Tơợ đanh,Câu lạc bộ prá pr’ma – bhrợ bh’nooch vel Tà Vạc, thị trấn Prao âi dưr vaih đhr’nong đong za zum âng 16 cha năc năc apêê năl ghit lâng chăp kiêng bh’rợ n’nâu.  Lâh mơ ăt bhrợ 6 c’xêê muy chu, apêê coh Câu lạc bộ dzợ ta luôn tr’lum, pa choom đoọng bh’rợ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch ha lang p’niên. T’cooh Ating Đhân, ma nưih choom prá pr’ma bhrợ bh’nooch âng thị trấn Prao, chr’hoong Đông Giang xay truih, tơợ bêl tứi, t’cooh âi kiêng xơợng prá pr’ma, bhrợ bh’nooch. T’cooh mă tơt toong t’ngay đoọng xơợng ca conh, bha bhươp đay bhrợ bh’nooch doó choom ca bhroonh. Loom chăp kiêng n’năc ăt cơnh đêêc dưr pâ r’dợ ting c’moo c’xêê, dưr vaih râu căh choom căh vêy lâng t’cooh Ating Đhân:“Azi pa bhlâng bhui har lâng hâng hơnh bele văn hóa âng ma nưih Cơ Tu bơơn Đảng, Nhà nước k’rang tươc. Pa bhlâng năc, apêê chr’năp văn hóa cơnh prá pr’ma, bhrợ bh’nooch, đhưưng xí… năc choom bơơn k’rang tươc zư đơc pa liêm. Azi công pa bhlâng k’pân lang p’niên nâu câi căh dzợ lâh ngai kiêng văn hóa âng ma nưih đay lâng vêy bil pât r’dợ. Dzợ k’rơ azi dzợ t’bhlâng pa choom đoọng cớ đợ râu chr’năp pr’hay ooy văn hóa Cơ Tu ha lang t’tun đoọng bhrợ pa dưr k’rơ lâh mơ dzợ.”

T’cooh Arâl Blúc, Chủ nhiệm Câu lạc bộ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch vel Tà Vạc, thị trấn Prao, chr’hoong Đông Giang đoọng năl, xang dâng 3 c’moo moot bhrợ têng, Câu lạc bộ âi bhrợ t’vaih bâc khóa pa choom đoọng prá pr’ma, bhrợ bh’nooch ha k’zêt cha năc p’niên. Ting t’cooh Arâl Blúc, bh’rợ prá pr’ma bhrợ bh’nooch năc đoo bh’rợ ting ooy g’lăng loom choom ha boop, năc đoo bh’rợ p’ma moon, pay râu đâu đoọng moon râu tôh. Cơnh ăt prá n’nâu xooc đâu công dzợ bơơn ma nưih Cơ Tu đươi dua coh apêê bhiêc bhan, lum prá, xay moon bh’rợ tr’nêng lâng xay bhrợ tu bhiêc ga măc  chr’năp bhlưa ma nưih lâng ma nưih, vel lâng vel, chr’val lâng chr’val cơnh xay xơ, r’giáo r’ving, xay bhrợ tr’vay tr’lin coh pr’ăt tr’mông pa bhrợ ta têng… Râu k’đhap âng prá pr’ma bhrợ bh’nooch năc căh vêy cr’liêng bh’nooch âi vêy l’lăm đoọng pa choom năc ting ăt ooy z’hai prá xay công cơnh bh’riêl g’lăng âng acoon ma nưih n’năc. T’cooh Arâl Blúc đoọng năl:“Cơnh lâng prá pr’ma bhrợ bh’nooch, ahêê căh choom pa choom đoọng cr’liêng l’lăm, năc choom za nươr ooy z’hai lâng râu bhriêl g’lăng âng ting cha năc, năc choom prá xay đơơh đhị đêêc. Prá pr’ma bhrợ bh’nooch pa bhlâng pr’hay. Pa đhang moon, vêy tu bhiêc n’hâu năc choom xay bhrợ, năc choom xay moon đh’rưah, a đay căh choom moon cluh tu buôn bhrợ tr’môp loom. Năc ađay choom prá pr’ma lâng apêê đoo xơợng công bơơn năl lâng buôn n’xơợng lâh. Văn hóa n’nâu pa bhlâng liêm chr’năp. Azi bhrợ t’vaih CLB prá pr’ma bhrợ bh’nooch tơợ t’ngay 18/4/2019 cơnh lâng cr’noọ cr’niêng đoọng ha pr’châc p’niên ting pâh, pa choom t’hêêt.”

Chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam vêy 11 chr’val, thị trấn cơnh lâng 40 vel. Prang chr’hoong vêy 16 c’bhuh đhi noo acoon coh cơnh lâng lâh 27.000 cha năc, coh đêêc ma nưih Cơ Tu bâc dâng 77%. Xay moon ghit, coh c’bhuh c’kir văn hóa bâc ơl âng đha nuôr Cơ Tu, prá pr’ma, bhrợ bh’nooch pa bhlâng chr’năp. Tu cơnh đêêc, bâc c’moo ha nua, bh’rợ zư đơc lâng pa dưr apêê chr’năp liêm âng bh’rợ n’nâu bơơn chr’hoong Đông Giang pa bhlâng k’rang. Tươc đâu, chr’hoong âi bhrợ t’vaih 6 câu lạc bộ prá pr’ma – bhrợ bh’nooch coh apêê chr’val Ba, Tư, Arooi, Sông Kôn, thị trấn Prao lâng trường THPT Quang Trung, t’đang t’pâh lâh 200 cha năc ting pâh. Apêê câu lạc bộ n’nâu lâh ăt bhrợ ta luôn zâp c’xêê, zâp quý, dzợ bhrợ t’vaih đợ lớp pa choom đoọng, xay truih tu tơơm, chr’năp âng bh’rợ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch; ghi âm, xră bhrợ, k’rong zư đơc đợ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch, chr’năp đoọng pa choom đoọng ha pêê pr’châc p’niên. Anoo Ating Đốc, cán bộ văn hóa chr’hoong Đông Giang, năc đợ apêê lang p’niên chăp kiêng bh’rợ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch veye bâc cơnh đoọng pa căh, tu cơnh đêêc kiêng prá pr’ma bhrợ bh’noôch pr’hay năc choom pa choom, k’rong đơc bâc z’hai g’lăng âng apêê lang aconh abhươp:“ C’la cu pa bhrợ coh Trung tâm Văn hóa chr’hoong, bâc c’kir văn hóa phi vật thể cơnh bhrợ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch pa bhlâng chăp kiêng lâng rơơm kiêng bơơn zư đơc. Nâu câi dzợ vêy a dêy, a va ahêê dzợ bơơn xơợng lâng bơơn pa choom đoọng. Ha dang lang p’niên hêê căh năl zư đơc lâng pa dưr năc vêy đhr’năng muy t’ngay văn hóa âng hêê buôn bil pât.”

C’moo 2015, bh’rợ prá pr’ma, bhrợ bh’nooch âng ma nưih Cơ Tu bơơn Bộ Văn hóa – Thể thao lâng Du lịch xay moon năc c’kir Văn hóa phi vật thể k’tiêc k’ruung. Đh’rưah lâng prá pr’ma – bhrợ bh’nooch dzợ vêy tân tung da dặ lâng taanh n’đooh a dooh âng ma nưih Cơ Tu công bơơn xay moon năc C’kir Văn hóa phi vật thể k’tiêc k’ruung. Xay moon ghit, C’kir văn hóa vêy chr’năp bhlâng coh bh’rợ pa dưr  tr’mông tr’meh – pr’ăt tr’nơt lâng vel bhươl, bhrợ t’vaih pr’đơợ pa dưr du lịch, xay truih pa căh ooy đhăm k’tiêc, acoon ma nưih lâng văn hóa Cơ Tu, bâc c’moo ha nua, chr’hoong Đông Giang âi xră pa gluh bâc Đề án ooy zư đơc lâng pa dưr chr’năp văn hóa Cơ Tu. T’cooh Đỗ Hữu Tùng, Phó Chủ tịch UBND chr’hoong Đông Giang, tỉnh Quảng Nam đoọng năl, vel đong t’bhlâng tươc c’moo 2025, zâp 37 vel coh 11 chr’val, thị trấn zêng k’đhơợng bh’rợ tr’nêng apêê câu lạc bộ, c’bhuh  văn nghệ truyền thống (prá pr’ma, bhrợ bh’nooch, múa tân tung da dă…) apêê trường học coh vel đong zêng bhrợ t’vaih câu lạc bộ lâng c’bhuh tập 3 điệu tân tung da dă; 4/11 chr’val, thị trấn bhrợ pa dưr bh’rợ taanh n’đooh a dooh âng ma nưih Cơ Tu.“Cơnh lâng Đông Giang, bâc c’moo ha nua vêy xră bhrợ Nghị quyết ooy zư đơc c’leh văn hóa Cơ Tu. Đh’rưah lâng n’năc, chr’hoong k’đhơợng bhrợ lâng bhrợ pa dưr cớ cơnh lâng văn hóa vật thể cơnh Gươl, Moong, đong đh’rơơng, xa nâp, pr’chăm lâng pr’đươi pr’dua pa bhrợ ta têng… Xooc đâu, bâc năc k’rong ooy 3 c’kir văn hóa phi vật thể năc prá pr’ma, bhrợ bh’nooch, tân tung da dă lâng taanh n’đooh adooh… apêê bhiêc bhan cha ha roo t’mêê, đhr’niêng pr’ngooch, moot Gươl t’mêê công bơơn k’đhơợng bhrợ lâng padưr. UBND chr’hoong ting pâh xay moon đoọng ha Ban thường vụ Huyện ủy đhị đề án ooy Zư đơc lâng zư đơc c’leh văn hóa âng ma nưih Cơ Tu p’têêt lâng pa dưr du lịch… bhrợ t’vaih c’leh văn hóa ty đanh âng đha nuôr Cơ Tu coh cr’chăl tươc./.”

