A cheăm tíu tơkăng kong dêi Ƀuôn Đôn, kong pơlê Dak Lak, tĭng rơkâu xối kơno têa hmâ hlo kuăn pơlê hdrông M’Nông Preh akố tơkŭm po rêm hơnăm, ƀă tơdroăng ki vâ mơhno tối hiâm mơno dêi vâi krâ-nhŏng ki koh mơnê kơ xeăng têa hiăng pơtroh ăm kuăn pơlê ai têa mŏng, kơnhŏng têa ki krúa lĕm vâ ôu hum roh jíu. Tĭng rơkâu xối kố hmâ po klêi kơ’nâi kuăn pơlê hiăng xuâ dêi báu, krí dêi plâi, đôu dêi lâi, lâk dêi pôm ƀă hên mâu tơmeăm ki ê.

Ing kơxo má, a plông kân pa ngiâ hngêi tơkŭm hôp dêi pơlê Đôn, kong pơlê Dak Lak hiăng hlo phiu ro, sôk suâ. Rêm ngế pơrá ai xêh môi tơdroăng cheăng, mâu vâi krâ, droh rơtăm hiăng pôu djiân dêi mâu drôu xiâm, pôh chu, pế hmê, ‘măn rơnuâ mâu rơlâu, djeăm, mŏng, mơngĕn ki dâ mâu kơchâi, mâm, ká, ngế ki lâi xuân tơvâ tơvân hên mâu tơdroăng cheăng. Pôa Y Lươm Knul tối ăm ngin ‘nâi, vâi krâ-nhŏng o hmâ tơkŭm po leh rơkâu xối a kơno têa Bay Rong, ối tung Ƀuôn Đôn. Méluâ mê cho tĭng rơkâu kơno têa dêi môi pơlê xo, laga, mâu vâi krâ-nhŏng o a mâu pơlê ki ối tâ tá pơrá hơniâp ro, sôk suâ, mơjiâng tơdroăng ki tĭng rơkâu mê thăm rế ro rih, phiu niu ó pá kâi tối:

“A Ƀuôn Đôn, tĭng rơkâu xối kơno têa cho vâ mơhno tối ki kal khât păng ‘nâng ƀă rêm ngế kuăn pơlê hdrông M’Nông. Kố cho mô khôi tơlá, vêa vong ki lĕm tro hiăng ai sap ing chal vâi krâ roh ton nah, ing pâ pôa hiăng chôu ‘măn ăm tá troh nôkố, ga hiăng hmâ ai đi đo tung rêh kâ ối, pêi cheăng kâ dêi kuăn pơlê. Ahdrối vâ tơkŭm po tĭng rơkâu xối xeăng a kơno têa mê, khu kăn pơkuâ hnê ngăn xuân hiăng hbrâ mâu tơdroăng ki kal, po roh hôp, tung mê, ai tŭm krâ pơlê, kăn pơlê, mâu pôa pơchâu, mâu khu tôu chêng tơgôu koăng, rơngê ting ting, kơhnhon xuăng, khu kăn hnê ngăn, krâ pơlê kơhnhon xuăng hnoăng cheăng ăm rêm ngế tung pơlê vâ pêi pro ki kố ki mê”.

