Ngày cúng cơm mới, bà chủ nhà sẽ lên nương ngắt 9 bông lúa mang về nhà nấu với nồi cơm bằng gạo cũ, đại ý nồi cơm của năm mới. Chị Cao Xê Mẩy, ở xã Nậm Bung, nói rằng, cúng cơm mới là tạ ơn đất trời, tổ tiên đã ban cho một mùa no ấm:

"Tầm tháng 8 âm, chưa thu hoạch hết đâu nhưng mà người ta đã ăn trước. Kể cả lúa chưa chín hẳn, mình lấy một ít, đặt lên trên để lúc hấp lên coi như mới. Ở Bát Xát mình thì cúng trong gia đình mình thôi. Nếu rơi vào ngày mùng 1, mùng 3 thì người ta không ăn. Ngày chẵn người ta mới ăn".

Chuẩn bị mâm cơm cúng tổ tiên ngày Tết. Ảnh: VTV

Khi cúng, mâm lễ càng nhiều càng chứng tỏ lòng thành với trời đất. Thế nên, tất cả những sản vật của một năm cũ làm ra sẽ được nấu mỗi thứ một bát. Và khi ăn họ có một nguyên tắc: đồ ăn nào cũng phải để thừa.

"Thu hoạch xong rồi mình sẽ ăn một bữa cơm mới. Một năm mình làm ra tất cả bao nhiêu đồ, ví dụ như năm nay làm ra khoai, ngô, đu đủ, bí xanh, bí đỏ, các thứ. Có nghĩa là trong bữa đấy có bao nhiêu cái mình làm ra thì làm bấy nhiêu món để ăn một bữa. Cái nào cũng phải thừa, thừa càng nhiều càng tốt. Người ta bảo hôm nay cái nào thừa ra thì sang năm mình sẽ du dưa ra nhiều tiền nong các thứ". 

Khi cúng, trước khi lễ tạ tổ tiên, đất trời, bao giờ người ta cũng phải cúng con chó trước. Người già vẫn thường kể, xưa người Hà Nhì đói kém, không có gì để ăn, nhờ có con chó mang thóc về làm giống, đơm bông nở hạt nên đã cứu được người Hà Nhì thoát nạn. Bởi vậy, để nhớ ơn chó đã cứu vớt năm nào, người Hà Nhì khi làm mâm cơm mới đều phải cúng tạ chó.
Lý Mờ Xá, ở thôn Kim Chu Phìn 2 xã Nậm Pung, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai còn cho biết, những ngày ăn cơm mới không ai được làm gì, hoặc đi xa. Riêng họ Lý của người dân tộc Hà Nhì đen phải tuyệt đối chấp hành nguyên tắc này:

"Những ngày mình đi lấy thóc mới thì gia đình không được ai đi đâu hết. Người mẹ đi lấy thóc mới, các con, các cháu thì ở nhà chơi. Ngày đấy không được đi làm, chỉ có chuẩn bị bữa cơm đấy thôi. Dòng họ khác vẫn đi làm bình thường, riêng dòng họ mình thì những ngày đấy mình phải kiêng – những ngày ăn thóc mới". 

Đỗ Quyên/VOV4