X'ră:NGỌC DIỆP- NGỌC LUÝT SV 13 CBC

 

               Bha’nụ crâng H’nghêê cóh chr’hoong k’coong ch’ngai Tây Giang, tỉnh Quảng Nam đhị bơr chr’val A Xan lâng Tr’hy, đhị dading Zr’liêng lâng pazêng k’tiếc bhứah k’dâng 450ha, ắt đhị bôl dal k’noọ 1.500m lâng mặt đác biển. Ooy đâu vêy bấc tơơm H’nghêê đenh đươnh, lấh 1.800 c’moo. crâng H’nghêê Tây Giang cung bơơn xay moon nắc mưy ooy đợ bha’nụ crâng H’nghêê đenh bhlâng lâng bấc bhlâng pazưm đhị VN xoọc đâu.

        T’mêê đâu, Hội zư lêy crâng dading lâng môi trường VN ơy xay moon 725 t’nơơm H’nghêê lâng bơr t’nơơm a’nghiêr cóh chr’hoong k’coong ch’ngai Tây Giang, tỉnh Quảng Nam nắc t’nơơm c’kir VN, âng đơơng Tây Giang dưr váih nắc vel đông dzoọng bha’lâng prang k’tiếc k’ruung đắh t’nơơm c’kir VN. Nắc đoo bh’nơơn bơơn bhrợ cắh bhr’nêy, tước c’lâng bh’rợ cắh ha mơ đhêy âng manưih Cơ Tu lâng apêê lêy cha’mêết đợc bấc cr’chăl t’ngay liêm chr’nắp…Phóng sự âng Ngọc Diệp lâng Ngọc Luýt- CTV Đài P’ra Việt Nam:

 

                                   

 

            Bhiệc bơơn lêy crâng H’nghêê nâu nắc đha’lưm pr’đoọng, bêl manuíh Cơtu cóh vel đông bhrợ c’lâng c’moo 2011. Bha’nụ crâng H’nghêê ắt đhị m’pâng 2 chr’val A Xan lâng Tr’hy, tơợ bêl bơơn k’cắh nắc ơy bơơn đhanuôr cóh vel đông lêy cơnh ngoọ c’cir âng a’bhưi cher đoọng. đhị pr’đơợ crâng pr’đươi xoọc bil pất a’năm nắc bhiệc mưy bha’nụ crâng lâng đợ n’loong pa’pậ, n’jứah bhrợ đhanuôr cóh đâu bhui har, hân đhơ cơnh đêếc cung k’rang bhlâng. Tu cơnh đâu, tơợ t’ngay bơơn lêy, zư đợc paliêm, xang nặc bơơn ta moon nắc t’nơơm c’cir VN nắc mưy c’lâng bh’rợ zr’nắh k’đhạp bhlâng. Crâng cóh đâu zr’nắh k’đhạp, c’lâng lướt k’tứi mốp, vêy bấc n’loong n’cuông, a’ngoọn pa’pậ, vêy mưy apêê đhanuôr cóh đâu a’năm năl. Bha’nụ crâng nâu nắc vêy mưy râu liêm chr’nắp cắh vêy zâp đhị cung váih.

            H’nghêê cóh đâu dal tơợ 25-30cm, vêy t’nơơm dal tước 50m, đhị tơơm nắc bấc ngai ga’vặt vêy bhlúch. T’nơơm nâu vêy n’căr bhrộ, cr’đoóh. Đợ t’nơơm t’coóh đenh, n’căr cơợng, đợ đhị cr’đoóh glúh nặ đha’hưm lalay cơnh. Râu t’nơơm nâu cắh mặ zâng lâng đhi’ngụ k’năm nắc dưr pậ dal bhlâng. Ting cơnh xay moon âng Hạt kiểm lâm chr’hoong Tây Giang, zr’lụ crâng nâu vêy 1.234 t’nơơm váih đhị k’tiếc bhứah 250ha, ooy đâu t’nơơm pậ bhlâng k’noọ 3m. Nâu đoo bơơn ta lêy nắc đhị crâng pr’lứch hơơn dzợ vêy bấc n’loong pa’pậ cóh Nam Trường Sơn.