Tiô khôi túa-vêa vong dêi mơngế M’Nông ăm ‘nâi, tĭng rơkâu xối kơno têa ga cho vâ mơhno i hiâm mơno dêi kuăn pơlê mơnê nhuô̆m kơ khu xeăng, xeăng têa kroăng, xeăng têa krông, xeăng têa tuâm, têa long, têa mŏng, kơnhŏng têa hiăng hơ-ui gum ăm kuăn pơlê ai mêi tro tôu ‘ló, khía tơniăn, rơnó báu prá alâi, plâi pôm châ xo dêi hên kế tơmeăm; vâi krâ-nhŏng o tung pơlê ai ivá mo rơdêi, têi ‘răng ai ivá vâ pêi chiâk pêi deăng, rơkê plĕng túa cheăng kâ, mơjiâng tơdroăng rêh kâ ối phâi tơtôu, hơniâp ro, sôk suâ. Hâi tĭng kố hmâ tơkŭm po klêi kơ’nâi pơlê hiăng klêi xuâ dêi báu, krí dêi plâi, lâk dêi pôm, kriê dêi kơchâi, rêm ngế pơrá veăng kơpuih văng, mơgrúa tâ tá kơpong ki vâ rơkâu xối kơno têa, ƀă hbrâ mot tung rơnó pêi chiâk pêi deăng a rơnó ki nếo. Pôa Y Thơng Kđoh-Krâ pơlê buôn Trí tối ăm ngin ‘nâi, xua tĭng rơkâu xối kố cho hneăng ki kal ‘na loi tĭng, mê ahdrối mê po mơdiĭng athế hôp tâi tâng pơlê. Mâu tơmeăm hdroăng  xua kuăn pơlê rơtế veăng tơlo, vâ mơhno i hiâm tuăn koh mơnê nhuô̆m kơ khu xeăng, ƀă hnối tơdjâ rak vế, chúa ‘măn i hiâm tuăn ki tơrŭm tơrôa krá tơniăn ƀă dêi pó:

“Kuăn pơlê ki veăng a hâi tĭng rơkâu xối kơno têa kố hâ ho, kơdrâm kơdrĕng ó khât, roh vâi krâ nah, mâu rơpŏng ối chôu ‘măn tơdjuôm dêi báu, alâi, plâi, pôm vâ pế drôu xiâm, troh a hâi ki po mơdĭng mê, vâi krâ-nhŏng o vâi tơlo môi to chu, rêm ngế ối veăng tơlo dêi iâ êt liăn ngân vâ rôe chu kriếo vâ rơkâu xối. Tĭng rơkâu xối kơno têa chal vâi krâ roh nah hmâ tơkŭm po a khế 3 troh khế 6 rêm hơnăm, rơkâu xối ăm mêi tro, tôu ‘ló, khía rơngiâp. Ki má péa nếo cho rơkâu ăm ivá kuăn pơlê ahdrối vâ mot tung rơnó ki nếo, pơlê cheăm ai ivá mo rơdêi, ai ivá kâi pêi chiâk pêi deăng, châ pêi lo dêi hên kế tơmeăm”.

Tung tĭng kơno têa dêi mơngế M’Nông, mâu túa ki pro tĭng mê cho xua pôa pơchâu ƀă 2 ngế vâi kơnốu ki ê veăng gum, pêi viâ. Pôa pơchâu hmâ cho krâ pơlê lơ mâu ngế ki châ kuăn pơlê loi tơngah khât tung pơlê pơla, kơnôm châ khu râ kơpêng pơtroh ăm tơdroăng ki ai tuăn mơno hloh hlê, rơkê plĕng, rơbot hên ƀai ki rơkâu xối ƀă hlê plĕng hên túa ki rơkâu xối, tơdroăng pro tĭng. Vâi ki mê cho mâu ngế ki châ rah xo, teăng mâ ăm kuăn pơlê vâ tơpui tơno, rơkâu xối kơ khu xeăng.

 Tung roh ki po modĭng mê a kĭng têa kroăng Srêpôk, pôa pơchâu rơnuâ hmân ếo ki krip krip, tơviah, tiô khôi hmâ vâi kra roh ton nah, vâ rơkâu xối. Idrâp chêng koăng klêi kơ’nâi hiăng chuât xơtó, tiô rơ-rêk dêi hơkâ, tơmot ƀă rơkong ki rơkâu xối, pơtroh mâu tơdroăng ki rơkâu xối ƀă i hiâm mơno dêi kuăn pơlê troh a tuăn dêi khu xeăng ‘na môi rơnó ki nếo, pâ kơ khu xeăng pơtroh ăm kuăn pơlê ai rơnó ki mêi tro, tôu ‘ló, rơxôh khía rơngiâp lĕm, châ pêi lo dêi hên kế tơmeăm, báu alâi, plâi prá, tơmeăm khoăng ki ê.

