Tui ƀing juăt bruă ia jrao, ayuh hyiăng bơyan puih – phang, hyuh pơ-iă rơ-ŏt pơplih na nao, biă ñu tơlơi hleh hloh gah rơ-ŏt hăng pơ-iă hang kơplah wah tơhrơi hăng mlăm mơmot lu ngă ană mơnuih, biă ñu hơdôm mơnuih suaih pral tơdu (mơnuih tha rơma, čơđai muai, đah kơmơi pikian,...) ƀu tañ juăt hăng ayuh hyiăng amra hmâo tơlơi ruă. Mơta pơkon, tơlơi ayuh hyiăng amăng hơdôm hrơi anai gêh gal kơ mač kơman čeh čar lar djuai hăng lar hyu, jai ngă đĭ tui tơhnal djơ̆ tơlơi duam ruă, biă ñu hăng hơdôm tơlơi ruă kah hăng drap, tơlơi ruă gah jơlan suă pran (bơbrah jơlan rơkông đok, bơbrah kơsô̆)....

Amai Nguyễn Thị Thu H. ƀơi tơring glông Krông Năng, tơring čar Daklak glăk bơwih brơi kơ kơ ană ñu Đào Nguyễn Bảo A. (6 blan) ruă bơbrah kơsô̆ ƀơi Anom pơjrao tơlơi duam ruă kơ čơđai muai, Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư. Amai H. brơi thâo giăm hmâo 2 blan hăng anai, lom ayuh hyiăng pơphun pơplih, adai rơ-ŏt lĕ ană ñu khom ba nao pơ̆ sang ia jrao na nao. Amai Nguyễn Thị Thu H. lăi:

  “Phrâo tom adih kâo hmâo ba nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao kơ ană kâo ƀơi sang ia jrao pơkon samơ̆ pơjrao hmâo sa rơwang hrơi tơjuh ƀuh ñu suaih ƀơƀiă, glăi pơ̆ sang hmâo 3 hrơi ñu glăi pơ-iă drơi na nao dong, ƀlĕ pơtah, hmâo tom čroh kian, pơ-iă drơi kơtang, glêh anun sang anô̆ ba nao pơ̆ Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư pơjrao ječ. Kâo ƀuh tơlơi ruă anai, tơdah dô̆ pơ̆ sang čơđai pơ-iă drơi, suă pran tañ mơ̆ ta ƀu thâo pơsir thơ amra huĭ rơhyư̆t biă. Tơlơi ruă bơdjơ̆ nao lu truh tơlơi suaih pral ană kâo, ngă ñu ƀu ai buai, trun rơbêh kơ 1 kg mơng hrơi hmâo tơlơi ruă”

Sa čô mơnuih duam bơbrah kơsô̆ pơkon lĕ Lê Bảo C. (4 thun) ƀơi tơring glông Buôn Đôn, tơring čar Daklak. Amai Nguyễn Thảo V., amĭ čơđai brơi thâo rim thun tui anun soh, sit truh bơyan puih lĕ ñu ruă kơsô̆, hmâo tal ba nao pơ̆ sang ia jrao hơdôm wot yua kơ tơlơi ruă anai mơn. Tơlơi anai ngă ñu ƀuh bơngot biă yua kơ bơbrah kơsô̆ lĕ tơlơi ruă amuñ lok nao lok rai lu wot hăng huĭ rơhyư̆t. Amai V. lăi pơthâo:

 “Yua bơbrah kơsô̆ lu, pơjrao kơnin lu anun pran kơdŏng glăi mơng čơđai tơdu biă. Ñu amuñ djơ̆ rơ-ŏt biă hăng hmâo tơlơi ruă jơlan kian pruăi dong… Yua ană kâo hmâo tơlơi ruă anai lu wot anun kâo thâo ñu huĭ rơhyư̆t biă, tơdah ƀu ba nao pơjrao hmao tlôn thơ amra ba truh tơdu suă pran. Hmâo tal ñu ruă kraih truh kơ yua măi suă pran mơtăm”.