Người Cơ Tu bảo tồn Di sản văn hóa- cách làm từ huyện miền núi Đông Giang

          Đồng bào Cơ Tu tự hào có 3 di sản được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia gồm: Nói lý-hát lý, vũ điệu Tân tung- za ză và nghề dệt thổ cẩm. Những năm gần đây, được sự quan tâm của Nhà nước, chính quyền và cộng đồng người Cơ Tu ở tỉnh Quảng Nam đã nỗ lực bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa phi vật thể của dân tộc mình.

Từ lâu, Câu lạc bộ nói lý- hát lý thôn Tà Vạc, thị trấn Prao đã trở thành ngôi nhà chung của 16 thành viên là nghệ nhân và những người am hiểu, yêu thích bộ môn nghệ thuật này. Ngoài sinh hoạt định kỳ 6 tháng 1 lần, các thành viên Câu lạc bộ còn thường xuyên gặp gỡ, giao lưu và truyền dạy nói lý- hát lý cho thế hệ trẻ, nhất là những dịp lễ hội của thôn, làng hay các lễ trọng tại địa phương. Già làng A Ting Đân, nghệ nhân nói Lý, hát Lý của thị trấn Prao, huyện Đông Giang tâm sự, ngay từ bé, ông đã say mê nói lý - hát lý. Ông có thể ngồi hàng giờ để nghe cha, ông mình hát mà không biết chán. Tình yêu ấy cứ lớn dần theo năm tháng, trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu với ông A Ting Đân:“Chúng tôi rất vui và tự hào khi văn hóa của người Cơ Tu được Đảng, Nhà nước quan tâm. Đặc biệt, những giá trị văn hóa như nói lý, hát lý, cồng chiêng… cần phải được đặc biệt quan tâm, lưu giữ. Chúng tôi cũng rất lo sợ lớp trẻ bây giờ không nhiều người mặn mà với văn hóa của mình và sẽ mai một dần. Còn khỏe chúng tôi cố gắng truyền đạt lại những giá trị tốt đẹp về văn hóa Cơ Tu cho thế hệ sau này tiếp tục phát huy hơn nữa.”

Ông Arâl Blúc, Chủ nhiệm Câu lạc bộ nói lý- hát lý thôn Tà Vạc, thị trấn Prao, huyện Đông Giang cho biết, sau khoảng 3 năm đi vào hoạt động, Câu lạc bộ đã mở nhiều khóa truyền dạy nói lý- hát lý cho hàng chục bạn trẻ. Theo ông Arâl Blúc, nghệ thuật nói lý- hát lý là hình thức ứng khẩu thông qua việc dùng hình tượng ẩn dụ, ví cái này để diễn đạt nghĩa của cái kia. Cách thức giao tiếp cổ truyền này hiện vẫn được người Cơ Tu sử dụng trong các lễ hội, ngoại giao, trao đổi công việc và giải quyết những việc lớn hệ trọng giữa người với người, làng với làng, xã với xã như cưới hỏi, thuê mướn, hay giải quyết những mâu thuẫn tranh chấp trong quá trình sinh hoạt, sản xuất… Cái khó của nói Lý-hát Lý là không có bài mẫu để học thuộc mà phải phụ thuộc vào tài ứng khẩu cũng như trình độ và kinh nghiệm sống của chủ thể. Ông Arâl Blúc cho biết:“Đối với nói lý-hát lý chúng ta không thể dạy được mà phải dựa vào năng khiếu và sự hiểu biết của mỗi người mà có thể ứng biến ngay tại chỗ. Nói lý-hát lý rât hay và ý nghĩa. Ví dụ, có vụ việc gì đó cần giải quyết, cần phải nói với nhau mình không nên nói thẳng vì rất dễ mất lòng nhau. Mình nên nói lý và người ta nghe cũng hiểu được và nghe nó nhẹ nhàng hơn. Văn hoá này thật sự rất ý nghĩa và giá trị. Chúng tôi thành lập CLB nói lý-hát lý từ ngày 18/4/2019 với mục đích để cho lớp trẻ tham gia, học hỏi.”

Huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam có 11 xã, thị trấn với 40 thôn. Toàn huyện có 16 dân tộc anh em với hơn 27.000 người, trong đó dân tộc Cơ Tu chiếm khoảng 77%. Xác định nói lý-hát lý giữ vị trí đặc biệt quan trọng trong kho tàng di sản văn hóa đa dạng và phong phú của đồng bào Cơ Tu, những năm qua, huyện Đông Giang đã thành lập 6 câu lạc bộ nói lý- hát lý ở các xã Ba, Tư, Arooi, Sông Kôn, thị trấn Prao và trường THPT Quang Trung, thu hút hơn 200 người tham gia. Các câu lạc bộ này ngoài sinh hoạt định kỳ hàng tháng, hàng quý, còn mở những lớp truyền dạy, giới thiệu nguồn gốc, ý nghĩa của bộ môn nói lý – hát lý; ghi âm, biên soạn, sưu tầm những câu nói lý- hát lý hay, ý nghĩa để trao truyền cho các bạn trẻ. Anh A Ting Đốc, cán bộ văn hóa huyện Đông Giang, là số ít người trẻ đam mê bộ môn nghệ thuật này cho biết, nói lý- hát lý có nhiều cách để thể hiện, ý tứ cũng rất riêng, nên muốn nói lý-hát lý hay phải khổ luyện, học hỏi, tích lũy kinh nghiệm sống và kinh nghiệm của các thế hệ cha ông:  “Bản thân tôi công tác ở Trung tâm Văn hoá huyện, những di sản văn hoá phi vật thể như hát lý-nói lý tôi cực kỳ yêu thích và mong muốn được lưu giữ. Bây giờ còn các chú, các bác chúng ta còn được nghe và được học hỏi. Nếu lớp trẻ chúng ta không biết giữ gìn và phát huy thì một ngày nào đó văn hoá của chúng ta có thể mất đi.”

Năm 2015, nghệ thuật nói lý- hát lý của người Cơ Tu được Bộ Văn hóa- Thể thao và Du lịch cộng nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Cùng với nói lý- hát lý còn có vũ điệu tân tung -da dắ và dệt thổ cẩm truyền thống của người Cơ Tu cũng được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia. Xác định Di sản văn hóa đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển kinh tế -xã hội và cộng đồng, tạo động lực, nguồn lực phát triển du lịch, giới thiệu, quảng bá hình ảnh về vùng đất, con người và văn hóa Cơ Tu, những năm qua, huyện Đông Giang đã ban hành nhiều Đề án về bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa Cơ Tu. Ông Đỗ Hữu Tùng, Phó Chủ tịch UBND huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam cho biết, địa phương phấn đấu đến năm 2025, tất cả 37 thôn ở 11 xã, thị trấn đều duy trì hoạt động các câu lạc bộ, đội văn nghệ truyền thống (nói lý-hát lý, múa tân tung-da dắ..); các trường học trên địa bàn thành lập câu lạc bộ và đội nhóm tập 3 điệu múa tân tung- da dắ; 4/11 xã, thị trấn khôi phục nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người Cơ Tu: “Đối với Đông Giang, nhiều năm qua có ban hành Nghị quyết về bảo tồn bản sắc văn hoá Cơ Tu. Cùng với đó, huyện duy trì và khôi phục đối với văn hoá vật thể như Gươl, Moong, nhà sàn, trang phục, trang sức và các dụng cụ lao động, sản suất... Hiện nay chủ yếu tập trung vào 3 di sản văn hoá phi vật thể là nói lý-hát lý, múa tân tung da dă và dệt thổ cẩm... các lễ hội ăn mừng lúa mới, lễ kết nghĩa, khánh thành Gươl cũng được duy trì và phát huy. UBND huyện tham mưu Ban thường vụ Huyện uỷ thông qua đề án về Bảo tồn và giữ gìn bản sắc văn hoá của người Cơ Tu gắn với phát triển du lịch... tạo nét văn hoá truyền thống đồng bào Cơ Tu trong thời gian tới.”./.