Ƀing čơđai tơkeng rai mơng amĭ ama ƀă HIV dưi pơjrao leng kơ suaih pral, brô̆ prong klă, anun lĕ tơlơi mơ-ak, tâ̆o yâu prong mơng hơdôm bôh sang anô̆ ƀu bưng ƀă djơ̆ tơlơi ruă anai.

Rơgao hăng anai rơbêh kơ 10 blan, lom mut sang ia jrao ngă hră tơkeng ană, amai H.T.A (25 thun ƀơi tơring glông Lak, tơring čar Daklak) thâo hĭ pô ƀă HIV. Pơđok bôh tơhnal pơčrang lăng, amai A. ƀu pơmin ôh pô ƀă tơlơi ruă. Tơdơi kơ hmư̆ tơlơi lăi pơthâo mơng ơi ia jrao, ñu pral hơngal hăng tơglưh pran jua abih bang, bơngot kơ drơi jăn pô ƀiă mơ̆ huĭ kơ ană pô amăng kian lu hloh. Lom anun, ñu kơnong kơ hmâo sa tơlơi čang rơmang lĕ ană pô tơkeng rai suaih pral kah hăng ƀing čơđai suaih pral pơkon. Yua kơ thâo amĭ ƀă HIV anun ƀing ơi ia jrao hmâo pơphun breh pơjrao mă ană tơbiă kiăng pơhlôm kơ ană nge, bĕ lar tưp HIV mơng bruă tơkeng rai djơ̆ hrơi.

Tơdơi kơ tơkeng ană, amai H.T.A dưi hmâo ƀing ơi ia jrao pơsur pran jua, lăi pơthâo nao pơjrao pơhlôm hlâo huĭ lar tưp HIV mơng amĭ truh kơ ană. Đăo gơnang kơ mơnuih apăn bruă ia jrao hăng bôh thâo phrâo gah bruă ia jrao, amai A. hmâo pơsit nao pơjrao ƀơi anom pơgang pơgăn HIV/AIDS, Anom wai lăng tơlơi duam ruă Daklak. Ƀơi anai, amai A. dưi hmâo ƀing ơi ia jrao lăi pơthâo, pơtô brơi bruă pơjrao HIV hăng jrao kơdŏng glăi kơman ARV. Jrao anai dưi pơgăn jơlan lar đĭ mơng kơman, ngă plai ƀiă mrô kơman amăng drơi jăn. Jai ƀiă kơman HIV amăng drơi jăn amra jai dưi pơgang tơlơi suaih pral mơng pô đah kơmơi hăng plai ƀiă lar tưp mơng amĭ truh kơ ană. Truh ră anai, lom čơđai hmâo 10 blan bôh tơhnal pel ĕp pơčrang lăng ƀu ƀuh HIV mơng ană ngă ñu ol kơdol pran jua biă. Amai H.T.A lăi pơthâo:

 “Hmư̆ hing pô pral hngal biă, huĭ kơ ană pô hmâo tơlơi ruă kah hăng pô, tơdơi anai ană prong đĭ amra hmâo arăng dơneh đuăi, ƀu khin jê̆ giăm... Lom anun kâo kah hăng ƀu mơhao pơhiăp dong tah, samơ̆ dưi hmâo ƀing ơi ia jrao lăi pơthâo brơi hăng lăi tơlơi ruă anai, ră anai hmâo jrao mơñum laih, kâo gir run mơñum ia jrao na nao, djop kâo ăt hơdip kah hăng ƀing arăng suaih pral mơñ. Tơdơi kơ tơkeng ană, ană khom men gah rơngiao abih bang kiăng bĕ lar tưp HIV kơ ană mơng ia tơsâu hăng mơñum ia jrao pơjrao pơhlôm hlâo huĭ lar tưp HIV amăng rơwang sa blan. Truh ră anai, lom ană kâo hmâo 10 blan, kâo ba ană kâo nao črang lăng lĕ bôh tơhnal ană kâo ăt ƀu ƀuh kơnam hăng akă tưp djơ̆ HIV mơng amĭ ôh”.

