Bơơn k’rong bhrợ tơợ apêê bh’rợ xa nay, dự án, bâc c’moo đăn đâu, pr’ăt tr’mông đha nuôr apêê acoon coh coh zr’lụ miền Trung âi vêy bâc râu tr’xăl liêm, apêê chr’năp văn hóa bơơn zư đơc. N’đhơ cơnh đêêc, đhị bâc vel bhươl da ding ca coong, công dzợ căh hăt dhr’niêng bh’rợ căh liêm ăt ta pun, bhrợ bâc râu căh liêm crêê tươc râu pa dưr tr’mông tr’meh pr’ăt tr’nơt âng vel đong. Đoọng tr’xin k’zệ lơi đhr’niêng bh’rợ căh liêm coh da ding ca coong, lâh râu moot bhrợ bhrơợng âng prang hệ thống chính trị, apêê vel đong pa bhlâng năc râu k’rang pa dưr bh’rợ lươt l’lăm âng c’bhuh t’cooh vel, ma nưih bâc ngai chăp coh bh’rợ xay truih, p’too moon.

Plêêng đhiêp tơơp đăl, đha nuôr Hre coh vel Làng Tốt, chr’val Ba Lế, chr’hoong Ba Tơ, tỉnh quảng Ngãi âi tr’đang tươc m’pâng vel đoọng lêy phim lưu động âng Trung tâm Văn hóa – Thông tin chr’hoong bhrợ. Lêy apêê moh măt bhui har âng đha nuôr Làng Tốt, căh ngai k’noọ, năc đhêêng bơr pêê c’moo ha nua,  coh da ding ca coong ch’ngai bha dăh n’nâu dưr vaih tu bhiêc lêêng ma nưih tu moon năc vêy đơc za nươu bha nuôh bhrợ 1 cha năc chêêt, 3 cha năc moot tù, bâc pr’loọng đong ma tr’lơi tr’clăh.

T’cooh Đinh Văn Góp, ma nưih bâc ngai chăp coh vel Làng Tốt, chr’val Ba Lế hay cớ, c’moo 2019, năc tu tơơng moon Phạm Văn Lối vêy đơc bha nuôh, Phạm Văn Soi đh’rưah lâng Phạm Văn Cua lâng Phạm Văn Nghề âi lêêng t’cooh Lối xang n’năc m’pêế p’loong ooy k’ruung Liên. Tươc đâu, pa zêng 3 cha năc n’nâu công xooc dzợ ăt tù. L’lăm đêêc, đhị đâu công âi ting dưr vaih bâc tu bhiêc ca ay loom tu moon vêy đơc z’nươu bha nuôh bhrợ cr’đơơng căh liêm tươc pr’ăt tr’mông âng đha nuôr vel Làng Tốt. Căh đơc đhrniêng bh’rợ căh liêm crêê vaih đanh, bhrợ pa tang râu dưr k’rơ liêm âng vel đong, t’cooh Đinh Văn Gop đh’rưah lâng cán bộ chr’val, chr’hoong tươc ting đong, p’too moon, xay truih đha nuôr căh choom đươi dua bh’rợ xa nay căh crêê. N’đhơ công dzợ vêy bâc ngai moon căh tộ xơợng, tooh tái, n’đhơ năc laach moon vêy zuh  a năng n’đhơ cơnh đeêc t’cooh Góp công doó dhur loom, năc p’too loom đợ bêl đha nuôr  thr’thuông loom năc vêy đhêy. “Boo đanh clap đhố”, r’dợ, đha nuôr Hre coh dâu công âi ma nân năl, t’bhlâng z’lâh đhr’niêng bh’rợ căh liêm crêê, bhrợ pa dưr pr’ăt tr’mông t’mêê. T’cooh Đinh Văn Góp bhui har moon, vel Làng Tốt nâu câi âi yêm têêm, đha nuôr đoàn kết, p’zay bhrợ têng pa dưr tr’mông tr’meh: “Vel Làng Tốt ting dưr vaih bâc g’luh lêệng ma nưih năc tu moon vêy bha nuôh a năng. Bêl đeêc đha nuôr k’rang k’pân bhlâng, zâp đhị bha bhụ xay môn, căh ngai tộ pa bhrợ ta têng. Acu tươc zâp đong p’too moon đha nuôr, moon muy chu căh xơợng năc acu moon bâc chu. Acu moon đha nuôr, nâu câi pr’ăt tr’mông âi tr’xăl lâh a hay, vêy Đảng, Nhà nước k’rong bhrợ pa liêm vel ma nang, tu cơnh đêêc đha nuôr năc p’zay bhrợ têng, pa dưr tr’mông tr’meh, t’bil lơi đhr’niêng bh’rợ căh liêm crêê, oó đoọng cr’đơơng tươc pr’ăt trmông âng vel đay.”