Đhị Tây Giang, zâp mét khối H’nghêê chr’nắp 15-20 ực đồng. hân đhơ cơnh đêếc, lâng manứih Cơ Tu, H’nghêê cắh vêy đoọng pa’câl, tu cơnh đâu nắc crâng nâu dzợ t’viêng liêm tước xoọc đâu. Manứih Cơ Tu moon, pơmu nắc râu ma bhưi chr’nắp âng vel bhươl, nắc apêê t’bhlâng zư lêy.

               T’coóh vel Clâu Blao cóh vel Vòong, chr’val Tr’hy:    (P'ra P'ra Cơ Tu)

              C’lâng pr’lướt dưr váih t’nơơm c’kir VN âng H’nghêê zr’nắh k’đhạp bhlâng, bí thư Huyện uỷ Tây Giang-Bhriu Liếc moon, c’la đay bấc chu k’đươi moon lâng bha ar pa’tơ tước ooy tỉnh, TW, xang nặc trực tiếp lướt tước Hà Nội bhrợ bhiệc lâng hội zư lêy tơơm chr’nóh lâng môi trường VN đoọng zúp bhrợ têng liêm xang bha ar pa’tơ, khoan n’loong đăn lêy mơ c’moo ơy ta moon nắc t’nơơm c’kir k’tiếc k’ruung. 5 chu lướt Hà Nội, k’zệt chu bhr’lậ paliêm bha ar pa’tơ, bhiệc công nhận nắc vêy liêm choom.

 

                                      

               Tiến sỹ Lê Huy Cường-hội khoa học kỹ thuật lâm nghiệp đoọng năl cóh đâu vêy k’dâng lấh 700 t’nơơm ơy đenh lấh 700 c’moo. Xoọc đâu, cóh k’tiếc k’ruung hêê, đợ crâng pơmu cơnh đâu cắh vêy bấc. nâu đoo nắc hun pr’hêl âng a’bhưi cher đoọng ha Tây Giang, ahêê lêy zư mưy cơnh liêm nhâm.

          T’coóh Vũ Ngọc Long, Viện trưởng viện sinh thái học miền Nam âng Viện Hàn lâm khoa học Công nghệ Việt Nam:

          Đhanuôr Cơtu pay t’nơơm H’nghêê bhrợ c’léh pr’dzoọng đoọng ha đay. Manứih Cơtu buôn ắt mamung cóh tu tâm đhị vêy đợ crâng Pơmu cơnh đâu, nắc H’nghêê cơnh nặc râu ma’bhưi chr’nắp âng apêê. Tu cơnh đâu, ahêê lêy quy hoạch, công nhận crâng H’nghêê c’cir cơnh đâu-zr’lụ crâng t’nơơm c’cir tr’nơợp âng VN nắc ahêê lêy chô ooy đhanuôr, liêm chr’nắp đắh bhiệc zư lêy, đắh văn học, acoon cóh học.

            Nâu đoo nắc g’lúh tr’nơợp mưy zr’lụ crâng H’nghêê c’cir bơơn ta công nhận, nắc đhanuôr Cơ Tu tự zư lêy. Nâu đoo nắc mưy râu chr’nắp âng VN lâng âng bha’lang k’tiếc. nâu đoo nắc mưy bh’rợ âng acu k’noọ nắc ahêê lêy khuyến khích. Cóh Đắc Lắc, Lâm Đồng âng manứih C’Ho ahêê cung dzợ vêy đợ t’nơơm pơmu hân đhơ cơnh đêếc cắh vêy bấc cơnh đâu, hadợ manứih Cơ Tu cóh Tây Giang ắt mamung cóh ch’ngai bha’dắh ơy bhrợ liêm choom bhiệc nâu. Acu k’noọ nâu đoo nắc dưr váih mưy trung tâm pachoom đắh zư lêy crâng nhiệt đới lâng lêy cha’mêết đắh tr’xăl plêệng k’tiếc.

           Mưy acoon c’lâng t’mêê bhrợ nắc âng đơơng ta’mooi lướt lưm lêy crâng H’nghêê. Đhị zr’lụ crâng vêy đợ đhr’nông đông đh’rơơng laliêm đoọng ta’mooi đhêy ắt chi’ớh. đhị đâu đợ ha y chroo nắc váih mưy đhị lướt lêy chi’ớh âng ta’mooi bêl lướt ooy Tây Giang. Tu cơnh đâu, bh’rợ zư lêy crâng bơơn chính quyền lâng đhanuôr lêy chắp lấh.

