Ăt ch’ngai đhị Thành phố Hồ Chí Minh dâng 70km chô n’đăh Tây Bắc, boọng hầm Củ Chi, chr’hoong Củ Chi, năc đhị bhrợ pa tứi g’luh p’lơơp ha râp lâng râu bhriêl g’lăng âng quân lâng đha nuôr Củ Chi đhị g’luh zêl panh đanh đươnh, zr’năh cr’pân prang 30 c’moo pa chô độc lập, tự do ha k’tiêc k’ruung.

C’bhuh bọong hầm Củ Chi dưr vaih coh cr’chăl zêl a râp, dâng c’moo 1948. C’bhuh boọng hầm bơơn bhrợ t’vaih đơơh bhlâng đhị bơr chr’val Tân Phú Trung lâng Phước Vĩnh An lâng đh’nơc đơc năc boọng hầm Củ Chi công dưr vaih tơợ đêêc.

Pa zêng boọng hầm Củ Chi vêy pa zêng n’juối dal 250km, pac bhrợ 3 tầng coh cr’loọng k’tiêc. Tầng dal bhlâng ăt coh cr’loọng đhộ 3m, tầng p’pâng đhộ 6m, tầng đhộ bhlâng năc 12m.  Lâh zr’lụ đoọng bộ đội ăt ma mông, k’rong đơc p’nanh cha răh, boọng hầm Củ Chi dzợ pac bhrợ bâc p’lêêh cơnh lâng apêê zr’lụ boọng đinh, boọng rap, bãi mìn… Anoo Trương Văn Quý Ma nưih xay moon đoọng ha t’mooi Zr’lụ c’kir lịch sử bọong hầm Củ Chi đoọng năl: “Coh cr’loọng k’tiêc vêy bâc bh’rợ la lay cơnh, tơợ phòng họp, ta pêêh z’zêệ, đong cha cha. Đhộ bhlâng coh đac năc hầm y tế, đhị đhêy ăt lâng Phòng họp âng Quân khu Sài Gòn - Gia Định”.

Năc đhêêng lâng pr’đươi  cuốc lâng bêệ ki xố k’tiêc lâng cr’đêê, quân lâng đha nuôr Củ Chi âi bhrợ t’vaih bh’rợ ga măc ga mai cơnh lâng k’ha riêng km c’lâng hầm. C’bhuh boọng hầm coh c’kir var tân băr coh cr’loọng k’tiêc, tơợ c’lâng “n’groọng hoọng (c’lâng bhlâng) năc vaih bâc p’lêêh, thr’thuông căh câ năc la lay, ting pr’đơợ k’tiêc. Vêy bâc p’lêêh bhưah ha luh tươc k’ruung Sài Gòn, đoọng bêl lum cr’pân, c’bhuh du kích lâng quân đội choom z’lâh k’ruung chô tươc căn cứ Bến Cát (Bình Dương). Truih ting c’lâng hầm vêy boọng hoo coh piing, bơơn pa lơơp bhrợ lâng thr’thuông ooy leh k’tiêc lâng bâc c’lâng la lơơp. Bâc p’loọng bơơn bhrợ vaih đhị zêl panh pa bhlâng bhriêl g’lăng. Zr’lụ p’loọng luh moot, hầm bơơn ra pă bâc hầm rap, đinh, mìn p’lêê, vêy mìn ga măc a ôt lâng lựu đạn zêl bhuông păr trực thăng, năc đoọng lêêng c’chêêt, cha groong arâp tươc đăn. Tr’lăp hầm luh moot boọng hầm k’tứi, năc đhiêp blươch ma nưih moot lâng bơơn ga lop plum nhâm, lơơp đhị clang k’tiêc căh câ ha la n’loong.

Nâu câi, đoọng bhrợ ha t’mooi, boọng hầm bơơn bhrợ t’bhưah đoọng t’mooi choom ch’choc măt ooy boọng hầm. Anoo Trương Văn Quý, Ma nưih xay moon đoọng ha t’mooi Zr’lụ c’kir boọng hầm Củ Chi đoọng năl p’xoọng: “Ahêê k’đhơợng tr’lăp hầm, pa tih têy dal năc buôn đơơh ha tộ. k’đhơợng tih têy năc chr’lang công tih lâng achăc buôn cluuch dóo buôn k’đoong. Cr’chăl zêl panh arâp, bêl moot ooy hầm, du kích vêy đăc đơc p’lêê lựu đạn căh câ mìn coh tr’lăp boọng hầm đoọng bêl arâp ca lơơh hầm năc vêy pr’toh lâng hầm buôn ha râp, bhrợ đêệng boọng hầm”.

