Hơyô đak sĭk jĭ 1 lơ̆m tơdrong jĭ ưh kơ tơpoh đei ƀôh lơ lơ̆m jơ̆p plei teh. Hrei ‘nâu, kơsô̆ bơngai jĭ hơyô đak sĭk lơ̆m apŭng plĕnh teh đei ƀôh tŏk rơđăh rơđong păng roi ‘năr roi đei ƀôh tơ̆ bơngai mơ lôh. Kiơ̆ chih jô̆ đơ̆ng Grŭp jang găh hơyô đak sĭk apŭng plĕnh teh (IDF) sơnăm 2021 đei 537 triệu ‘nu bơngai ‘lŏ tŏk bŏk arih hơdai hăm jĭ hơyô đak sĭk păng kơsô̆ âu đei tơdra hơdrol gô tŏk 783 triệu ‘nu bơngai lơ̆m sơnăm 2045, mưh 5 giây ‘noh đei 1 ‘nu lôch yua đơ̆ng jĭ hơyô đak sĭk. Jĭ hơyô đak sĭk kŭm jing tơdrong tơm pơm ăn 6,7 triệu ‘nu lôch lơ̆m sơnăm 2022. Kŭm kiơ̆ kơ IDF, tơ̆ Việt Nam đei dang 3,8 triệu ‘nu athei arih hơdai hăm jĭ hơyô đak sĭk (2019). Vă đĭ đăng lơ̆m kơ sô̆ ‘nâu ‘noh jĭ hơyô đak sĭk type 2, mă lei lăp đei dang 1/3 kơ sô̆ bơngai jĭ đei hơlen lăng chă ƀôh hăm trong tơmơ̆t Glucose, hơtŏ hloh 2,5 triệu ‘nu jĭ hơyô đak sĭk tam mă đei hơlen lăng păng chă ƀôh. Tơ̆ dêh char Dak Lak, kiơ̆ kơ sô̆ chih jô̆ đơ̆ng Anih vei lăng tơdrong jĭ jăn (CDC) dang ei lơ̆m dêh char tŏk bŏk đei 24.091 ‘nu jĭ hơyô đak sĭk tŏk bŏk đei vei lăng hơmet tơ̆ dôm anih jang pơgang lơ̆m dêh char. Lăp jô̆ hơdrô̆ lơ̆m 9 khei blŭng sơnăm 2023, lơ̆m dêh char chih iŏk vă jê̆ 4.000 ‘nu bơngai jĭ hơyô đak sĭk.

Vei lăng klo tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên yua kơ dôm tơdrong jĭ đơ̆ng hơ yô đak sĭk type 2 pơm ăn, yă Lục Thị Thọ (oei tơ̆ apŭng Krông Năng, dêh char Dak Lak) tơbăt: Đunh kơ âu 13 sơnăm, klo sư đei ƀôh hơnơ̆ng hăl kơ đak, sa lơ mă lei jur kĭ hrĕnh kơna sư ba klo sư năm khăm tơ̆ hnam pơgang. Pơtôch chă ƀôh klo sư đei jĭ hơ yô đak sĭk type 2. Đơ̆ng rŏng kơ đei jĭ, sư huch pơgang tây păng pơgang hla ‘long hai, oei răt lơ kơ loăi pơgang đei roi tơƀôh lơ̆m trang mạng tơpôl nhen dôm kơloăi kiơ̆ kơ yuăn khan cao, dôm kơ loăi hla... hoach tôch kơ lơ jên mă lei ưh kơ dă ƀiơ̆.

Yă Lục Thị Thọ, tơroi: Ƀrŏk đơ̆ng năm khăm, sư huch pơgang tây hai, huch pơgang hla ‘long hai lơ dêh, 3 sơnăm blŭng huch pơgang oei ƀôh dă ƀiơ̆, đĭ đei păi ƀiơ̆ mă lei ưh kơ kĕ klăih. 5 sơnăm đơ̆ng rŏng, sư đei pơchŭng plei lĕn athei răih tơ̆  Sài Gòn, brŏk đơ̆ng noh sư athei yua pơgang ƀet insulin. Đunh kơ âu 2 khei sư pơtơm đei jĭ dêh, jơ̆ng pơ ‘ngeh păng hơđăh, insulin dang ei athei ƀet tŏk đơ̆ng 8 jing 15. Tơdrong jĭ âu tôch kơ krê hơmơt, ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng kơtang, pơ ôr đĭ hơkâu. Ƀĭch tơ̆ hnam pơgang mă lei jĭ dêh bơih. Ƀơ̆t đei jĭ, sư đa lăng điện thoại lơ̆m mạng ƀôh đe tĕch pơgang hơmet jĭ hơyô đak sĭk, cao, đak toh, lơ dêh, iŏk brŏk huch mă lei kơ đei dă ƀiơ̆, hoach lơ jên, 1 ‘măng răt dang 2 truh 3 triệu.