Tĭng rơkâu xối kơno têa ga ai 3 hneăng ki pơrá phá, hneăng ki môi, mê cho rơkâu xối mơhúa jâ nôa, rơkâu xối a kơno têa, klêi mê, rơkâu mơnê kơ krâ pơlê  ƀă mâu ngế ki veăng pêi viâ mâu tơdroăng cheăng. Pôa pơchâu inâi cho Y Nga Glan, ối a Ƀuôn Đôn tối ăm ngin ‘nâi, tung pơla rơkâu xối mê, mâu tơmeăm  hdroăng kố châ pleăng ăm mâu khu xeăng ahdrối tâi tâng vâi krâ-nhŏng o tung pơlê vâ ôu drôu, kâ mâu kơchâi, mâm, rơtế hơniâp ro, sôk suâ. Tơdrêng ƀă mâu tơmeăm hdroăng mê, kuăn pơlê xuân hiăng hbrâ rơnáu mâu chăng, têa, kơpê, on, kơchâ, on trĭng ki pro ƀă pêt xot, mâu tơmeăm ki kố ôh tá păng lôi tung roh ki rơkâu xối xeăng.

“Ai hmê, phái, drôu, hơ’nêh chu ƀă mâu tơmeăm hdroăng ki ê... Tĭng rơkâu xối kố hiăng ai sap ing chal vâi krâ jâ nôa ngin roh nah, hiăng ton ‘nâng, nôkố, pin pơtối rak vế, pơtối pêi pro ƀối tiô khôi tơlá dêi vâi krâ ngin roh nah”.

Tung plâ pêi pro mâu tơdroăng ki tĭng kố, idrâp chêng, koăng xuân ối dri drih dri drih tiah mê, khu vâi droh xuân ối kơhnhon xuăng tâ tá, mê kơpong ki po mơdĭng mê đi đo hơniâp ro, achê king têa kroăng Srêpôk. Nâ H’Nụ Bu Dăm, ối a ƀuôn Ea Mar tối ăm ngin ‘nâi: mâu pơlê cheăm dêi hdrông mơngế M’Nông ki hên cho rêh ối achê king têa kroăng kố, vâi krâ-nhŏng o hmâ tí tăng rah a kơpong ki achê kĭng têa kroăng vâ hdró kơno têa ki vâ rơkâu xối, vâi hmâ troh hum, roh, jíu.

“Kơnhŏng têa ing têa kroăng Srêpôk akố xuân cho têa kroăng hiăng hmâ ƀă vâi krâ-nhŏng o hdrông hdrê a tíu tơkăng kong kố. Rơkâu xối kơno têa ối cho vâ mơhno tối, cho tơdroăng ki koh mơnê kơnhŏng têa, thông têa kroăng hiăng hiu tơkâ luâ ƀă pơtroh ăm ngin ai xiâm têa i ôu, gum kuăn pơlê, nhŏng o rêh kâ ối, châ niân nok tiah a hâi kố”.

Cho khôi túa, vêa vong hiăng ai sap ing chal vâi krâ roh nah, ga cho ai pơxúa kân khât ƀă pơlê pơla hdrông mơngế M’Nông a kơpong tíu tơkăng kong, tĭng rơkâu xối kơno têa akố ôh tá xê to vâ mơhno tối tơdroăng ki tŏng gum, kring vế, rak ngăn kơnhŏng têa dêi kuăn pơlê mê ối cho roh ki vâ tơdjêp, tơrŭm pơla mâu pơlê pơla, ing mê, veăng gum tơ’lêi hlâu vâ rêm ngế kuăn pơlê trâm mâ, tơpui tơno, pêi cheăng tơrŭm, rơtế dêi pó rak vế ngăn ki kơnía git dêi hdroâng kuăn ngo a tíu kố.

Ôh tá xê to kơpong tơkăng kong Buôn Đôn, mê xuân tung kong pơlê Dak Lak, mơngế M’Nông, mơngế Rơđế  ối a Lăk, Buôn Hồ, Krông Ƀuk... xuân hiăng  ‘mâi mơnhông po mơdĭng rơkâu xối kơno têa, rơtế ƀă dêi rơpó rak túa lĕm tro vêa vong ƀă pơtối rak vế pê lo tơmeăm ôm hyô ki lĕm  krê.