T’cooh Đặng Ngọc Dũng, Trưởng Ban Tuyên giáo tỉnh Quảng Ngãi đoọng năl, vel đong vêy lâh 180 r’bhâu đha nuôr acoon coh, bâc năc đha nuôr Ca Dong, Hre, Cor…  ma mông k’rong bâc coh apêê chr’hoong da ding ca coong n’đăh Tây tỉnh. N’đhơ  âi r’dợ bơơn t’bil lơi, n’đhang xooc đâu công dzợ muy bơr đhr’niêng bh’rợ ăt vaih, ta pun ga bọ coh pr’chăp âng bâc ngai đha nuôr. Tu cơnh đêêc, lâh râu moot bhrợ bhrơợng âng prang hệ thống chính trị, vel đong pa dưr bh’rợ chr’năp âng c’bhuh t’cooh vel, bâc ngai chăp coh đha nuôr, lêy nâu đoo năc c’bhuh bha lâng lươt l’lăm coh bh’rợ xay truih, p’too moon đha nuôr t’bil lơi đhrniêng bh’rợ căh liêm crêê: “Đảng bộ, chính quyền apêê chr’hoong da ding ca coong pa bhlâng k’rang tươc xa nay t’bil lơi đhr’niêng bh’rợ căh liêm crêê lâng lêy nâu đoo năc muy bh’rợ ha lêệng đoọng vêy chính sách p’too moon. Azi k’đhơợng bhrợ g’luh p’too moon pa zêng  đha nuôr bhrợ pa dưr pr’ăt tr’mông văn hóa, mặt trận apêê đoàn thể t’bhlâng bơơn năl đhr’năng, loon đơơh xay moon, p’too moon lâng xay truih âng câp piing bêl vêy c’leh căh liêm. Pa bhlâng, c’bhuh t’cooh vel, ma nưih bâc ngai chăp pa căh ghit bh;rợ âng đay coh xay truih, p’too moon đha nuôr t’bil lơi dhr’niêng bh’rợ căh liêm crêê.”

Đhị chr’hoong da ding ca coong Tây Giang, tỉnh Quảng Nam, t’ruih ooy đha đhâm Cơ Tu Alăng Blong k’đươi pa rach jâp bêl diic điêl tươc tòa tr’lơi công bơơn bâc ngai xay moon. N’đhơ năc, bâc diic điêl Cơ Tu n’lơơng dzợ tr’vay tr’lin ra rô ra hăm đhị Tòa năc tu đong n’đăh n’jưih moon toom pa chô jâp n’đhang đong n’đăh đil căh tộ. T’cooh vel Bhơ nươch Buh, ăt coh vel A Rui, chr’val Dang, chr’hoong Tây Giang đoọng năl, lâh đhr’niêng tooh jâp cr’van, xooc đâu vel đong công dzợ ăt vaih đhr’niêng bh’rợ cơnh tr’pay diic điêl bêl p’niên nhum, bhuôih caih bêl jeh ca ay, bêl  đong vêy bh’rợ n’hâu năc ộm cha bâc t’ngay…. Pa dưr bh’rợ âng đay, t’cooh vel Bhơ nươch Buh da doong lươt xay truih, p’too moon đha nuôr lơi jợ đhr’niêng bh’rợ căh liêm, zư đơc râu chr’năp liêm âng acoon coh. T’cooh  vel Bhơ nươch Buh xay moon: C’la t’cooh công năc ma nưih xơợng bhrợ l’lăm g’luh p’too moon “Pa zêng đha nuôr đoàn kết bhrợ pa dưr văn hóa”, p’too moon ca coon cha chau g’đach ch’ngai apêê bh’rợ lêt môp, căh liêm crêê. “Coh vel zi cơnh lâng apêê bh’rợ căh crêê acu buôn p’too moon đha nuôr oó đươi. Cơnh bh’rợ tr’pay diic điêl bêl p’niên nhum, acu p’too moon đha nuôr căh choom đơc dưr vaih. Cơnh c’moo a hay, vel Arui vêy anhi tr’pay dzợ p’niên nhum, acu lươt p’too moon lưch loom, bêl xang xay moon, apêê đươi năc a cu vêy yêm ăt. Acu da doong p’too moon đha nuôrr oó châc đươi ooy abhô dang, năc t’bhlâng pa bhrợ ta têng, pa dưr tr’mông trmeh. Đhêêng cơnh vel A rui zi, acu dzợ bhrợ t’cooh vel năc pân moon đha nuôr doó ngai đươi ooy abhô dang.”

