Lâng đhanuôr ắt mamông coh toor cr’noon 5, chr’val Mường Giàng, chr’hoong Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La, đợ xa nul pr’hay pr’meh, bêl grơm, bêl priêng tơợ n’jưl tính tẩu âng pr’loọng đong nghệ nhân Điêu Chính Lả năc ơy looih. T’cooh Lả xay truih, năc manuyh n’niên đhị đhăm k’tiếc vêy bấc ơl văn hoá Thái bhooc coh zr’lụ k’ruung đác Quỳnh Nhai, năc tơợ bêl k’tứi ađoo bơơn xâng pazêng pr’hat then, n’jưl tính âng abhươp a dích, k’conh k’căn. C’moo 1973, bêl ađoo 15 c’moo, ađoo ơy n’năl piah n’jưl tính tẩu lâng ting pâh biểu diễn văn hoá văn nghệ âng vel đong bhrợ. Công tơợ cr’noọ chăp kiêng n’năc, ađoo chêêc pa choom p’xoọng tơợ apêê t’cooh ta ha đoọng choom bhrợ n’jưl tính tẩu, năc tr’coọ xa nul ty đanh căh choom căh vêy coh pr’ắt tr’mông âng đhanuôr Thái bhooc vel đong đay.

Ting cơnh nghệ nhân Điêu Chính Lả, đoọng bhrợ liêm xang muy bêệ n’jưl tính tẩu năc ng’bhrợ đợ c’nặt bh’rợ bha lâng tơợ pazêng râu pr’đươi cơnh: achăc n’jưl, bầu n’jưl, angoọn n’jưl… xang n’năc năc pa chăm n’jưl đoọng la liêm lâh mơ. Đoọng vêy muy bêệ n’jưl tính pr’hay, chr’năp bhlâng năc bơơn lêy bầu n’jưl la liêm. Bầu n’jưl vêy ta bhrợ lâng p’lêê alui priêng. Năc lêy pay p’lêê alui griing, vil la liêm, n’căr doọ crêê bhrậu căh cậ vêy l’hụ l’hur năc choom vaih xa nul crêê cơnh.

Pr’đươi bha lâng đoọng bhrợ n’jưl tính pazêng bha lâng n’loong pô sữa, p’lêê alui, angoọn cước. Tr’nơơp ng’bhrợ năc ng’coóch bha lâng n’loong sữa bhrợ cơnh n’jưl, đươi máy bhrợ pa xil, xang n’năc bhrợ acọ n’jưl, p’lêê alui năc cắt lơi 1/3 coh tr’long lâng k’tuối pa c’đặ coh m’pâng alui đươi bhrợ bầu n’jưl. Nghệ nhân Lả xay truih, muy bêệ n’jưl tính tẩu vêy xa nul crêê cơnh năc đươi bấc ooy râu ta béch âng manuyh bhrợ n’jưl, công cơnh xay bhrợ ghít cơnh xa nay xay moon bêl ng’bhrợ. “Đoọng choom bhrợ muy bêệ n’jưl vêy xa nul pr’hay. Tr’nơơp n’loong ng’bhrợ năc ơy gooh, năc ng’bhrợ mào n’jưl, bhrợ cau n’jưl đoọng bhr’lậ angoọn, bha lâng n’jưl, p’lêê alui priêng cắt lơi ¼ p’lêê n’năc, coóch coh m’pâng alui pa c’đặ năc vêy choom t’vaih xa nul pr’hay bhlâng ha n’jưl.”