Rôh leh tơbleăng kơphế Buôn Ma Thuột rôh má 9 kố nah, kuăn pơlê M’Nông Gar hiăng po mơdĭng xối xeăng a kơneăng têa Dak Hoa, cheăm Dak Phơi, Dak Lak, tơ’mot hên tơmối ki ối a chê hơngế troh lăm ngăn. Klêi mâu  têk  tơmeăm xối xeăng mê cho drôu xiâm, chu, í... châ hbrâ tŭm tâi tâng, pôa pơchâu pơxiâm pro mơdĭng xối xeăng. Rơkong rơkâu xối chuât xơtó Tĭng rơkâu xối kơno têa, mơnê kơ xeăng têa, xeăng têa kroăng, têa krông hiăng ăm pơlê ai têa lĕm rơngiâp. Ƀă kuăn pơlê tơhrâ kô pơtối rak, kring vế kơnhŏng têa ...

Klêi mê, pôa pơchâu prôk kĕn pơlê. Troh a pŭn hơlâ troăng, pôa rơkâu pâ khu xeăng ăm kuăn pơlê ai ivá mo sêi. Pôa pơchuât inâi mâu hdrông hdrê ki dế rêh ối tung pơlê, mơnê kơ xeăng hiăng rak vế ăm rêm ngế ai ivá mo sêi, ai tơdroăng rêh ối phâi tơtô, hơniâp lĕm. Pơtối mê, pôa pơchâu prôk troh a mơ’nui pơlê, rơkâu pâ xeăng troh tah kiâ ‘mêi, tah mâu tơdroăng ki ‘mêi ki ôh tá mơhúa.

Mơgêi pro mơdĭng, rêm ngế rơtế hmâng tŏn chêng, ngăn mâu droh rơtăm M’Nông kơ’râu xuăng, rơtế ôu drôu xiâm xăng ngeăm lĕm, pro mơngế ôu pôu i iâ. Nâ H’Uynh Liêng Hót, phiu ro tối ăm ‘nâi:

“A hâk tơngăm ‘nâng cho môi ngế kuăn dêi Pai Ar, pơla ki khên tơnôu tung rơxông tơplâ nah; hdrối nah pơlê ki xơpá ó khât, troh nôkố kơnôm ai Đảng Tơnêi têa tơmâng tŏng gum, pơlê ngin hiăng chôa lâng mơnhông tơƀrê iâ, tơdroăng rêh ối hiăng pơ’lêh, hiăng kơdroh kơklêa  xăm kơtiê, kuăn pơlê rơtế ƀă dêi rơpó mơ-eăm pêi cheăng vâ xông tơƀrê. Mê kố ngin ai hâi pro mơdĭng ro tiah kố”.

Tơdrêng ƀă rơpŏng hngêi ôm hyô a Dak Lak rôh kố, ngoh Nguyễn Minh Thảo, tơmối lo ing pơlê kong kân Hồ Chí Minh, hâk “vâ ôu ƀă ki xăng ngeăm lĕm dêi drôu xiâm’’ ƀă hlối tâ tá veăng kơ’râu xuăng dêi hâi pro Tĭng rơkâu xối kơno têa:

“Rôh apoăng á châ veăng ngăn môi rôh pro mơdĭng dêi kuăn ngo a hlo krip ‘nâng ƀă hlối tĭng. A hâk  sôk ro khat drêng châ veăng ngăn pro mơdĭng kân tiah kố. Tâi tâng mâu kuăn pơlê a kố kô rơtế veăng hơniâp ro tung hâi mơdĭng, môi tơdroăng hêi ro lĕm khât, hơniâp hlối krip tơdrŏm. Rôh apoăng a hlo mâu tơdroăng pro mơdĭng lĕm tiah mê”.

Tĭng rơkâu xối kơno têa cho túa lĕm tro ton nah ki tiah dêi mâu hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên. A kong pơlê Dak Lak, tíu ai mơngế M’Nông ƀă Rơđế rêh ối sap ing nah, rêm hdroâng kuăn ngo a rêm kơpong ai mâu túa lĕm tro krê xêh tung tơdroăng pro Tĭng rơkâu xối kơno têa.