            Thượng uý Lê Văn Thu, chính trị viên phó đồn biên phòng A Xan:

           Lấh mơ bêl lơơng, c’bhúh biene phòng pazưm liêm nhâm lâng chính quyền k’đươi moon đhanuôr zư lêy crâng Pơmu cơnh tất lang a’conh a’bhướp apêê ơy zư. bhiêcụ bhrợ crâng pơmu váih mưy đhị lướt lêy chi’ớh lâng ha y chroo bơơn padưr pa’xớc k’rơ lấh mơ dzợ lâng bhiệc k’rong bhrợ đắh c’lâng c’tốch, đhị ắt đhêy đoọng ha ta’mooi pấh lêy chi’ớh, âng đơơng pr’ắt tr’mung z’zăng lấh mơ ha đhanuôr.

         Pađưr pa’xớc du lịch cộng đồng đhị pr’đơợ padưr paliêm râu chr’nắp zâp c’cir văn hoá vật thể, phi vật thể âng đhanuôr Cơ Tu nắc đoo bhiệc âng chính quyền chr’hoong Tây Giang lêy chô.

            T’coóh Lê Trí Thanh, Phó chủ tịch UBND tỉnh Quảng Nam xay moon:

           Nâu đoo nắc mưy c’lâng lướt liêm crêê âng Tây Giang lâng zâp chr’hoong k’coong ch’ngai đắh Tây Quảng Nam. Azi nắc ơy bhrợ bhiệc lâng zâp cấp chính quyền lêy t’bhlâng bhrợ têng c’lâng lướt nâu ooy cr’chăl nâu a’tốh, lêy vêy râu p’têết pazưm lâng zâp zr’lụ đăn đâu vêy zr’nưm pr’hoọm văn hoá. Đhanuôr, nắc apêê bha’lâng zư lêy zâp râu chr’nắp liêm văn hoá truyền thống nâu lâng cung nặc bh’rợ bha’lâng bhrợ du lịch, âng đơơng đợ râu chr’nắp liêm kinh tế xã hội ha cơnh ooy ha y chroo nắc lêy ooy cr’noọ bh’rợ zư lêy c’cir âng t’ngay bêl đâu.

 

                              

             Râu liêm chr’nắp nắc cr’chăl bhiệc vêy 725 t’nơơm H’nghêê, Tây Giang dzợ vêy 2 t’nơơm a’nghiêr đoàn kết bơơn ta xay moon, váih nắc vel đông dzoọng bha’lâng prang k’tiếc k’ruung đắh bấc âng t’nơơm c’cir VN. 2 t’nơơm a’nghiêr nâu đenh k’noọ 1.000 c’moo, bơơn đhanuôr vel Arầng 1 moon nắc t’nơơm a’nghiêr đoàn kết. Nâu đoo nắc 2 tơơm a’nghiêr ơy bơơn chr’val A Xan lâng Lăng zước vặ đoọng pachô paliêm đh’rứah. Xoọc đâu, đhanuôr cóh vel nắc bhrợ đông bhuốih đhị 2 t’nơơm a’nghiêr nâu. Bhiệc xay moon 725 t’nơơm pơmu cóh Tây Giang nắc t’nơơm c’kir VN nắc đoo bh’nơơn chr’nắp cắh ha mơ đhêy âng đhanuôr Cơ Tu lâng apêê lêy cha’mêết đợc bấc cr’chăl t’ngay lêy cha’mêết, zư đợc./.

 

                                        QUẦN THỂ RỪNG PƠ MU TÂY GIANG   

              

         Quần thể rừng pơmu ở huyện miền núi Tây Giang tỉnh Quảng Nam thuộc 2 xã A Xan và Tr’Hy, trên núi Zi’liêng với tổng diện tích khoảng 450ha, nằm ở độ cao gần 1.500m so với mực nước biển. Trong đó có nhiều cây pơmu cổ thụ có tuổi thọ cao nhất đo được là hơn 1.800 năm. Rừng pơmu Tây Giang cũng được đánh giá là một trong những quần thể pơmu có tuổi đời lớn nhất và số lượng tập trung dày đặc nhất tại Việt Nam ở thời điểm hiện tại.