N’đhơ bhrợ coh cr’loọng k’tiêc n’đhang c’bhuh boọng hầm vêy đhr’năng  zêl đạn pháo lâng clơợng  âng xe tăng, xe bọc thép, đợ c’năt boọng hầm đhộ mă zêl bom k’tứi. Vêy đợ c’năt tơợ 2 tươc 3 tầng cơnh lâng apêê  tr’lăp boọng hầm la lơơp. Coh boọng hầm vêy bâc chr’đị cha groong coh bâc đhị chr’năp đoọng cha groong arâp căh câ chất độc hóa học vươc tươc.

Đại tá tình báo Nguyễn Văn Tàu (dh’nơc la lơơp Tư Cang, c’moo 98 c’moo), Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân, ma nưih ting pâh zêl panh đhị Củ Chi coh 10 c’moo (1962 - 1971), coh 1 chu tươc lum lêy cớ đhăm k’tiêc n’nâu, đoọng năl, cơnh lâng t’cooh, zâp c’lâng boọng hầm… đhị đâu zêng vêy c’leh loom chăp kiêng k’tiêc k’ruung, bhriêl g’lăng, z’lâh k’đhap k’ra, doó đhu loom đhị zâp râu zr’năh k’đhap lâng loom t’bhlâng zư lêy k’tiêc k’ruung, vêêl đong âng quân lâng đha nuôr miền Nam moon pa zum, công cơnh quân lâng đha nuôr Củ Chi, Sài Gòn - Gia Định moon la lay. Râu đâu bơơn pa gơi đhị câu thơ ooy boọng hầm Củ chi âng t’cooh xră c’moo 1967, 5 c’moo t’tun xang g’luh zêl tuh tr’nơơp coh đâu: “Bh’rợ âi đanh 5 c’moo n’đhang công dzợ ăt clâp ooy loom luônh/ 5 c’moo đanh 1 sư đoàn Mỹ moot tuh ooy A18 zi/B52, B57, bhuông zâp râu, chất độc hóa học, gr’dooc chi hat/ N’loong răng, k’tang chêêt, đhêl k’tiêc rooh n’đhang acoon manưih căh choom đhr’đhâc/ c’lâng boọng hầm ahay công năc căn cứ nhâm mâng âng c’bhuh zi/ Ơi chr’năp abhlâng, da dô abhlâng, choom xră đơc ooy lịch sử/ đợ acoon c’lâng bọong hầm k’tiêc Củ Chi”.

Xooc đâu, Boọng hầm Củ Chi bơơn zư đơc coh bơr đhị bha lâng, năc đoo Boọng hầm Bến Dược (căn cứ Khu ủym Bộ Tư lệnh Quân khu Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định) đhị vêêl Phú Hiệp, chr’val Phú Mỹ Hưng lâng Boọng hầm Bến Đình (căn cứ Huyện ủy Củ Chi) đhị vêêl Bến Đình, chr’val Nhuận Đức, chr’hoong Củ Chi, Thành phố Hồ Chí Minh. Coh đêêc, đhị boọng hầm Bến Dược, t’mooi bơơn lum lêy c’bhuh boọng hầm, đợ boọng hầm âng apêê chỉ huy, bh’cộ Khu ủy lâng Quân khu Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định âi ting ma mông, zêl panh coh prang cr’chăl zêl a râp.

Zr’lụ c’kir lịch sử boọng hầm Củ Chi âi bơơn xay moon năc Zr’lụ c’kir lịch sử k’tiêc k’ruung chr’năp tơợ c’moo 2015. Xooc, Thành phố Hồ Chí Minh xooc bhrợ pa xang bha ar pa căh ooy Tổ chức Khoa học, Giáo dục lâng Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) xay moon boọng hầm Củ Chi năc C’kir Bha lang k’tiêc c’moo 2027. T’cooh Nguyễn Minh Tâm, Phó Giám đốc Ban K’đhơợng lêy Zr’lụ c’kir lịch sử boọng hầm Củ Chi đoọng năl: “Nâu đoo năc c’leh liêm choom. Ha dang boọng hầm Củ Chi bơơn xay moon năc C’kir Bha lang k’tiêc, năc vêy vaih pr’đơợ đoọng boọng hầm t’đang t’pâh bâc lâh t’mooi bha lang k’tiêc tươc, đoọng bha lang năcl tươc râu grơơ nhool, bhriêl g’lăng lâng loom chăp kiêng k’tiêc k’ruung âng ma nưih Việt Nam”.