Đhị bh’rợ chr’năp, p’rá âng apêê t’cooh vel, ma nưih bâc ngai chăp, bâc đhr’niêng bh’rợ coh da ding ca coong Tây Giang, tỉnh Quảng Nam âi r’dợ bơơn t’bil lơi. T’cooh  Bhling Mia, Bí thư Huyện ủy Tây Giang moon ghit, apêe t’cooh vel, ma nưih vêy bâc ngai chăp coh đha nuôr vêy bh’rợ lươt l’lăm coh bh;rợ t’đang moon đha nuôr t’bil lơi bh’rợ căh liêm: “Apêê t’cooh vel căh muy lươt p’too moon t’bil lơi đhr’niêng bh’rợ căh liêm crêê năc dzợ p’too moon bhrợ pa dưr vel bhươl t’mêê, pa dưr tr’mông tr’meh, k’đhợơng nhâm yêm têêm coh vel đong. Apêê đoo ăt prá ta luôn lâng đha nuôrr lâng vêy chr’năp tu cơnh đêêc p’rá âng apêê pa bhlâng bơơn dha nuôr ting đươi xơợng. K’noọ tươc chr’hoong vêy bhrợ bồi dưỡng nghiệp vụ ha c’bhuh t’cooh vel, ma nưih bâc ngai chăp đoọng apêê đoo xơợng bhrợ liêm lâh bh’rợ xay truih p’too moon.”

Tỉnh Quảng Nam xooc vêy 397 t’cooh vel, ma nưih bâc ngai chăp, coh đêêc, 190 cha năc năc đha nuôr Cơ Tu. Bâc c’moo ha nua, pr’dưr pr’dzoọng zr’lụ dha nuôr acoon coh âng tỉnh vêy bâc râu liêm choom, pr’ăt tr’mông âng đha nuôr tr’xin bơơn ha dưr dal, văn hóa âng apêê acoon coh bơơn zư đơc lâng pa dưr… Đợ bh’nơơn n’năc, lâh đhị râu k’rang âng Đảng lâng Nhà nước, vêy râu chroi đoọng căh hăt âng c’bhuh t’cooh vel, ma nưih bâc ngai chăp coh đha nuôr acoon coh. T’cooh Lê Văn Dũng, Phó Bí thư Thường trực Tỉnh ủy Quảng Nam đoọng năl: tỉnh âi bhrợ k’zêt lơp pa choom đoọng, ha dưr dal c’ăl xay truih, p’too moon ha c’bhuh t’cooh vel, ma nưih bâc ngai chăp coh đha nuôr: “Acu lêy, coh zr’lụ đha nuôr acoon coh, apêê đoo pa bhlâng chăp xơợng t’cooh vel, ma nưih bâc ngai chăp. Tu cơnnh đêêc, ha dang bh’rợ âng t’cooh vel, ma nưih bâc ngai chăp la lua liêm ta nih năc nâu đoo đhị xay truih, p’too moon đha nuôr liêm choom bhlâng. Azi công da doong lum măt, hơnh deh apêê ngai liêm choom coh zr’lụ đha nuôr acoon coh. Đhị đêêc, pa dưr bh’rợ âng apêê đoo coh bh’rợ t’bil lơi đhr’niêng bh’rợ căh liêm crêê, zư đơc văn hóa ty đanh âng đha nuôr./.”

Phát huy vai trò già làng, người có uy tín để đẩy lùi hủ tục ở vùng cao

Được sự đầu tư từ các chương trình, dự án, những năm gần đây, đời sống đồng bào các dân tộc thiểu số ở khu vực miền Trung đã có nhiều khởi sắc, các giá trị văn hóa truyền thống được lưu giữ và bảo tồn. Tuy nhiên, tại nhiều bản làng vùng cao, vẫn còn không ít hủ tục đeo bám dai dẳng, gây nhiều hệ lụy đáng buồn, ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế xã hội của địa phương. Để từng bước đẩy lùi hủ tục ở vùng cao, ngoài sự vào cuộc quyết liệt của cả hệ thống chính trị, các địa phương đặc biệt quan tâm phát huy vai trò tiên phong, gương mẫu của đội ngũ già làng, người có uy tín trong công tác tuyên truyền, vận động.