Vừa qua, Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam đã công nhận 725 cây pơmu và 2 cây đa sộp ở huyện mièn núi Tây Giang, tỉnh Quảng Nam là Cây Di sản Việt Nam, Đưa Tây Giang trở thành địa phương đứng đầu cả nước về số lượng Cây Di sản Việt Nam. Đó là thành quả từ ngẫu nhiên, đến hành trình không ngừng nghỉ của người Cơ Tu và giới nghiên cứu vốn dành nhiều tâm huyết. ...Phóng sự của Ngọc Diêp và Ngọc Luýt- CTV Đài TNVN:

 

                                

 

           Việc phát hiện “vương quốc” pơmu khá tình cờ, khi người Cơ Tu bản địa khai mở đường vào năm 2011. Cánh rừng pơmu nằm giữa 2 xã A Xan và Tr’hy, ngay từ ngày phát hiện, đã được người bản địa xem như di sản của đại ngàn ban tặng. Trong bối cảnh rừng nguyên sinh ngày càng thu hẹp bởi các nguyên nhân, thì việc một cánh rừng với số lượng lớn cây, vừa khiến người dân ở đây vui mừng nhưng cũng lắm lo lắng. Bởi thế, từ ngày phát hiện, gìn giữ, rồi được công nhận Cây Di sản Việt Nam là cả một hành trình lắm gian nan. Rừng nơi đây hơi phức tạp, đường là những lối mòn nhỏ hẹp, cắt ngang những bụi cây, dây leo chằng chịt mà chỉ có người dân bản địa mới biết. “Vương quốc” này mang một vẻ đẹp thiên nhiên bình dị mà không phải nơi đâu cũng có.

            Pơmu ở đây cao từ 25 - 30m, có cây cao đến 50m, gốc phải nhiều người ôm mới xuể. Cây có vỏ màu ánh nâu, xám, nứt nẻ. Ở những cây già vỏ dày, những vết nứt theo chiều dọc tỏa ra mùi thơm rất đặc trưng. Loài cây này không chịu bóng râm nên vươn mình lớn mãi. Theo thống kê của Hạt Kiểm lâm huyện Tây Giang, khu rừng này có 1.234 cây phân bố trên diện tích 250ha; trong đó cây to nhất có đường kính lên tới gần 3m. Đây được xem là cánh rừng nguyên sinh cuối cùng có trữ lượng lớn nhất ở Nam Trường Sơn.

 

                           

            Tại Tây Giang, mỗi mét khối pơmu có giá từ 15 - 20 triệu đồng. Nhưng với người Cơ Tu, pơmu không phải để bán mua, vì lẽ đó mà cánh rừng này vẫn còn xanh ngát đến bây giờ. Người Cơ Tu quan niệm, pơmu là vật thiêng của làng, nên họ hết sức giữ gìn.

              Già làng Clau Blao, thôn Voòng xã Tr’hy cho biết:

            Theo truyền thống của đồng bào nơi đây, những cây to trong rừng là chỗ trú ngụ của thần linh, hoặc là nơi linh hồn người chết trú ẩn. Những cây pơmu to lớn cũng không ngoại lệ. Loại gỗ này chôn dưới đất lâu ngày không bị mục nát, nên người dân chỉ dùng để đóng quan tài. “Trước kia, những cây gỗ này chúng tôi thường lấy để làm quan tài, làm nhà, làm gươl. Nhưng khi nghe Đảng, Nhà nước tuyên truyền từ nhiều năm trước, chúng tôi không chặt phá nữa mà bảo vệ nghiêm ngặt. Bây giờ cây pơmu như vật thiêng của bản làng mình, nên quyết tâm gìn giữ cho con cháu mai sau”.

                            

          Hành trình trở thành Cây Di sản Việt Nam của pơmu khá gian nan. Bí thư Huyện ủy Tây Giang - Bh’riu Liếc cho biết: Bản thân ông nhiều lần kiến nghị bằng văn bản lên tỉnh, trung ương, rồi trực tiếp ra tận Hà Nội làm việc với Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam để giúp hoàn thiện hồ sơ, khoan cây đo độ tuổi để được công nhận cây di sản quốc gia. Năm lần ra Hà Nội, hàng chục lần chỉnh sửa hồ sơ, việc công nhận mới hoàn thành.  