Hơdôm tơhnal pơdah gah rơngiao mơng tơlơi ruă jơlan suă pran ƀơi čơđai lu mơta biă. Juăt ñu, čơđai pơphun hăng hơdôm tơlơi pơtuk, pơ-iă drơi, ƀlĕ ia adung, dol adung, tơdơi kơ anun suă pran tañ, dua bơnah adung ñu bơblôm, kơtang hloh dong lĕ lăng ƀuh tơda hŭp trun lom hrip mut suă jua tơbiă, suă jua tơnap, brop drơi jăn. Lu mơta tơlơi ruă amra suaih mă pô ñu tơdơi kơ 8-10 hrơi, samơ̆ hmâo sa dua čô mơnuih ƀu dưi pơjrao djơ̆ amra bơdjơ̆ nao truh jơlan suă jua ba truh bơbrah kơsô̆, bơbrah tŏng kơsô̆. Kơtang hloh amra ba truh bơbrah glô, bơbrah bôh ƀleh, bơdjơ̆ nao hơtai bôh… Čơđai amra ƀu hơdor yŭ ngŏ, kơañăk ƀudah ba truh kơ djai. Anô̆ brơi ƀuh tơlơi ruă mơng čơđai muai ƀơi rơnoh rơnang hơdai jing kơtang tañ biă, yua anun bruă pơsit, kah pha, pơsit pơjrao hmao tlôn jing yôm phăn biă.

  Hơdôm tơlơi ruă gah jơlan suă pran mơ̆ čơđai anet juăt hmâo amăng bơyan rơ-ŏt lĕ: bơbrah adung, bơbrah rơkông đok, bơbrah amăng uk tơlang, bơbrah amăng tơngia, bơbrah amidan, bơbrah VA, bơbrah kơsô̆… Bơbrah jơlan suă pran gah dlông pioh sui amra ba truh bơbrah jơlan suă jua gah yŭ hăng lom anun, tơlơi ruă amra jing kơtang hloh, amra tơdu suă pran khom yua măi suă jua.

  Lăi nao dong kơ tơlơi anai, ơi ia jrao H’ El Êban, Kơ-iăng Khua Anom hơkrŭ glăi drơi jăn tơdơi pơjrao ječ kơ čơđai muai – ană nge Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư, brơi thâo:

 “Amăng hơdôm hrơi adai rơ-ŏt tui anai, mrô čơđai hmâo tơlơi ruă gah jơlan suă pran lu biă, biă ñu lĕ ƀing čơđai ruă bơbrah kơsô̆ kraih, amra suă pran tơdu hăng suă jua hăng măi. Tơdah ƀuh čơđai pơdah hmâo tơlơi ruă, amĭ ama čơđai khom ba nao pơ̆ sang ia jrao jai tañ jai klă hloh pioh pơjrao. Juăt ñu amăng 1, 2 hrơi blung a, čơđai kơnong kơ hmâo ia khak samơ̆ tơdơi kơ anun amra pơtuk, grek grok hăng amra tơnap suă jua. Amĭ ama čơđai hơdor lom ƀuh jua suă mơng čơđai tañ thơ, anun lĕ sa amăng hơdôm anô̆ pơdah bơbrah jơlan suă pran kraih, jua suă pran tañ, ngă tơhup ƀơi tơda thơ khom ba nao pơ̆ sang ia jrao mơtăm".

Hrom hăng tơlơi đĭ tui ƀing čơđai ruă bơbrah jơlan suă jua, bruă pơgang, pơgăn tơlơi ruă tưp kah hăng duam pơđung drah, čung ƀơi tơkai rơngan hăng mơbah amăng hơdôm hrơi anai ăt bưp lu tơlơi tơnap mơn yua kơ pơplih ayuh hyiăng, mơnuih ƀôn sang nao rai lu amăng tal Tết… Ƀing juăt bruă ia jrao pơsit, pơ̆ anăp anai, tơlơi klin ruă ăt dô̆ mơn lu tơhnal ngă tơnap, hơdôm tơlơi ruă phrâo hmâo hăng huĭ rơhyư̆t ƀơi rŏng lŏn tơnah amra tưp mut dêh čar ta, hơdôm tơlơi klin ruă ngă amăng lŏn ia amra čih hmâo mrô mơnuih ruă lu…