Trời vừa chập tối, đồng bào Hre ở thôn Làng Tốt, xã Ba Lế, huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi đã í ới gọi nhau ra đầu làng xem buổi chiếu phim lưu động do Trung tâm Văn hóa - Thông tin huyện tổ chức. Nhìn những khuôn mặt vui tươi của bà con Làng Tốt, không ai nghĩ rằng, chỉ mấy năm trước, nơi vùng cao xa xôi này lại xảy ra vụ giết người do nghi kỵ cầm đồ thuốc độc làm 1 người chết, 3 người vào tù, nhiều gia đình ly tán.

Ông Đinh Văn Góp, người có uy tín ở thôn Làng Tốt, xã Ba Lế nhớ lại, năm 2019, chỉ vì nghi ông Phạm Văn Lối cầm đồ thuốc độc, Phạm Văn Soi cùng Phạm Văn Cua và Phạm Văn Nghề đã sát hại ông Lối rồi vứt xác xuống sông Liên. Đến nay, cả 3 người này vẫn đang chấp hành án phạt tù. Trước đó, tại đây cũng từng xảy ra nhiều vụ việc đau lòng do nghi kỵ cầm đồ thuốc độc làm xáo trộn cuộc sống của bà con Làng Tốt. Không để hủ tục kéo dài làm ngưng trệ sự phát triển của địa phương, ông Đinh Văn Góp cùng cán bộ xã, huyện đến từng nhà dân, trấn an tinh thần, tuyên truyền, vận động bà con không tin vào hủ tục. Dù vẫn còn nhiều người phản ứng, buông lời không hay, thậm chí có lúc còn bị dọa bỏ đồ độc nhưng ông Góp vẫn không nản lòng, tự nhủ phải nói đến khi bà con hiểu ra mới thôi. “Mưa dầm thấm lâu”, dần dần, bà con H’re nơi đây cũng đã nâng cao nhận thức, quyết tâm cùng nhau vượt qua hủ tục, xây dựng nếp sống mới. Ông Đinh Văn Góp phấn khởi khoe, thôn Làng Tốt giờ đã bình yên, bà con đoàn kết, chăm lo làm lụng để phát triển kinh tế: “Thôn Làng tốt từng xảy ra nhiều vụ giết người chỉ vì nghi kỵ cầm đồ thuốc độc. Lúc đó bà con hoang mang lắm, chỉ tụm năm tụm ba bàn tán chẳng thiết tha làm ăn gì. Tôi phải đến từng nhà vận động bà con, nói một lần họ không nghe thì nói đi nói lại nhiều lần. Tôi nói bà con giờ cuộc sống đã thay đổi, có Đảng, Nhà nước đầu tư xây dựng bản làng rồi, vì vậy bà con phải lo làm ăn, phát triển kinh tế, xóa bỏ hủ tục, đừng để nó ảnh hưởng đến cuộc sống của làng mình.”

Ông Đặng Ngọc Dũng, Trưởng Ban Tuyên giáo tỉnh Quảng Ngãi cho biết, địa phương có hơn 180 ngàn người dân tộc thiểu số, chủ yếu là đồng bào Ca Dong, Hre, Cor… sống tập trung ở các huyện miền núi phía Tây của tỉnh. Mặc dù đã dần được xóa bỏ, nhưng hiện vẫn còn một số hủ tục lạc hậu tồn lại dai dẳng, đeo bám trong suy nghĩ của một bộ phận đồng bào. Vì vậy, ngoài sự vào cuộc quyết liệt của cả hệ thống chính trị, địa phương phát huy vai trò của đội ngũ già làng, người có uy tín ở cơ sở, xem đây là lực lượng tiên phong, nòng cốt trong công tác tuyên truyền, vận động bà con xóa bỏ hủ tục: “Đảng bộ, chính quyền các huyện miền núi rất quan tâm đến vấn đề xóa bỏ hủ tục và xem đây là một vấn nạn lớn để có chính sách giáo dục tuyên truyền. Chúng tôi duy trì cuộc vận động toàn dân xây dựng đời sống văn hóa, mặt trận các đoàn thể tăng cường nắm bắt tình hình, kịp thời giải thích, động viên và báo cáo cấp trên khi có những dấu hiệu bất thường. Đặc biệt, đội ngũ già làng, người có uy tín thể hiện rất tốt vai trò của mình trong tuyên truyền vận động bà con xóa bỏ hủ tục.”