            Tiến sĩ Lê Huy Cường -Hội Khoa học kỹ thuật lâm nghiệp cho biết ở đây có khoảng hơn 700 cây có độ tuổi trên 700 năm. Hiện nay, ở nước ta, những rừng pơmu như thế này rất ít. Đây là tặng vật mà thiên nhiên ban tặng cho Tây Giang, chúng ta cần gìn giữ một cách cẩn thận. Ông Vũ Ngọc Long, Viện Trưởng Viện sinh thái học miền Nam  thuộc  Viện Hàn lâm Khoa học Công nghệ Việt Nam nói:

             Đồng bào Cơ Tu lấy cây Pơ mu làm biểu tượng cho mình. Người Cơ Tu thường sống ở đầu nguồn con nước nơi có những rừng Pơ Mu như thế này nên Pơ Mu như là hồn thiêng của họ. Vì vậy chúng ta qui hoạch, công nhận rừng Pơ Mu di sản như thế này – Khu rừng cây di sản đầu tiên của Việt Nam cũng có nghĩa là chúng ta hướng về cộng đồng,có ý nghĩa rất lớn về mặt bảo tồn, mặt nhân văn học, dân tộc học.

       Đây là lần đầu tiên một khu quần thể rừng Pơ Mu Di sản được công nhận, đã được chính đồng bào Cơ Tu có sáng kiến bảo vệ. Đây là một điều rất đặc biệt của Việt Nam và của quốc tế. Đây là một mô hình mà tôi nghĩ rằng chúng ta cần phải khuyến khích. Ở Đắc Lấc, ở Lâm Đồng của người C’ho chúng ta cũng còn có những cây Pơ Mu nhưng không còn nhiều như thế này, nhưng người Cơ Tu ở Tây Giang sống nơi đầu nguồn nước đã làm được điều tuyệt diệu. Tôi nghĩ rằng đây sẽ trở thành một Trung tâm huấn luyện về bảo tồn rừng nhiệt đới và nghiên cứu về biến đổi khí hậu”.

 

                           

              Một con đường mới mở sẽ đưa du khách đến thăm rừng Pơ Mu. Giữa khu rừng có những ngôi nhà sàn xinh xắn để du khách dừng chân. Nơi đây lâu dài sẽ trở thành một điểm đến của du khách khi lên với Tây Giang. Chính vì vậy, công tác bảo vệ rừng càng được chính quyền và người dân coi trọng. Thượng úy Lê văn Thu, Chính trị viên Phó đồn biên phòng A Xan nói:

             Hơn lúc nào hết, lực lượng biên phòng phối hợp chặt chẽ với chính quyền vận động người dân giữ rừng Pơ Mu như bao đời ông cha họ đã gìn giữ. Việc biến rừng Pơ Mu thành một điểm du lịch và sau này được phát triển mạnh hơn nữa với việc đầu tư về đường sá, nơi lưu trú cho khách tham quan du lịch, đem lại đời sống kinh tế khá hơn cho đồng bào”.

          Phát triển du lịch cộng đồng trên cơ sở phát huy giá trị của các Di sản văn hóa vật thể, phi vật thể của đồng bào Cơ tu là điều mà chính quyền huyện Tây Giang hướng tới. Ông Lê Trí Thanh, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Nam đánh giá:

           Đây là một hướng đi rất đúng của Tây Giang và các huyện miền núi phía Tây Quảng Nam. Chúng tôi đã làm việc với các cấp chính quyền phải tiếp tục thực hiện hướng đi này trong thời gian tới, phải có sự liên kết, gắn kết với các vùng phụ cận có chung bản sắc văn hóa. Người dân, chính họ là chủ thể giữ gìn các giá trị văn hóa truyền thống đó và cũng là chủ thể làm du lịch, đem lại giá trị kinh tế xã hội như thế nào trong tương lai phụ thuộc vào ý thức giữ gìn di sản của ngày hôm nay”.

 

                             

           Điều thú vị là bên cạnh 725 cây pơmu, Tây Giang còn có 2 cây đa đoàn kết được công nhận, trở thành địa phương đứng đầu cả nước về số lượng Cây Di sản Việt Nam. Hai cây đa này có độ tuổi gần 1.000 năm, được dân làng Arầng 1 gọi là cây đa đoàn kết. Đây là 2 cây đa đã từng được người xã A Xan và Lăng “mượn” để giải hòa với nhau, Ngày nay, người dân trong thôn đã xây đình thờ dưới hai cây đa này. Việc công nhận 725 cây pơmu ở Tây Giang là Cây Di sản Việt Nam là thành quả, là hành trình không ngừng nghỉ của đồng bào Cơ Tu và giới nghiên cứu vốn dành nhiều tâm huyết./.