Zâp c’moo, zr’lụ c’kir boọng hầm Củ Chi hơnh lâh 1 ưc t’mooi zâp n’đăh tươc lum lêy. Boọng hầm Củ Chi nâu câi căh muy năc đhị ra pă pa căh đhị liêm pr’hay ooy nghệ thuật quân sự bhriêl g’lăng, năc dzợ đhị đoọng t’mooi năl ghit lâh ooy loom grơơ nhool âng acoon ma nưih Việt Nam./.

ĐỊA ĐẠO CỦ CHI- KỲ QUAN VỀ NGHỆ THUẬT QUÂN SỰ ĐỘC ĐÁO CỦA VIỆT NAM

Công trình Địa đạo Củ Chi được coi là “kỳ quan” trong lòng đất của nghệ thuật chiến tranh du kích Việt Nam. Nằm cách trung tâm Thành phố Hồ Chí Minh khoảng 70km về hướng Tây Bắc, địa đạo Củ Chi, huyện Củ Chi, là nơi thu nhỏ trận đồ biến hóa và sáng tạo của quân và dân Củ Chi trong cuộc kháng chiến lâu dài, ác liệt suốt 30 năm giành độc lập, tự do cho Tổ quốc.

Hệ thống địa đạo Củ Chi hình thành trong thời kỳ kháng chiến, khoảng năm 1948. Hệ thống địa đạo được xây dựng sớm nhất tại hai xã Tân Phú Trung và Phước Vĩnh An và tên gọi địa đạo Củ Chi cũng xuất hiện từ đó.

Toàn bộ địa đạo Củ Chi có tổng chiều dài 250km, chia thành 3 tầng trong lòng đất. Tầng cao nhất nằm dưới mặt đất 3m, tầng giữa cách mặt đất 6m, tầng sâu nhất cách 12m. Ngoài khu vực để bộ đội sinh sống, trữ vũ khí, địa đạo Củ Chi còn chia làm nhiều nhánh với các khu vực hố đinh, hầm chông, bãi mìn… Anh Trương Văn Quý, Hướng dẫn viên Khu di tích lịch sử địa đạo Củ Chi cho biết: "Trong lòng đất có nhiều công trình khác nhau, từ phòng họp, bếp nấu, hầm ăn. Sâu dưới nước là hầm y tế, chỗ nghỉ ngơi và Phòng họp của Quân khu Sài Gòn-Gia Định."

Chỉ bằng phương tiện dụng cụ hết sức thô sơ là lưỡi cuốc và chiếc ki xúc đất bằng tre, quân và dân Củ Chi đã tạo nên công trình đồ sộ với hàng trăm km đường ngầm. Hệ thống địa đạo trong di tích chạy ngoắt nghéo trong lòng đất, từ đường “xương sống” (đường chính) tỏa ra vô số nhánh, ăn thông với nhau hoặc độc lập, tùy theo địa hình. Có nhiều nhánh trổ rộng ra sông Sài Gòn, để khi gặp tình thế nguy cấp, lực lượng du kích và quân đội có thể vượt qua sông sang vùng căn cứ Bến Cát (Bình Dương). Dọc theo đường hầm có lỗ thông hơi bên trên, được ngụy trang kín đáo và trổ lên mặt đất bằng nhiều cửa bí mật. Nhiều cửa được cấu trúc thành ổ chiến đấu, ụ bắn tỉa rất linh hoạt. Chung quanh cửa lên xuống, hầm được bố trí nhiều hầm chông, hố đinh, mìn trái, có cả mìn lớn chống tăng và mâm phóng lựu đạn chống máy bay trực thăng, nhằm tiêu diệt, ngăn chặn quân địch tới gần. Nắp hầm lên xuống địa đạo khá nhỏ, chỉ vừa đủ lọt người xuống và được phủ, đậy chắc chắn, giấu kỹ dưới lớp đất hay lớp lá cây.

