Samơ̆ yua kơ hor kơ phun jrao, giăm hmâo 10 thun wot dua gơñu sĭ sang mă prăk ƀơi plơi prong Chơn Thành, tơring čar Bình Phước, pơgôp dong prăk yua bơwih ƀong nao pơ̆ tơring glông Tu Mrông, tơring čar Kontum pla Sâm Ngọc Linh. Truh ră anai, hăng rơbêh kơ 30.000 ƀĕ phun sâm lu hnưr thun, rơkơi bơnai ñu hmâo prăk pơhrui glăi 1 – 1 klai 200 klăk prăk sa thun.

Amăng ayuh hyiăng rơ-ŏt hơdôm hrơi akô̆ thun phrâo 2023, ƀing gơmơi nao čuă đang phun Sâm Ngọc Linh rơkơi bơnai ayong Nguyễn Xuân Tuấn, ƀơi ruăi Ngọc Ling gah să Tu Mrông, tơring glông Tu Mrông, ataih mơng plơi prong Kontum rơbêh kơ 100 km. Ñu lăi pơthâo, hăng sa čô kỹ sư gah bruă đang hmua, ñu hmâo lu thun djru arăng pla pơlar añăm hla rok hăng djop djuai phun jrao. Hmâo sa wot nao pơ̆ tơring čar Kontum čuă lăng hơdră pla Sâm Ngọc Linh lĕ ngă pơhư̆č pran jua ñu yua kơ djuai phun anai.

Glăi pơ̆ Bình Phước, ñu gơgrong hlâo črông lô hăng bơnai pơdơi bruă, pơalin hrom dong ngăn rơnoh prăk yua bơwih ƀong nao pơ̆ să Tu Mrông blơi 10 ektar lŏn hăng apah dong 100 ektar dlai pioh pla Sâm Ngọc Linh. Tal blung a, dua rơkơi bơnai bưp lu tơlơi tơnap yua kơ ƀu juăt hăng ayuh hyiăng rơ-ŏt; bruă pla sâm ăt bưp ƀu ƀiă mơn tơlơi gun lom phun hmâo kơman bơmâo pơčrăm, tơkuih hăng djop djuai arong hlăt pơčrăm. Ƀu tah hơtai ôh, ñu gir run hyu ĕp bưp ƀing juăt bruă ba jơlan hlâo gah bruă pla sâm kiăng hrăm tui dong hăng ƀơbrư̆ hmâo mă hơdôm tơlơi găn rơgao yôm phăn. Tơdơi kơ giăm truh 10 thun pla bluh prong, truh ră anai đang Sâm Ngọc Linh mơng rơkơi bơnai ñu hmâo nua prong biă.

 “Phun Sâm Ngọc Linh lĕ hmâo nua yôm, pla pơlar prong ƀơi kual Tu Mrông anai lĕ lăp djơ̆ biă hăng bluh đĭ klă dong. Ră anai đang kâo pla hmâo năng ai ñu 30.000 ƀĕ phun, lu phun mă mơng dlai yôm hmâo rơbêh kơ 70 thun, dô̆ glăi lĕ 30 – 50 thun; samơ̆ lu ñu lĕ mơng 3 – 5 thun yua kơ kâo pơdjuai rai. Giăm hmâo pluh thun pla Sâm Ngọc Linh lĕ mă yua glăi prăk pla, đang sâm hmâo nua năng ai ñu hmâo  mơn mơng 20 – 30 klai prăk laih”.

Truh kih hăng phun Sâm Ngọc Linh, rơkơi bơnai ayong Nguyễn Xuân Tuấn djru klă kơ neh wa djuai ania ƀiă ƀơi anai bơwih ƀong huă hrŏ trun rin rơpa. Ơi A Brap (djuai ania Hơdang) ƀơi să Tu Mrông, pô mă bruă hăng rơkơi bơnai ñu mơng hơdôm hrơi pơdŏng bruă mă brơi thâo, gơnang kơ tơlơi gum djru mơng ñu mơ̆ sang anô̆ mơng ƀun rin tơnap tap jing pơdrong đĭ. Sang hmâo lu ană, laih anun ƀu hmâo lŏn ngă đang hmua, gah sang anô̆ ƀun rin mơng plơi. Pơhrui glăi mơng sa bôh sang anô̆ biă ñu hluai tui amăng hrơi bruă mă bruă apah mơng dua rơkơi bơnai. Amăng thun 2014, ñu dưi hmâo ayong Tuấn čơkă mut mă bruă bơwih brơi kơ đang phun Sâm Ngọc Linh, rơnoh prăk blan tal blung 3 klăk prăk sa blan. Tơdơi kơ anun pô đang dô̆ jao ƀơbiă lŏn dlai pơlir hơbit, djru anah sâm pla, kơmok pruai, pơtô brơi hơdră pla Sâm Ngọc Linh. Truh ră anai đang sâm mơng sang anô̆ hmâo laih rơbêh kơ 1.000 ƀĕ phun anet prong, abih bang nua ñu năng ai ñu 300 klăk prăk. Mơng sang anô̆ ƀun rin hyu ĕp ƀong ĕp huă rim hrơi, ră anai A Brap hmâo tơtlaih laih mơng ƀun rin, hmâo kông ngăn ha rơtuh klăk prăk.