Tại huyện vùng cao Tây Giang, tỉnh Quảng Nam, câu chuyện chàng trai Cơ Tu A Lăng Blong đòi lại của khi vợ chồng ra Tòa ly dị vẫn được nhiều người nhắc đến. Thậm chí, nhiều đôi vợ chồng Cơ Tu khác còn cãi vã ầm ĩ trước Tòa chỉ vì nhà trai quyết tâm đòi lại lễ vật đã cho khi cưới nhưng nhà gái không chịu trả. Già làng Bhơ Nướch Buh, ở thôn A Rui, xã Dang, huyện Tây Giang cho biết, ngoài tục thách cưới, đòi của, hiện ở địa phương vẫn còn tồn tại nhiều hủ tục như tảo hôn, cúng bái khi ốm đau, khi nhà có việc hiếu, hỉ thì uống rượu nhiều ngày … Phát huy vai trò của mình, già làng Bhơ Nướch Buh thường xuyên tuyên truyền, vận động bà con loại bỏ hủ tục ra khỏi cuộc sống, giữ gìn những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc mình. Già làng Bhơ Nướch Buh chia sẻ: bản thân ông cũng luôn gương mẫu thực hiện Cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng văn hóa”, nhắc nhở con cháu tránh xa các tệ nạn, phong tục lạc hậu. “Ở thôn chúng tôi đối với những việc làm không đúng tôi thường xuyên nhắc nhở bà con. Như việc tảo hôn, tôi tuyên truyền, vận động bà con không để xảy ra. Như năm vừa rồi thôn A Rui có trường hợp tảo hôn, chúng tôi tốn rất nhiều công sức giải quyết, sau khi xong rồi tôi mới yên tâm được. Tôi cũng thường xuyên nhắc nhở bà con đừng tin vào cúng bói, mà hãy tích cực lao động sản xuất, phát triển kinh tế. Riêng thôn A Rui chúng tôi khi tôi còn làm già làng thì chắc chắn bà con không tin vào thầy bà, cúng bói.”

Thông qua vai trò, tiếng nói của các già làng, người có uy tín, nhiều hủ tục ở vùng cao Tây Giang, tỉnh Quảng Nam đã dần được xóa bỏ. Ông Bling Mia, Bí thư Huyện ủy Tây Giang khẳng định, các già làng, người có uy tín trong cộng đồng có vai trò tiên phong, gương mẫu trong việc kêu gọi bà con xóa bỏ hủ tục. “Các già làng không chỉ đi vận động xóa bỏ hủ tục mà họ còn tuyên truyền vận động xây dựng nông thôn mới, phát triển kinh tế, bảo đảm an ninh trật tự ở địa phương. Họ gần gũi với bà con và có uy tín nên tiếng nói của họ rất quan trọng, được bà con tin và nghe theo. Sắp tới huyện sẽ tổ chức bồi dưỡng nghiệp vụ cho đội ngũ già làng, người có uy tín để họ thực hiện tốt hơn công tác tuyên truyền vận động.”

Tỉnh Quảng Nam hiện có 397 già làng, người có uy tín, trong đó, 190 người là đồng bào Cơ Tu. Những năm qua, diện mạo vùng đồng bào dân tộc thiểu số trong tỉnh có nhiều khởi sắc, đời sống người dân từng bước được nâng cao, văn hóa truyền thống của các dân tộc được gìn giữ và phát huy... Những kết quả đó, bên cạnh sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, có đóng góp không nhỏ của đội ngũ già làng, người có uy tín trong đồng bào các dân tộc thiểu số. Ông Lê Văn Dũng, Phó Bí thư Thường trực Tỉnh ủy Quảng Nam cho biết: tỉnh đã tổ chức hàng chục lớp tập huấn, nâng cao kiến thức tuyên truyền, vận động cho đội ngũ già làng, người có uy tín ở cơ sở: “Tôi thấy rằng, ở vùng đồng bào DTTS, người dân họ rất tin tưởng già làng, người có uy tín. Vì vậy, nếu vai trò của già làng, người có uy tín thật sự mẫu mực thì đây là kênh tuyên truyền, vận động bà con hiệu quả nhất. Chúng tôi cũng thường xuyên gặp mặt, biểu dương những tấm gương sáng trong vùng đồng bào DTTS. Qua đó, phát huy vai trò của họ trong việc xóa bỏ các hủ tục, gìn giữ, bảo tồn văn hóa truyền thống của đồng bào./.”