Ngày nay, để phục vụ khách du lịch, miệng hầm được mở rộng để du khách có thể chui xuống khám phá địa đạo. Anh Trương Văn Quý, Hướng dẫn viên Khu di tích lịch sử địa đạo Củ Chi cho biết thêm: "Mình cầm nắp hầm, thẳng tay lên cao sẽ tụt xuống nhanh. Cầm thẳng tay thì vai sẽ suôn và thân người sẽ không bị kẹt. Thời kỳ chiến tranh, khi chui xuống, du kích sẽ cài trái lựu đạn hoặc mìn dưới nắp hầm để khi quân địch cạy nắp hầm sẽ phát nổ và hầm sẽ sập, bịt kín đường hầm."

Tuy xây dựng trong lòng đất nhưng hệ thống đường hầm có khả năng chống được đạn pháo và sức nặng của xe tăng, xe bọc thép, những đoạn hầm sâu chống được bom cỡ nhỏ. Có những đoạn cấu trúc từ 2 đến 3 tầng với các nắp hầm bí mật. Trong địa đạo có những nút chặn ở những điểm cần thiết để ngăn địch hoặc chất độc hóa học phun vào.

Đại tá tình báo Nguyễn Văn Tàu (bí danh Tư Cang, năm nay 98 tuổi), Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân, người từng trực tiếp chiến đấu tại Củ Chi trong 10 năm (1962-1971), trong 1 lần đến thăm lại mảnh đất này, cho biết với ông, mỗi đường hầm, góc địa đạo… nơi đây đều in dấu tinh thần yêu nước, mưu trí, dũng cảm, vượt khó vươn lên, không chịu lùi bước trước mọi khó khăn nguy hiểm và ý chí quyết tâm bảo vệ đất nước, quê hương của quân dân miền Nam nói chung, cũng như quân và dân Củ Chi, Sài Gòn-Gia Định nói riêng. Điều này được gửi gắm qua những câu thơ về địa đạo Củ Chi mà ông viết năm 1967, 5 năm sau trận đánh đầu tiên ở đây: "Chuyện đã 5 năm nhưng vấn in vào tâm khảm/ 5 năm ròng 1 sư đoàn Mỹ đánh vào A18 chúng tôi/ B52, B57, tàu thủy, tàu bò, (chất độc) hóa học, hơi cay/ Cỏ cây chết, đất đá trụi nhưng con người không lay chuyển/ Đường địa đạo xưa vẫn là căn cứ vững chắc của cụm tôi/ Ôi đáng quý, đáng yêu, đáng ghi vào lịch sử/ Những con đường địa đạo đất Củ Chi."

Hiện nay, Địa đạo Củ Chi được bảo tồn ở hai địa điểm chính, đó là Địa đạo Bến Dược (căn cứ Khu ủy, Bộ Tư lệnh Quân khu Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định) tại ấp Phú Hiệp, xã Phú Mỹ Hưng và Địa đạo Bến Đình (căn cứ Huyện ủy Củ Chi) tại ấp Bến Đình, xã Nhuận Đức, huyện Củ Chi, Thành phố Hồ Chí Minh. Trong đó, tại địa đạo Bến Dược, du khách được tham quan hệ thống địa đạo, những căn hầm của các chỉ huy, lãnh đạo Khu ủy và Quân khu Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định đã từng sống, chiến đấu trong suốt thời kỳ chiến tranh.

Khu di tích lịch sử địa đạo Củ Chi đã được công nhận là Khu di tích lịch sử quốc gia đặc biệt từ năm 2015. Hiện, Thành phố Hồ Chí Minh đang hoàn thiện hồ sơ trình Tổ chức Khoa học, Giáo dục và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) công nhận địa đạo Củ Chi là Di sản Thế giới vào năm 2027. Ông Nguyễn Minh Tâm, Phó Giám đốc Ban quản lý Khu di tích lịch sử địa đảo Củ Chi cho biết: "Đây là tín hiệu tích cực. Nếu địa đạo Củ Chi được ghi danh là Di sản Thế giới, sẽ là cơ hội để địa đạo đón thêm nhiều du khách trong nước và quốc tế trong thời gian tới, để thế giới biết đến sự quả cảm, thông minh và tinh thần yêu nước của người Việt Nam."

Hằng năm, khu di tích địa đạo Củ Chi đón hơn 1 triệu lượt khách trong nước và quốc tế đến tham quan. Địa đạo Củ Chi giờ đây không chỉ là nơi trưng bày kỳ quan về nghệ thuật quân sự độc đáo, mà còn là địa chỉ để du khách hiểu hơn về ý chí kiên cường, bất khuất của con người Việt Nam./.