Lom mơñum jrao, amai A. ƀuh tơlơi suaih pral ñu ăt klă mơn, dŏ dŏng bong huă nao rai kah hăng tơđar mơn. Biă ñu, ană ñu ăt ƀong mơñum klă mơn, brô prong na nao mơn.

Tui hăng mrô yap mơng anom pơgang, pơgăn HIV/AIDS, mơng thun 2021 truh ră anai, hmâo giăm truh 22.000 čô đah kơmơi pikian dưi pơčrang lăng HIV hăng hmâo 17 čô mơnuih djơ̆ kơman, amăng anun hmâo 7 čô mơnuih dưi ĕp ƀuh lom pikian, 10 čô ĕp ƀuh lom kian lê̆. 17 čô mơnuih anai leng kơ djơ̆ kơman HIV. Bôh tơhnal, abih bang 17 čô čơđai tơkeng rai leng kơ huăi djơ̆ kơman HIV ôh. Thạc sĩ, ơi ia jrao Chu Đức Thảo, mă bruă ƀơi anom pơgang, pơgăn HIV/AIDS (Anom wai lăng tơlơi duam ruă tơring čar Daklak) brơi thâo:

“Pơčrăng lăng HIV kơ đah kơmơi pikian lĕ bruă ngă kiăng biă. Tơdah amĭ ƀă djơ̆ HIV đu dưi pơgang, hăng mrô lar tưp mơng amĭ truh kơ ană rơbêh kơ 40% thơ tơlơi lar tưp HIV amra lu biă. Tơdah dưi thâo hăng tañ pơgang hăng ARV hlâo, amăng hăng tơdơi kơ pikian ăt kah hăng brơi čơđai mơñum jrao pơgang, mrô tưp djơ̆ kơnong kơ dô̆ 2%. Anai lĕ sa mrô hrŏ trun yôm phăn biă. Yua anun, Khom pơčrang lăng HIV hăng ƀing đah kơmơi pikian kiăng thâo, pơphun pơgang tañ plai ƀiă mrô tưp djơ̆ HIV mơng amĭ truh kơ ană, djru ƀing adơi amai khă hmâo djơ̆ HIV ăt tơkeng rai ană suaih pral mơn, kah hăng ƀing čơđai pơkon mơn”.

Hơdôm thun hlâo adih ƀơi Daklak, Rơwang bruă Keh prăk đơ đam rŏng lŏn tơnah pơgang, pơgăn HIV/AIDS hmâo djru ngă tui laih Jơlan hơdră pơgang hlôm hlâo lar tưp HIV mơng amĭ truh kơ ană, gơnang kơ anun mrô čơđai lar tưp HIV mơng amĭ hrŏ trun rơđah rơđông, truh rơnoh yŭ kơ 2%. Bôh tơhnal dưi hmâo klă biă, lu thun ƀu hmâo čơđai hơpă tơkeng rai tưp djơ̆ HIV mơng amĭ. Biă ñu, ƀing adơi amai dưi mơñum ARV tañ hlâo kơ pikian hă amra dưi ngă tui jơlan tơkeng ană kah hăng mơnuih suaih pral pơkon. Yua anun, bruă lăi pơhing kiăng pơtrut kơtang pioh pơđĭ tui tơlơi pơmin mơng djop mơnuih, biă ñu lĕ đah kơmơi amăng hnưr thun tơkeng ană, đah kơmơi prăp lui pikian amăng bruă gơgrong hlâo nao pơčrang lăng huĭ djơ̆ HIV thơ. Tơdah hơdôm mơnuih ƀă djơ̆ HIV thâo tañ, pơgang tañ ƀu djơ̆ kơnong kơ djru pơgang tơlơi suaih pral, djă pioh tơlơi hơdip klă mơng pô amĭ ôh mơ̆, yôm phăn hloh lĕ, amra tơkeng rai ƀing ană suaih pral, huăi ƀă djơ̆ HIV. Ƀing čơđai anai abih bang amra prong đĭ suaih pral, wot drơi jăn hăng pran jua, hrăm hră, mă bruă hăng tuh rơyuh kơ bruă mơnuih mơnam kah hăng abih bang ƀing ană bă suaih pral pơkon. Yua anun, ƀing đah kơmơi pơmin pikian, anăm kưguăm ôh nao pơ̆ sang ia jrao pioh pơčrang lăng HIV pioh pơhlôm klă kơ pơgi kơdih anai kơ amĭ hăng ană.