Đei ƀak si roi tơbăt hơdrol rŏ lăng đei jĭ hơyô đak sĭk lơ̆m 1 ‘măng răih măt mă lei yua đơ̆ng pơm pơ hơi, ƀôh kơdih kâu oei pran jăng kơna ƀơ̆t brŏk tơ̆ hnam, yă T.T.C (oei tơ̆ apŭng Krông Năng, dêh char Dak Lak) ưh kơnăm khăm vă chă ƀôh, hơmet hrôih. Truh ƀơ̆t hơ nglŏu jơ̆ng pơm tơm đei ƀôh ôm, yă ƀĭch tơ̆ hnam pơgang hơmet ‘noh băt kơdih đei jĭ hơyô đak sĭk type 2.

Yă T.T.C, tơbăt: Ƀơ̆t ĭnh năm răih măt, khăm iŏk đak hơyô păng iŏk pham 3 ‘măng, ƀak si đei akhan ‘noh dui ăi, duch đei tŏ sĕt sĭk lơ̆m pham kơjung, đunh kơ âu dang 1 sơnăm 1 puăt. Mă lei, brŏk ‘noh ĭnh pơm pơ hơi, sŏng sa ưh kơ gan ĕnh kơna ƀơ̆t năm tơ̆ Hnam pơgang Hòa Bình ƀĭch tơ̆ hnam pơgang ‘noh hơlen lăng ĭnh đei jĭ hơyô đak sĭk, huêt ap tŏk păng chơ năm tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên. Ƀơ̆t đei jĭ, ĭnh ƀôh oei hmă, lăp đei nhă lơ, đei jur kĭ mă lei tơchĕng yua đơ̆ng kơdih hơnơ̆ng kơ jang, seh ‘nhĕt, jang lơ đak pơ uh lĕch lơ kơna nhă đak lơ, tơchĕng thoi noh kơna ưh kơ năm khăm. Dang ei chă ƀôh đei hơyô đak sĭk mă băt kơna gô pơ ‘lơ̆ng ƀiơ̆, sa ‘nhot păng sŏng por tŏ sĕt, ưh pă sŏng sa nhen hơdrol yua kơ đĭ băt kơ jĭ đơ̆ng kơ dih bơih.

Jĭ hơyô đak sĭk ‘noh tơdrong jĭ ưh kơ ‘lơ̆ng ƀơ̆t hormone insulin kơ tơ ‘ngăl đei ưh kơ măh, đei ƀôh hăm kơ sô̆ sĭk lơ̆m pham ling lang lơ. Hơyô đak sĭk đei klăih song pơm 2 type. Hăm hơyô đak sĭk type 1, mưh đei jĭ, bơngai jĭ gô đei dôm tơdrong jĭ yan âu tôch kơ hơdăh yua đơ̆ng ưh kơ măh lơ hormone insulin pơm ăn bơngai jĭ hơnơ̆ng kơ chă hơ yô, chă hơ yô tơ̆ gơmăng păng nhă lơ đak. Hăm jĭ hơyô đak sĭk type 2, dôm tơdrong jĭ ƀôh ưh kơ mơn lơ̆m khei ‘năr đunh, ƀơ̆t lăp dôm bơngai jĭ lăp ưh kơ ê chă ƀôh đei jĭ ƀơ̆t năm khăm hơkâu jăn păng hmă hmă jĭ lăp băt ƀơ̆t đei ƀôh dôm tơdrong jĭ đơ̆ng jĭ hơyô đak sĭk nhen đei rơka đunh kơ klăih, dôm tơdrong jĭ găh plei nuih, kơ̆l ‘ngok... Jĭ hơyô đak sĭk ‘noh ưh kơ ‘lơ̆ng tơplih gluxit mă lei sư dui kiơ̆ lơ tơdrong ưh kơ ‘lơ̆ng tơplih nai nhen tơplih lipit, protit. Đơ̆ng dôm tơdrong ưh kơ tơplih ‘noh gô pơm ăn dôm tơdrong jĭ lơ̆m pơđĭ hơkâu bơngai đei jĭ.