Manuyh Thái bhooc Quỳnh Nhai buôn đươi n’jưl tính đoọng xay p’căh cr’noọ cr’niêng, ba boóch, piah đoọng ha pr’hát pr’múa cơnh ty đanh, pa bhlâng năc đợ bhr’ươl khắm, bhr’ươl hát then năc căh choom căh vêy xa nul n’jưl. Bhrợ cơnh ooy đoọng vêy bấc lang k’coon ch’chau ting t’ngay n’năl bhrợ, n’năl piah n’jưl tính, đoọng n’jưl tính doọ choom bil? K’noọ cơnh đêêc, nghệ nhân Điêu Chính Lả năc manuyh l’lăm bhrợ lớp pa choom ooy bh’rợ ng’bhrợ, piah n’jưl tính tẩu đhị đhr’nong đong đh’rơơng âng đay, k’đơơng t’pâh bấc bhlâng apêê tước pa choom, lâng bấc ruuh lang manuyh.

T’bhlâng bhrợ têng, t’bhlâng pa choom ha lang p’niên, tước nâu cơy nghệ nhân Điêu Chính Lả ơy bhrợ lâh 2 r’bhâu bêệ n’jưl tính đoọng ha manuyh đh’rưah kiêng đươi dua cơnh đoo, bhrợ pr’hêl, căh cậ đoo bêl vêy manuyh nhăn câl. Lâh 100 apêê học vêy ađoo pa choom xoọc đâu công ơy choom bhrợ, piah n’jưl tính tẩu pr’hay pa bhlâng. Coh đêêc, vêy acoon p’niên xoọc đâu mơ 10 c’moo năc ađhi Hoàng Đức Huy, ắt coh cr’noon Phiêng Nèn, chr’val Mường Giàng ơy n’năl piah n’jưl tính tẩu. Huy prá: “Acu pa choom piah n’jưl tính tẩu tơợ t’cooh Lả tước đâu năc 2 c’moo ơy, nâu cơy ơy choom piah 6 bài. Coh cr’chăl ha y năc t’bhlâng pa choom piah n’jưl đoọng zư pa dưr văn hoá âng đhanuôr Thái.”

Căh muy ng’bhrợ, pa choom đoọng, nghệ nhân Điêu Chính Lả năc dzợ zay ting pâh ooy pazêng bh’rợ văn hoá văn nghệ âng vel đong bhrợ têng, năc manuyh bha lâng ting bấc bh’rợ bhiệc bhan nghệ thuật quần chúng coh tỉnh lâng ooy tỉnh n’lơơng lâng bh’rợ năc piah n’jưl tính tẩu đoọng ha pr’hát khắp, hát then, hát long tẹ… lâng pưy bơơn bấc ch’ner chr’năp. Rơơm kiêng bha lâng âng t’cooh Lả năc xa nul tính tẩu doọ choom bil, ting n’năc năc vêy ta zư đớc, pa dưr ting t’ngay c’xêê: “Đoọng xa nul tính doọ choom bil, coh cr’chăl ha y năc t’bhlâng pa choom đoọng ha apêê văn nghệ, muy lớp học sinh âng nhà trường. Hân đhơ cơnh đêêc, công rơơm kiêng zập cấp, zập ngành k’rang lêy, bhrợ t’vaih pr’đơợ zooi đoọng apêê học vêy đác ộm đoọng pa choom liêm choom lâh mơ.”

Ting cơnh anoo Ngần Văn Ngoan, cán bộ văn hoá chr’val Mường Giàng, chr’hoong Quỳnh Nhai, nghệ nhân Điêu Chính Lả năc vêy bấc râu chroi đoọng chr’năp coh bh’rợ zư đớc, pa dưr râu chr’năp ty đanh âng đhanuôr Thái bhooc đhị đâu: “Nghệ nhân Điêu Chính Lả năc muy coh pazêng nghệ nhân chroi đoọng bấc g’lêêh c’rơ coh bh’rợ zư lêy râu chr’năp pr’hay văn hoá âng đhanuôr Thái. Chr’năp bhlâng năc coh bh’rợ bhrợ têng lâng pa choom piah n’jưl, tước nâu cơy ơy vêy bấc manuyh n’năl bhrợ, piah n’jưl tính tẩu. Azi t’bhlâng p’too pa choom, pa hêl nghệ nhân Điêu Chính Lả t’bhlâng bhrợ têng, pa choom piah n’jưl tính đoọng ha lang t’tun.”