Bruă pơjrao pơgang lar hyu HIV mơng amĭ nao pơ ană yôm phăn biă mă, tơlơi anai amra bơbeč nao tơlơi suaih pral kơ ƀing amĭ hăng ană bă tơdơi anai. Kiăng pel ĕp tong ten dong bruă lar hyu HIV mơng amĭ nao pơ ană kah hăng hơdôm tơlơi kiăng rang kơđiăng lơm pơjrao, kiăo tui anai lĕ boh tơhnal mơng mông bơră ruai hăng thạc sỹ, ơi ia jrao Chu Đức Thảo, mă bruă ƀơi anom bruă pơgang HIV/AIDS ( Anom bruă pơgang tơlơi duam ruă tơring čar Dak Lak).

- Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo, virus HIV hŭi rơhyưt hiưm pă ñu hăng tơlơi suai pral kơ ană mơnuih ?

Ơi ia jrao Thảo: HIV lĕ kman kơtang hloh amăng rơnuk XXI anai, yua virus HIV ƀă ƀơi mơnuih. Virus HIV lar hyu mơng amăng ană mơnuih găn rơgao 3 jơlan: Tal sa lĕ tui jơlan kơtăk drah lơ̆m tlâ̆o ia jrao yua hrŏm jrum: Tal dua lĕ lar mơng amĭ nao pơ ană; tal tlâo dong lĕ lar lơ̆m đah rơkơi đah kơmơi đih hrŏm. HIV lĕ virus ngă tơdŭ ia pơgang amăng drơi jănn ană mơnuih, ngă kơ ană mơnuih ƀu dưi pơgang glăi klin kman, tơdơi kơ ngă tơdu ia pơgang amăng drơi jăn amra ƀu hơdôm tơlơi ruă lar hyu amăng drơi jăn mơnuih anun lĕ bơbrah asar hăng lu tơlơi ruă kă pơkŏn dong amra ngă tơnap pơkra laih dong ngă mơnuih tañ djai.

- HIV lar mơng amĭ nao pơ ană hiưm pă ñu ơ ơi ia jrao ? Hăng amra pơčrăng lăng hŭi kơ ƀă HIV pơpă ñu ?

Ơi ia jrao Thảo: HIV lar mơng amĭ nao pơ ană amăng 3 rơ wang. Tal sa lĕ lơ̆m glăk pi kian tơdah ƀing amĭ ƀu mơñum jrao ARV, virus amra lar hyu mơng amĭ nao pơ ană lơ̆m glăk rông ană amăng kian pruăi mơtăm. Dua dong lĕ lơ̆m glăk ruă prap tơkeng ană, ană nge amra tơbiă tui hlung pruăi kơ amĭ, lơ̆m amĭ glăk grun tơkeng hăng lơ̆m găn nao kian pruăi kơniă amra ngă rơka ƀơi klĭ ană nge ƀudah hlung pruăi čơđai hrĭp djơ̆ ia amăng pruăi kơ amĭ ngă kơ ană nge ƀă virus HIV mơng amĭ mơtăm. Tal 3, tơdơi kơ tơkeng ană ƀu pơčrăng lăng, ƀing đah kơmơi ƀu thâo ƀing gơñu ƀă virus HIV hă ƀu laih anun ăt brơi ană nge mơmem. HIV hơmâo amăng ia tơsâo, yua anun, lơ̆m čơđai mơmem amra ƀă virus HIV mơtăm yơh.