Ƀing čơđai anet lĕ tơlơi gơgrong glăi hăng kman duam ruă dŏ tơdu anun yơh amuñ biă mă hơmâo tơlơi dju djuam duam ruă amăng bơyan adai pơblih. Bruă pơjrao lu wơ̆t đơi bơbeč djơ̆ tơlơi brŭ prong rơmong jăl drơi jăn, tơlơi pơmin kơ čơđai tơdơi anai. Kiăng pơthâo lu tơlơi thâo thăi ƀiă kơ bruă pơgang tơlơi suaih pral kơ čơđai muai amăng bơyan puih adai rơ-ot, ƀing amĭ ama, khom thâo tong ten, tui hăng tơlơi bơ ră ruai hăng ơi ia jrao chuyên khoa II Nguyễn Văn Mỹ, Kơ-iăng Khua anom pơjrao čơđai muai sang ia jrao prong kual Dap Kơdư.

 -Rơkâo kơ ơi ia jrao brơi thâo bơyan puih phang čơđai juâ̆t hơmâo tơlơi duam ruă hơgĕt ? Hơdôm tơlơi duam ruă anun bơbeč truh tơlơi suaih pral hiư̆m pă kơ čơđai muai ?

-Ơi ia jrao Nguyễn Văn Mỹ : Hrơi mông anai jing pơblih bơyan čơđai amuñ biă ƀă tơlơi duam  ruă, kah hăng hơdôm mơta tơlơi duam ruă juâ̆t hơmâo lĕ pơtuk hơdrap, ruă rơkông đok, jơlan suă jua, ruă mơdung, ruă amăng jơlan rơkông đok trun nao pơ tơsô̆, ruă atong tơsô̆. Dua lĕ ruă jơlan amăng lăm kian pruăi amăng anun ƀuh rơđah kơčung amăng  bah, plă tơkai, plă tơngan. Klâo lĕ duam đung drah. Pă lĕ hơmâo tơlơi mơruih, bơbrah rơnah ƀơi klĭ, ƀlĕ bơ̆r, ƀlĕ rơnah ƀơi klĭ....Tơlơi duam ruă lăi hrom bơbeč prong biă mă kơ tơlơi suaih pral, drơi jăn čơđai muai, hnong ruă mơ̆ng djong truh kơtang. Bơhmutu hăng tơlơi ruă amăng jơlan suă jua mơ̆ng pơtuk, duam hlor pơ-iă drơi, dol mơdung, samơ̆ tơdah ƀu hơmâo hơdră pơhlôm hăng pơjrao hmao kru hă čơđai truh kơ duam kraih, kơtang, ƀu truh suă pran hăng amuñ biă ba truh tơlơi djai tơdah ĕp lăng pơjrao ƀu djơ̆  ƀu hmao kru. Ƀudah kah hăng tơlơi kơčung amăng bah, plă tơkai tơngan, mah lu čơđai ruă djong đôč samơ̆ ñu ăt ba truh tơlơi sat pơglăi kah hăng ruă dlô akŏ, bơbrah asar hơtai boh, ngă bơbrah drơi jăn, tơdah pơkă lăng ƀu tong ten pơjrao ƀu djơ̆ ƀu hmao kru  amuñ biă ba truh tơlơi djai. Duam đung drah ăt hnun mơ̆n, lu čơđai duam djong samơ̆ ƀu mưn duam hlor pơ-iă ôh, ăt hơmâo pô duam kraih pơ-iă kơtang hlong bơrơbah, ruă kian...ba truh thu ia amăng drơi jăn, tơdah ƀu hơmâo pơjrao hmao kru amra ba truh duam đung drah kơtang, thu ia amăng drơi jăn, drah rô ƀu kơtang hăng kơđông drah, truh kraih djai tañ biă mă.