Ƀak si CKI Y Sa Muel Bkrông – Khoa Nội Tổng hợp Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, tơbăt dơ̆ng: Tơdrong tơm pơm ăn jĭ hơyô đak sĭk type 2 găh lơ ‘noh jĭ yua đơ̆ng gene. Kiơ̆ tơchĕng hơlen, đe tơchă đei 1 kơ sô̆ gene đei ƀơm truh hơyô đak sĭk type 2. Hơdai hăm ‘noh yua đơ̆ng trong oei sa, sŏng sa, pơdơh ngôi ưh kơ lăp kŭm hơnhăk truh jĭ. Dôm tơdrong jĭ đa ƀôh hloh mưh jĭ ‘noh bơngai jĭ đei kơ sô̆ sĭk lơ̆m pham lơ ‘moi kiơ̆ đơ̆ng hơlen lăng pham, đak hơyô. Bơngai jĭ đei ƀôh sa lơ, nhă lơ păng jur kĭ ‘noh jĭ dôm đei ƀôh đa tơƀơ̆p tơ̆ bơngai jĭ hơyô đak sĭk. 1,2 ‘nu bơngai jĭ chă hơyô đei kơtu ‘yam, vă khan ‘noh jĭ đei sĭk lơ̆m đak hơyô.

Pơm ăn lơ tơdrong jĭ krê hơmơt hăm đei ƀôh jĭ ưh kơ mơn, yua thoi noh, kon pơlei ưh kơ gơh pơm pơ hơi hăm tơdrong jĭ ‘nâu. Vă tang găn jĭ hơyô đak sĭk, rim ‘nu bơ̆n kăl kơ vei lăng jơhngơ̆m jăn kơdih; vei sơđơ̆ng trong sŏng sa ‘lơ̆ng: sa tŏ sĕt ƀoh, ‘nĕ kơ sa lơ tơmam rơmă, đak đei gas, ƀier, tơdrô hơlăk; ‘măn jơ pơdơh ngôi veh ver kơ tơchĕng lơ. Hơdai hăm ‘noh, kon pơlei kŭm athei hơlen lăng sĭk pham tôch ai 12 khei 1 ‘măng vă chă ƀôh hrôih păng hơmet tơtom, veh ver dôm tơdrong jĭ krê hơmơt gô đei ƀôh.

Hrei ‘nâu, dôm bơngai jĭ Hơyô đak sĭk type 2 roi đunh roi lơ păng roi ‘lơ̆p, kơplăh ‘nŏh tơdrong jĭ âu đei dar dĕh, ưh đei jĭ dei dei hloi kơna lơ bơngai băt kơdih kâu đei jĭ ƀât mă lơ̆m hơkâu đĭ đei jĭ dêh bơih đĕch. Vă tơgŭm ăn mih ma duch nă băt hơdăh ƀiơ̆ tơdrong jĭ ‘nâu kŭm nhen trong tang găn jĭ păng dôm tơdrong kăl găh tơmam sŏng xa mưh đei jĭ, tơ̆ hơla âu nhôn pơma nuh hăm Ƀak si CKI Y Sa Muel Bkrông – jang tơ̆ Khoa Nội Tổng hợp Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên.

-Jĭ hơyô đak sĭk type 2 ƀơm kơnê̆ truh jơhngâm pran thoi yơ, hă ƀak si?

-Đak si Y Sa: Jĭ hơyô đak sĭ đei lơ tơdrong ƀơm kơnê̆ ưh ‘lơ̆ng truh jơhngâm pran kơ bơngai jĭ, mă loi sư pơm tơlĕch lơ tơdrong krê. Pơtih gia nhen dôm tơdrong jĭ pơm kơhret jơhngâm đon, tŏk ceton lơ̆m pham pơm ăn bơngai jĭ pơ̆k ưh hơdơ̆r mă ưh ‘nŏh bơngai jĭ jur sĭk lơ̆m pham yoa hơmet ưh kơlăp. Đei bơngai đei tơdrong jĭ truh tơ̆ trong huan, lơ hlŏh jĭ hơmren jơ̆ng ti, jĭ đuh pơchŭng pơm tơlĕch rơka jĭ tơ̆ jơ̆ng ti, dôm tơdrong rơka jĭ thoi âu hơmet tôch mơmat klăih. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh bơngia jĭ tep ưh kơsŭk, stress, jĭ lơ̆m plei nuih. Mă loi krê hlŏh ‘nŏh jĭ pơ̆k yoa pham bluh tơ̆ ‘ngok, pham blŭh lơ̆m plei nuih, pơm ăn bơngai jĭ tôch ƀônh lôch.

-Bơngai jĭ athei pơm kiơ vă gơ̆h băt hrôih, hơmet tơtom tơdrong jĭ ‘nâu hă ƀak si?