Ră anai, hơdră pơčrăng lăng hlâo virus HIV ƀơi đah kơmơi pi kian amuñ mơn. Blung hlâo lơ̆m ƀing đah kơmơi pi kian nao khăm, ƀing ơi ia jrao amra lăi pơthâo tơlơi yôm mơng bruă pơčrăng lăng hlâo HIV. Črâo brơi giong, tơdah ƀing gơñu tŭ ư, ơi ia jrao amra pơčrăng brơi tañ hloh, tơdah âm tính lĕ huăi ƀă virus HIV ôh, bơ tơdah dương tính amra pơčrăng glăi tong ten mơtăm.

- Rơkâo ơi ia jrao brơi thâo, lơ̆m pơčrang lăng ƀă virus HIV, ƀing đah kơmơi pi kian amra pơjrao hiưm pă kiăng kơ pơgang hŭi lar nao ană nge ?

- Ơi ia jrao Thảo: Jrao pioh pơjrao brơi ƀing đah kơmơi pi kian ƀă HIV kah hăng ană nge ƀă virus HIV arăng juăt iâu lĕ jrao ARV, yua pơjrao brơi mơnuih ƀă HIV. Hơmâo 3 rowang kiăng pơjrao brơi, tal sa lĕ lơ̆m ƀing đah kơmơi glăk pi kian tơdah ƀuh tañ hloh klă hloh, lơ̆m ƀuh ƀing pi kian ƀă HIV kiăng brơi mơñum ARV mơtăm, anăm kaih đơi ôh. Dua lĕ lơ̆m glăk tơkeng, hiam hloh tơkeng breh hlung, lơ̆m ană nge tơkeng rai brơi ñu mơñum jrao pơjrao HIV mơtăm. Tui hluai ƀing đah kơmơi pi kian mơñum jrao ARV tui tơlơi črâo ba mơng ơi ia jrao amra pơphun pơjrao brơi ană nge hăng hơdôm jrao phara. Ƀing đah kơmơi ƀă HIV mah glăk brơi ană mơmem ƀudah ƀu hơmâo ôh, lêng kơ brơi mơñum ARV rĭm hrơi, mơñum abih ha hruh, jrao anai huăi ngă sat kơ drơi jăn ƀing pi kian ôh, hơmâo sa, dua tơlơi pơglăi samơ̆ mưn ƀơ ƀiă đôč, pơhmu hăng tơlơi dưi hơdôm anŏ pơglăi anun huăi bơngŏt ôh.

Amăng hrơi mông pơjrao, ƀing gơñu kiăng nao khăm lok glăi kiăng kơ mă jrao yua jrao ARV arăng ƀu sĭ gah rơngiao ôh, tơdah dưi blơi mơ̆ ƀu pơhlôm klă ôh. Dua dong lĕ kiăng kiăo tui lăng tơlơi suaih pral na nao, kiăo tui lăng hŭi jrao pơglăi hơget thơ, kiăng tañ lăi pơthâo kơ ơi ia jrao mơng anun ơi ia jrao amra črâo ba hơdră pơjrao. Tlâo dong lĕ kiăng nao khăm kian pruăi na nao hŭi kơ ană nge drơi jăn ƀu klă … Hăng ƀing đah kơmơi pi kian ƀă HIV kiăng mơñum ƀong brơi jơman, bơbuă amăng drơi jăn kiăng kơtang pơgang glăi kman hăng rông ană nge, mơñum ƀong brơi kơ djop gơnam hơmâo añăm tam, mơnong, boh troh, boh mơnŭ, ia tơsâo rơmô …ƀong gơnam hiam amra klă hloh.

Hai bơni kơ ih hŏ !