-Hnun hă,  rơkâo kơ ơi ia jrao lăi pơthâo dơ̆ng bơyan puih phang čơđai juâ̆t ƀă tơlơi ruă hơgĕt, boh nik ñu jơlan suă pran suă jua ?

-Ơi ia jrao Nguyễn Văn Mỹ : Bơyan puih nao kơ pơ bơyan phang juâ̆t ñu adai rơ-ot, rơbŭ, găng mă biă mă ñu amăng mơmŏt mlam hăng mơguah sing bring. Anai lĕ, bơyan amuñ biă khul kman virus, kman duam ruă pơđĭ kyar. Anai lĕ bơyan kman duam ruă ñu lar kơtang laih anun sui hloh, pơđĭ kyar lu hloh. Dua lĕ, virus ñu hor biă mă dŏ amăng mơdung, jơlan suă jua ƀing čơđai. Hrom hăng anun, klâo dơ̆ng lĕ čơđai muai drơi jăn dŏ rơmuăn, rơ-un đôč aka prong hlom bom, pran jua bong glăi hăng kman duam ruă, angin hơjan, klin kheng ƀu kơtang hrup mơnuih prong ôh anun amuñ ƀă klin duam ruă. Bơyan puih hăng bơyan phang, angin ngă bơbeč djơ̆ amăng jơlan suă jua čơđai muai, amuñ ruă bơbrah, rơka, rơnah, ngă rung răng ia rô amăng lăm, adai thu, angin ngă hnong pơgang amăng drơi jăn čơđai ƀu anăm bong glăi ôh. Čơđai ƀu anăm bong glăi hăng kman virus anun sit ƀă lĕ kraih mơtam biă mă ñu jơlan suă jua.

-Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo hơdră wai lăng čơđai duam ruă pơ sang anŏ kơđiăng tơlơi hơgĕt laih anun hơbil ta khom ba nao čơđai duam ruă đih pơ sang ia jrao mơtam ?

-Ơi ia jrao Nguyễn Văn Mỹ : Bruă wai lăng čơđai duam ruă pơ sang anŏ lĕ khom đing nao yôm hloh lĕ, anŏ mưn blung a juâ̆t ƀuh čơđai duam pơ-iă drơi. Tơdah čơđai duam pơ-iă truh 38,5 đô̆ C, ta brơi čơđai mơñum ia jrao lưh hlor pơ-iă drơi jăn, mơñum tui hnong pơkă, năng ai mơ̆ng 4 mông truh 6 mông sa wơ̆t mơñum. Khă hnun, hăng ƀing čơđai hơmâo tơlơi kơhnăk, pơai buai, duam kraih brơi mơñum tañ hloh ƀiă. Bruă yua akhăn mơsah sut uă amăng drơi jăn čơđai, juâ̆t ñu 38,5 đô̆ C ƀing khom sut na nao, ƀơi pơ-ă, ƀơi tơkuai, mơtlan, ƀơi tơthơi. Samơ̆ hăng ƀing čơđai duam hlor 38,5 đô̆ C ƀing ta sut uă hăng bơnal mơsah rơgoh ƀudah akhăn mơsah kiăng drơi jăn rơ-ơ̆ lưh anŏ hlor pơ-iă amăng drơi jăn. Kơnong huăi hlor amăng drơi jăn amra plai ƀiă kman virus pơđĭ kyar. Klă ƀiă sit čơđai duam hlor 2 hrơi khom nao đih pơ sang ia jrao mơtam. Tơdah čơđai duam ƀlĕ pơ-ô̆ pơtah, tơlơi anai anŏ mưn mơ̆ng lu tơlơi ruă ba truh, sit năng ai yua ruă jơlan jua ƀudah ruă kian pruăi. Yua kơ ƀlĕ pơtah lu čơđai amra bơrơbah, či kraih tui, khom kơđiăng anăm hyu blơi mă ia jrao ôh hŭi kơ čơđai kraih tui hloh. Čơđai pơtŭk ñu kiăng bơtơbiă hĭ anŏ sat, ia khak tơlơi anun tŭ yua kơ čơđai. Samơ̆ tơdah čơđai gah yŭ kơ 6 blan, hơmâo tơlơi ruă pơtŭk hơngơ̆t anăm mă yua đơi ôh ia jrao pơrơgoh ia khak. Rơngiao kơ anun, čơđai ruă kian pơtah čroh lĕ kiăng pơhrua nao ia amăng drơi jăn, brơi čơđai ƀong mơñum djop anŏ đĭ pran.