-Ƀak si Y Sa: Vă băt hrôih jĭ, bơngai jĭ athei năm khăm hơnơ̆ng vă hơlen năng jơhngâm pran kơdih, mă loi hăm dôm bơngai lơ̆m unh hnam đei bơngai jĭ hơyô đak sĭk athei khăm hơlen mă hơnơ̆ng hlŏh dơ̆ng. Mưh ƀôh dôm tơdrong hlĭch nhen sŏng xa lơ, et nhă lơ, jur kĭ ‘nŏh jăh năm khăm tơ̆ hnam pơgang, set hơlen sĭk lơ̆m pham vă lăng năng hăm đei jĭ hơyô đak sĭk ưh. Lơ̆m khei ‘năr hơmet ăn dôm bơngai jĭ tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên, inh tơƀâp lơ bơngai jĭ đa pơdơ̆h huch pơgang mơ̆ng kơ dih vă păng chă răt huch dơ̆ng pơgang hla ‘long mă ưh ‘nŏh răt huch kiơ̆ đe kuang kăo lơ̆m tivi ưh băt anih pơm păng sĭt ‘lơ̆ng thoi yơ, ƀât lăp đei lơ kơloăi pơgang tôch hơmơt blơ̆ hăm hơkâu jăn kơna lơ bơngai jĭ năm hơmet đei sĭk tŏk tôch dêh yoa đe sư ưh kơ đei huch pơgang hơmet jĭ hơyô đak sĭk kơna tôch hơmtơ lôch.

-Hăm dôm bơngai jĭ hơyô đak sĭk, ih hăm đei nơ̆r tơtă kiơ hăm bơngai jĭ ưh hă, ƀak si?

-Ƀak si Y Sa: Hăm bơngai jĭ hơyô đak sĭk, ‘ngoăih kơ khăm vă băt jĭ ‘ŏh athei hơlen năng, hơmet jĭ mă ‘lơ̆ng dơ̆ng, ‘nâu jĭ tơdrong tôch kăl. Kăl loi ‘nŏh athei huch pơgang trŏ jơ păng trŏ kơloăi pơgang, pơtih gia dôm bơngai jĭ hơmet, ƀet hăm pơgang insulin ‘nŏh adrin ƀet Insulin mă trŏ jơ, ƀet adrol kơ sŏng xa 30 pơnĭt păng mưh đĭ yoa insulin bơih ‘nŏh athei hơlen năng sĭk lơ̆m pham mă hơnơ̆ng. Hăm dôm bơngai jĭ yoa pơgang găr athei adrin hơlen năng sik lơ̆m pham mă hơnơ̆ng rim năr ‘năi vă gơ̆h băt kơdih kâu oei tang găn sĭk lơ̆m pham tŏk lơ ‘lơ̆ng dăh mă ưh. Đei lơ bơngai jĭ hơyô đak sĭk pơm ưh kơ trŏ lơ̆m tơdrong sŏng xa, lơ bơngai jĭ akhan mưh jĭ athei kâm hloi tơdrong sŏng xa dôm tơmam đei kơchơ̆t sĭk. ‘Nâu jĭ tơdrong tơchĕng ưh kơ trŏ kiơ. Hăm dôm bơngai jĭ athei sŏng xa thoi đêl đĕch, mă lei athei băt trong vei lăng sĭk lơ̆m pham kiơ̆ đơ̆ng huch yoa pơgang. Dôm tơmam xa đei lơ sĭk ưh đei kâm kiơ, lăp xa tơjur ƀiơ̆, tŏ sĕt ƀiơ̆ kơ bơngai ưh đei jĭ đĕch.

-Ƀak si hăm đei nơ̆r tơtă kiơ vă tang găn jĭ hơyô đak sĭ type 2 ưh?

-Ƀak si Y Sa: Hăm hơyô đak sĭk type 2 trong tang găn ‘lơ̆ng hlŏh jĭ athei hơmet ming tơdrong arih xa, pơdơ̆h ngôi, bơ̆ jang, sŏng xa mă lăp, hơmet jơnăr pơtâp hơkâu jăn mă hơnơ̆ng. Athei năm khăm mă hơnơ̆ng vă gơ̆h băt dôm tơdrong krê sĭk lơ̆m pham tŏk lơ. Hăm dôm bơngai jĭ hơyô đak sĭk athei chă rơih tơdrong tơplŏng kơdâu mă lăp hăm jơhngâm pran kơdih nhen năm jơ̆ng hŏh, hao gre tang vang… Pơtâp đơ̆ng 20-30 pơnĭt, athei pơtâp hơnơ̆ng, lê̆ pă et tơdrô, ƀier, lê̆ pă et hât păng yoa dôm kơchơ̆t ưh ‘lơ̆ng nai. 

Lei a, bơnê kơ ih ƀak si hơ!