 “Kâo mut mă bruă kơ ayong Tuấn sui laih, dưi mut mă bruă ƀơi anai anun hmâo tơlơi hơdip mơda hơđong, gơnang kơ rơkơi bơnai ayong Tuấn gum djru, ngă gal brơi kơ kâo hmâo bruă mă”.

Tu Mrông hmâo lŏn prong giăm truh 862 km kơ rê, rơbêh kơ 2/3 lĕ dlai hơđăp, rơnoh gôm lŏn hmâo giăm truh 70%, lu kual đang dlông mơng 1.700 truh rơbêh kơ 2.000 met bơhmu hăng jơlah ia rơsĭ, gêh gal pioh pơlar djop mơta phun jrao, biă ñu lĕ Sâm Ngọc Linh. Đơ đam tơring glông ră anai hmâo rơbêh kơ 1.700 ektar Sâm Ngọc Linh. Rim ektar sâm pla tơdơi kơ 10 thun amra pơhrui hmâo yŭ ngŏ kơ 5 klai prăk.

Ơi Võ Trung Mạnh – Khua Jơnum min mơnuih ƀôn sang tơring glông Tu Mrông pơsit, rơkơi bơnai ayong Nguyễn Xuân Tuấn lĕ sa amăng hơdôm bôh sang anô̆ ba gru hlâo gah pla hăng pơlar phun Sâm Ngọc Linh ƀơi anai. Rơngiao kơ ngă pơdrong kơ drơi pô, rơkơi bơnai ñu dô̆ pơjing Anom mă bruă hrom hăng năng ai ñu 30 čô mơnuih lĕ neh wa djuai ania Hơdang, sang anô̆ hơpă leng kơ hmâo prăk pơhrui glăi klă. Tui hăng ơi Võ Trung Mạnh, truh kih mơng rơkơi bơnai ayong Tuấn hrom hăng Anom mă bruă hrom yua kơ ñu pơjing, hmâo pran lar hyu prong:

 “Phun sâm Ngọc Linh dưi hmâo sa dua bôh anom bơwih ƀong hăng anom mă bruă hrom amăng anun hmâo rơkơi bơnai ayong Tuấn pla hăng pơlar prong amăng 10 thun jê̆ hăng anai. Bruă mă anai dưi hmâo mơnuih ƀôn sang ƀơi anai biă ñu neh wa djuai ania Hơdang anăp nao prong biă, mơng anun tơlơi pơmin mơng mơnuih ƀôn sang dưi pơđĭ tui. Gơnang kơ bruă pla Sâm Ngọc Linh mơ̆ 3 thun jê̆ hăng anai hơdôm rơbâo bôh sang anô̆ ƀơi anai tơtlaih mơng ƀun rin, hơdôm rơtuh bôh sang anô̆ pơkon hrưn đĭ ngă pơdrong lăp djơ̆”.

Hrom hăng pla hăng pơlar phun Sâm Ngọc Linh, rơbêh kơ 1 thun jê̆ hăng anai, rơkơi bơnai ayong Nguyễn Xuân Tuấn dô̆ pla dong 5 ar đang dâu tây. Ră anai wot sâm Ngọc Linh hăng đang phun dâu tây leng kơ bluh đĭ klă hiam, hmâo lu bôh. Rơkơi bơnai ayong Tuấn glăk pơphun pơdŏng hơdră tour tuai čuă lăng găn rơgao nao hrom hăng gơnam Sâm Ngọc Linh hăng đang dâu tây kiăng pơhư̆č tuai čuă lăng pơđĭ tui prăk pơhrui glăi, pơjing dong bruă mă kơ mơnuih ƀôn sang ƀơi anai./.