C’moo 2015, t’cooh Điêu Chính Lả vêy Chủ tịch nước cher đoọng ch’ner Nghệ nhân ưu tú tu chroi đoọng bấc g’lêêh c’rơ coh bh’rợ zư đớc lâng pa dưr c’kir văn hoá âng acoon coh. Nâu đoo năc râu pa hêl, pa dưr ađoo t’bhlâng xay bhrợ cr’noọ bh’rợ chăp kiêng âng đay, t’bhlâng zư lêy văn hoá âng acoon coh đay./.

Nghệ nhân Điêu Chính Lả-Người dành nửa thế kỷ “giữ lửa” tiếng đàn tính tẩu của đồng bào Thái trắng Sơn La

Tính tẩu là loại nhạc cụ truyền thống không thể thiếu trong đời sống tinh thần của đồng bào Thái trắng, nhất là trong những ngày lễ tết, vui bản, vui Mường… Nghệ nhân ưu tú Điêu Chính Lả, ở xã Mường Giàng, huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La đã dành nửa thế kỷ nay cho việc chế tác, truyền dạy tính tẩu với mong muốn cháy bỏng là tiếp tục lưu giữ những giai điệu du dương, sâu lắng của tính tẩu cho thế hệ mai sau.

Với bà con sống quanh khu vực xóm 5, xã Mường Giàng, huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La, những giai điệu du dương, ngọt ngào, lúc trầm, lúc bổng từ cây đàn tính tẩu của gia đình nghệ nhân Điêu Chính Lả đã trở nên rất đỗi quen thuộc.

Ông Lả chia sẻ, là người con sinh ra trên mảnh đất thấm đẫm nét văn hóa Thái trắng vùng sông nước Quỳnh Nhai, ngay từ nhỏ ông đã được đắm mình trong những câu hát then, đàn tính của ông bà, cha mẹ. Năm 1973, khi mới 15 tuổi, ông đã biết sử dụng thành thạo tính tẩu và tham gia các buổi biểu diễn văn hoá văn nghệ do địa phương tổ chức. Cũng chính từ đam mê ấy, ông mày mò, học hỏi thêm các thế hệ đi trước để chế tác thành công đàn tính tẩu, loại nhạc cụ truyền thống không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Thái trắng quê mình.

Theo nghệ nhân Điêu Chính Lả, để làm hoàn chỉnh một cây đàn tính tẩu phải trải qua những công đoạn cơ bản từ các bộ phận chính như:  Thân đàn, bầu đàn, dây đàn,…. rồi tạo hoa văn trang trí cho cây đàn thêm tinh tế, đẹp mắt.  Để có được cây đàn tính hay, quan trọng nhất phải tìm được bầu đàn tốt. Bầu đàn làm bằng nửa quả bầu khô. Cần chọn quả bầu già, tròn đều, vỏ không bị nám hoặc lồi lõm thì đàn mới có âm vang chuẩn.

Vật liệu chính để chế tác đàn tính tẩu gồm thân cây hoa sữa, quả bầu tròn, dây cước. Đầu tiên người thợ chế tác phải bào cây gỗ sữa để tạo thân đàn, dùng máy mài nhẵn, tạo hình để làm đầu đàn, quả bầu khô cắt bỏ 1/3 đầu và mài mỏng phía trong để làm bầu đàn. Nghệ nhân Lả cho biết, một cây đàn tính tẩu có âm thanh đạt chuẩn phụ thuộc rất nhiều vào tay nghề của người thợ đàn, cũng như nhũng lưu ý trong quá trình chế tác. “Để chế tác được một cây đàn hay. Thứ  nhất cây gỗ chuẩn bị về khi đã khô, tiến hành làm mào đàn, làm cau đàn để chỉnh dây, thân đàn, quả bầu khô cắt bỏ 1/4 quả, khiét phía trong quả bầu cho thật mỏng mới tạo âm thanh tốt cho cây đàn.”