Mơngế Rơđế a cheăm Buôn Hồ, cheăm Krông Ƀuk, Ngế pơkuâ kơneăng têa cho ngế ki tâng pro pơkuâ rơdroăng xối xeăng. Tung 3 hâi pro mơdĭng xối xeăng, tâi tâng mâu tơdroăng pêi pro môi tiah lăm a chiâk, lăm lúa  kuăn kiâ kong, lăm kêi kơchâi kong xuân thế pơtê. Tĭng rơkâu xối kơno têa hdrối nah ai tơdroăng xối hên tâ leh. Nôkố leh mơdĭng xối xeăng mê châ pro hlâu tâ ƀă po rơdâ tâ vâ tơtro ƀă tơdroăng rêh ối dêi kuăn pơlê nôkố.

Mơngế M’Nông R'lâm a cheăm Liên Sơn, Lăk rêh ối kĭng long Lăk, hmâ xúa plong loăng pro kế to lăm pêi chiâk deăng. Xua mê, vâi hmâ loi dêi mâu kơno têa a long - tíu ki ai plong loăng tot, cho tíu ai mâu xeăng, xeăng têa, xeăng ngo. Tĭng rơkâu xối kơno têa châ kuăn pơlê akố tơkŭm po dâng 2-3 hơnăm môi hdroh vâ mơhno hiâm mơno pâ mơnê kơ mâu xeăng ki rak ngăn mâu plong to prôk a têa  long vâ lăm chiâk, rêh ối.

Tiô pôa Y Luyết Ênuôl, ối a ƀuôn Jun, cheăm Liên Sơn - Lăk, nốkố, ai mâu tơdroăng pro mơdĭng xối xeăng Tĭng rơkâu xối kơno têa hiăng tah. Mơhé ti mê, mâu túa vêa vong lĕm tro ton nah xuân ối châ pơtối rak vế. Tĭng rơkâu xối kơno têa ối chiâng tơmeăm xối pleăng ôm hyô ngăn túa lĕm tro ki tơviah, tơ’mot krâm tơmối troh veăng ngăn.

Ngoh Y Sôl Sruk, môi ngế hơnăm ối nếo prêi cheăng ‘na ôm hyô tung kuăn pơlê a cheăm Liên Sơn Lăk tối, drêng rơtế tơdjuôm Tĭng rơkâu xối kơno têa ƀă tơdroăng ôm hyô, mâu ngế pơkuâ ‘na túa lĕm tro mê kô ai tơ’nôm kơxô̆ liăn pê lo, mê thăm hlê plĕng tâ hnoăng cheăng tơná pơtối rak vế, rak ki lĕm tro vêa vong vâ tơbleăng ăm tơmối. Tiô Ngoh Y Sôl Sruk, tơdroăng tơkŭm po mâu lâm hnê túa lĕm tro tŏn chêng, rơngêi ting ting, xuâng tiô chal krâ, hriâm pro mơdĭng xối xeăng ƀă hên ki ê xuân tơ’mot hên ngế hơnăm ối nếo veăng  hriâm.

Tĭng rơkâu xối kơno têa cho môi tơdroăng pro xối xeăng ki ai sap ing ton tĭn nah dêi hên hdroâng kuăn ngo a Tây Nguyên. Pro Tĭng rơkâu xối kơno têa hiăng châ kuăn pơlê a hên pơlê a Dak Lak pơtối tơbâ pro, vâ pơtối rak vế khôi túa, vêa vong ki lĕm tro ton nah dêi kuăn ngo, pro tơmeăm ôm hyô tơ’mot hên tơmối tung tơnêi têa ƀă kong têa ê. Ngoh John Cuttance Dunedin, lo ing kong têa New Zealand, hâk vâ khât drêng troh ƀă Dak Lak:

“Kơphế akố xú kơhiâm lĕm, kế kâ kơhiâm há, kuăn mơngế hlối hmâ hlế kơ tơmối. A tơmiât kô ai môi hâi ki lâi ah nếo á kô vêh lăm akố nếo ‘no liăn pêi cheăng kâ a Dak Lak”.