, mâu tơdrá rơngê ting ting tiô khôi hmâ vâi krâ hiăng hnê chôu ăm ing chal hdrối mê hia nah. Ngê̆ nhân Ưu tŭ A Bôm, cho ngế ki mơjiâng ƀă rơkê ‘mâi rơnêu mâu chêng koăng, mơjiâng pro prôa, têng nêng, tối ăm ngin ‘nâi, ôh tá xê to hnê ăm kuăn ‘nĕng cháu chái tung pơlê Kon Klôk mê pôa xuân kơhnâ khât tung tơdroăng veăng gum ăm vâi krâ-nhŏng o mâu pơlê, cheăm, tơring ki ê tung tơdroăng pơtối rak vế khôi túa, vêa vong dêi hdrông kuăn ngo tơná:
“Tâng ai chêng koăng ki lâi tri tróu, chuât ôh tá tro tơdrá xếo, á cho ngế ki veăng gum ‘mâi rơnêu ăm. Mâu prôa ki ê trối tơrưng, xuân cho xúa á mơjiâng pro ƀă ‘mâi rơnêu, klŏng put drêng tơdrá chuât ga tri tróu á xuân chiâng vâ ‘mâi rơnêu bro ăm i tro, lơ pro ki nếo. Tung pơla ‘mâi rơnêu bro mê, á hnê tối ăm kuăn cháu vâ vâi châ hlo, châ ‘nâi; vâ ing mê, ăm vâi rơxông nếo mơhriâm ƀối, ‘nâi túa ki mơjiâng pro, rơnêu ăm i lĕm tro. Dế nôkố tung pơlê hiăng ai mâu vâi o, vâi muăn ki chiâng ‘mâi rơnêu bro khu prôa”.
Kơnôm ing tơdroăng ki pơtối rak vế, pơtối mơnhông râng po leh mơdĭng tiô khôi vâi krâ nah, mê tơdrá rơngê, ting ting, tơdrá chêng koăng, prôa, rơvŏng hlŭm dêi vâi krâ Rơteăng xuân pơtối châ rak vế tung tơdroăng rêh ối rêm hâi, pơlê Kon Klôk, cheăm Đăk Mar, kong pơlê Quảng Ngãi nôkố cho tíu ki xiâm ki tơmối tung tơnêi têa ƀă kong têa ê rơhêng vâ lăm pôu ngăn, ôm hyô. Pakĭng tơdroăng cheăng ki xiân cho pêi chiâk pêi deăng, vâi krâ-nhŏng o a pơlê Kon Klôk đi đo mơdoh chôu phut, hâi khế ăm tơdroăng ki mơjiâng pro mâu prôa ki vâi krâ hiăng hnê djâ hdrối nah, tĕn hmôu jiâ, van khan, ếo pơtâk, tĕn pong, chêa, kơreăng kơtum kơtŏn ƀă hên mâu tơdroăng cheăng ki ê cho rế vâ pơtối rak tơdroăng ki hâk git vâ mơnâ mê ối châ ai liăn ngân. Khu tôu chêng tơgôu koăng, rơngê ting ting-kơhnhon xuăng dêi pơlê pơtối châ mơđah hên tung mâu tơdroăng ki kal dêi tung pơlê, tung cheăm, klêi mê ối châ lăm troh a kơpong Pêa Hdroh, Pêa Kơnhŏng Tơnêi têa, veăng mơđah, pro pơro ăm mâu tơdroăng ki kân dêi tơnêi têa ƀă lâp plâi tơnêi.