Djop mơta tơlơi ruă lêng kơ hơmâo phun tơdŭ ñu soh, ba truh tơlơi sat phara. Bơhmutu, tơlơi ruă amăng jơlan suă jua, lơ̆m čơđai duam djong, pơtŭk samơ̆ suă pran jua huăi hơgĕt ôh ƀing ta pơjrao pơ sang anŏ tŭ mơ̆n. Samơ̆ sit ñu kơtang tui kah hăng duam hlor kơtang pơ-iă drơi lu amăng 3 hrơi na nao, pô ruă suă jua hmar, kơtang, ƀu huăp ƀong truh ƀlĕ pơtah pơ-ô̆ tah khom ba nao pơ sang ia jrao mơtam, mah duam phrâo 1 hrơi, 2 hrơi ƀudah 3 hrơi. Tŭ mơ̆n tơdah sa dua čô duam ruă ta dưi pơjrao sang anŏ, samơ̆ tơdah hơmâo čơđai ruă mưn ƀuh sa amăng hơdôm tơlơi ñu či kraih tui, klă ƀiă ba nao pơ sang ia jrao tañ hloh klă hloh pioh pơjrao hmao kru, anăm brơi hơmâo tơlơi pơglăi sat kơtang tui.

-Kiăng pơhlôm tơlơi duam ruă juâ̆t hơmâo amăng bơyan puih phang kơ čơđai, ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơgĕt mơ̆n kơ amĭ ama čơđai muai ?

-Ơi ia jrao Nguyễn Văn Mỹ : Amăng hơdră pơhlôm pơgang brơi kơ čơđai hơmâo dua tơlơi kiăng kơđiăng. Sa lĕ pơhlôm pơgang djop tơlơi ruă. Blung hlâo đing nao kơ đah kơmơi phrâo ƀă ană gem, truh pi kian. Đah kơmơi pi kian khom nao pơkă lăng re se, pơgang hŭi hơmâo tơlơi kơhnăk, pơhrua nao ia jrao ngă kơtang drơi jăn jrao ia pơsơi kiăng čơđai găng añrăng tañ prong. Brơi ană nge mem amĭ mơtam tơdơi tơkeng hăng amăng 6 blan blung a. Ia tơsâo amĭ yôm biă mă pơgang tơlơi suaih pral kơ ană nge. Tơdơi kơ 6 blan brơi ƀong tui ƀơ ƀrư̆ mơnon ƀong rơ-un mơ̆ng ƀiă truh pơ lu. Laih dơ̆ng kơđiăng tlâ̆o pơgang djop kơ čơđai anet kah hăng tơlơi ruă pơtuk hơngơ̆t, tơlơi kơhnăk, pơtŭk  hnak, ƀlĕ hmơi....Pơgang čơđai klă amăng bơyan puih adai rơ-ot bơyan phang adai pơđiă. Pơgang pơđao ƀơi tơda, plă tơngan, plă tơkai. Anăm brơi čơđai tơbiă pơ rơngiao lu ôh, sit tơbiă pơ rơngiao pơgang djop pơđao kơ čơđai. Rĭm hrơi ƀu tơguan mơnơi lu ôh, kơnong sut uă hăng akhăn mơsah pơrơgoh drơi jăn tŭ mơ̆n, dua klâo hrơi sa wơ̆t mơnơi kơ čơđai kiăng huăi rơ-ot djơ̆ rơ-ot. Kơđiăng bơyan puih ƀong huă djop anŏ đĭ pran kơ čơđai, rơnăk anih dŏ jum dar. Amĭ ama kơđiăng anăm hyu blơi mă ia jrao bơmơñum kơ ană bă čơđai muai sit aka ƀu thâo tong ten tơlơi ruă.

-Hai bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!