Người Thái trắng Quỳnh Nhai thường dùng tiếng đàn tính tẩu để tỏ tình, giao duyên, đệm cho hát múa dân gian, nhất là các điệu khắp, làn điệu hát then thì không thể thiếu tiếng đàn. Làm sao để lớp con cháu ngày càng có thêm nhiều người biết làm đàn, biết sử dụng đàn tính, để đàn tính không mai một? Nghĩ vậy, nghệ nhân Điêu Chính Lả lại tiên phong mở các lớp truyền dạy kỹ năng chế tác, đánh tính tẩu tại chính ngôi nhà sàn truyền thống của mình, thu hút nhiều học viên tham gia, với nhiều lứa tuổi.

Tỷ mẩn chế tác, miệt mài truyền dạy, đến nay nghệ nhân Điêu Chính Lả đã làm được trên 2.000 cây đàn tính tẩu cung cấp cho những người cùng đam mê, làm quà lưu niệm, hoặc mỗi khi có khách đặt hàng. Trên 100 học viên được ông truyền dạy giờ cũng đã biết chế tác, sử dụng thành thạo tính tẩu. Trong đó có thành viên nhỏ tuổi nhất hiện nay mới 10 tuổi là em Hoàng Đức Huy, ở bản Phiêng Nèn, xã Mường Giàng đã biết sử dụng thành thạo tính tẩu. Huy chia sẻ: “Con được học đánh đàn từ ông Lả đến nay đã được 2 năm, đến bây giờ con đánh thành thạo được 6 bài.  Thời gian tới con sẽ tiếp tục học đánh đàn để giữ gìn văn hoá của dân tộc Thái.”

Không chỉ chế tác, truyền dạy tính tẩu, nghệ nhân Điêu Chính Lả còn nhiệt tình tham gia các phong trào văn hoá văn nghệ tại địa phương, là thành viên tích cực tham gia nhiều hội diễn nghệ thuật quần chúng trong và ngoài tỉnh với vai trò đệm tính tẩu cho các bài khắp, hát then, hát long tẹ…. và đã đoạt giải cao. Mong muốn cháy bỏng của ông Lả là tiếng đàn tính tẩu của dân tộc không bị mai một, mà được gìn giữ, phát huy theo thời gian: “Để tiếng đàn tính không bị mai một, thời gian tới tôi tiếp tục truyền dạy cho đội văn nghệ, một lớp học sinh của nhà trường. Tuy nhiên cũng mong muốn các cấp, các ngành  quan tâm, tạo điều kiện hỗ trợ cho các học viên có nước uống để luyện tập có hiệu quả hơn.”

Theo Anh Ngần Văn Ngoan, cán bộ văn hoá xã Mường Giàng, huyện Quỳnh Nhai, nghệ nhân Điêu Chính Lả đã có nhiều đóng góp quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy giá trị truyền thống của đồng bào Thái trắng nơi này: “Nghệ nhân Điêu Chính Lả là một trong những nghệ nhân có công đóng góp trong việc giữ gìn bản sắc văn hoá dân tộc Thái.  Đặc biệt trong việc chế tác và truyền dạy đàn tính, đến nay nhiều thế hệ đã biết chế tác, sử dụng thành thạo đàn tính tẩu. Chúng tôi tiếp tục động viện, khích lệ nghệ nhân Điêu Chính Lả duy trì việc chế tác, truyền dạy đàn tính cho các thế  hệ mai sau.”

Năm 2015, ông Điêu Chính Lả đã được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú do vì đã có cống hiến xuất sắc trong gìn giữ và phát huy di sản văn hoá phi vật thể của dân tộc. Đây là nguồn động viên, khích lệ ông tiếp tục với niềm đam mê , “giữ lửa” văn hóa dân tộc mình./.