Tui hăng mrô yap mơng Khul pơjrao tơlơi ruă bơbrŭ asar jar kơmar, thun 2020, ƀơi Việt Nam, mrô mơnuih phrâo ruă bơbrŭ asar đĭ 9 črăn (dăp tal 90/185 bôh dêh čar) hăng mrô mơnuih djai yua kơ ruă bơbrŭ asar đĭ 6 črăn (dăp tal 50/185 bôh dêh čar) bơhmu hăng čih djă pioh thun 2018. Yap him lăng hmâo 182.563 čô mơnuih phrâo ruă hăng 122.690 čô mơnuih djai yua kơ bơbrŭ asar. Lom 100.000 čô mơnuih lĕ hmâo 159 čô mơnuih hmâo pel ĕp djơ̆ tơlơi ruă bơbrŭ asar hăng 106 čô mơnuih djai yua kơ bơbrŭ asar. Khă hnun hai mrô mơnuih djai lu samơ̆ tơlơi ruă bơbrŭ asar tơdah thâi tañ, mrô mơnuih pơjrao suaih jai lu. Bruă gơgrong hlâo kiăng thâo tañ tơlơi ruă bơbrŭ asar amra djru bruă pơjrao hmâo tŭ yua lu hloh hăng prăk mă yua ƀiă. Rơngiao kơ tơhnal ƀu hmâo thâo, bruă thâo hluh hăng thâo krăn hơdôm anô̆ pơdah mơng tơlơi ruă bơbrŭ asar amra djru mơnuih ruă tañ nao pơ̆ hơdôm anih anom ia jrao kiăng dưi thâo krăn hmao tlôn hăng hmâo jơlan gah pơjrao djơ̆. Tơlơi ruă bơbrŭ asar, tui hluai kơ rơnoh kơtang tơdu truh pơ̆ hơdôm anih anom pơkon amăng drơi jăn – glông ară drah – ară glô jê̆ anun, ƀudah lar hyu prong abih drơi jăn mơ̆ amra ba truh hơdôm tơlơi pơdah gah rơngiao kah hăng rơwang ƀu rơđah bôh than, rơgah gleh, pơ-iă drơi, ruă sui hrơi, tơlơi bơdjơ̆ nao truh ƀong huă kian pruăi, bơbrah ƀudah bơbrah klăn ƀu rơđah ƀơi klĭ, pơtuk ƀu thâo hlao... hrom hăng lu tơlơi pơkon.

Gơgrong ba ruă yua kơ tơlơi ruă bơbrŭ asar ƀơi hlung asơi, rơbêh kơ sa thun rơgao, pô ruă Lê Thị Nhị (dô̆ ƀơi phường Ea Tam, plơi prong Buôn Ma Thuột) hmâo găn rơgao laih sa tal breh pơjrao hăng 7 wot pơčrang pơjrao. Tui hăng amai Nhị, yua kơ ƀu đing nao, ƀu gưt nao pel ĕp lăng kiăng kơ thâo hăng pơjrao tañ mơ̆ dơnong kơ dô̆ pơ̆ sang blơi jrao mơñum, prăk abih tơlơi ruă ƀu hlao, blăi rơgao hĭ rơwang yôm pioh pơjrao tơlơi ruă, truh gơ̆ ruă kơtang ƀu anăm añ kah mơng ba nao pơ̆ sang ia jrao lĕ tơlơi ruă ñu truh rơwang ƀu hmao pioh pơjrao dong tah. Pô ruă Lê Thị Nhị, ruai glăi:

“Kâo dơnong kơ ruă, nao pel ĕp, hyu ƀơi djop sang ia jrao, truh tal 4 kah mơng thâo hmâo tơlơi ruă, lăi kâo lĕ ruă bơbrŭ asar lar hyu laih. Phrâo tôm adih anai kâo trơ̆i hĭ ha mơkrah hlung asơi laih, 8 bôh klăn amăng anun hmâo sa bôh klăn lar hyu laih. Ƀing ơi ia jrao hmâo lăi kơ mơnuih ƀôn sang pô dơnong kơ mă bruă truh ruă ƀu thâo mă bruă dong tah anun kah mơng pơjrao hơget mơng hmao dong. Ră anai, ană bă amăng sang hlơi ruă lĕ ba nao pơ̆ sang ia jrao pơčrang lăng kiăng thâo tơlơi duam ruă. Kâo ăt pơtă mơn djop mơnuih lom hmâo pơdah ƀu klă amăng drơi jăn lĕ khom nao sang ia jrao. Drơi pô kâo ăt nao pel ĕp gah rơngiao mơn, mă jrao gah rơngiao, blơi kơñit, mơñum djop mơta samơ̆ ƀu plai ƀiă ôh, tŭč rơnuč ñu thâo tơlơi ruă bơbrŭ asar kraih laih. Kâo yua kơ pơjrao ƀơi sang yơh jing hĭ tui anai, ăt rơngiă lu prăk mơn, prăk blơi tơpung kơñit, ia hni amăng dlai sa klăk prăk sa lit samơ̆ ƀu hlao mơn”.

Lom lăi nao truh tơlơi ruă bơbrŭ asar kah hăng abih bang djop mơnuih amra pơmin nao lĕ amra ƀu hơdip sui dong tah kơ mơnuih ruă. Tơlơi anai hmâo mơng bôh nik mrô mơnuih djai yua kơ tơlơi ruă anai ba truh lu biă. Ăt yua kơ anun mơn tơlơi ruă bơbrŭ asar dưi lăng tơlơi ruă huĭ rơhyư̆t, kơđiăng kiăng thâo tañ hloh klă hloh. Khă hnun hai, lom ƀuh hơdôm tơlơi hling hlang amăng drơi jăn, lu mơnuih ƀu đing nao ôh ƀu hmâo nao pel ĕp lăng ôh, truh kơ gơ̆ pơdah rơđah hơget mơng hmao dong, tơlơi ruă kraih laih. Amai Nguyễn Thị L. dô̆ ƀơi phường Thống Nhất, plơi prong Buôn Hồ, tơring čar Daklak, lăi pơthâo:

 “Mơng hlâo rơkơi kâo juăt djup hot hăng pơtuk, kâo pơmin ñu pơtuk yua kơ djup hot, samơ̆ tơdơi kơ nao čơphin rŭp lu wot ƀơi sang ia jrao arăng lăi kơsô̆ ƀu ƀuh hơget ôh. Tơdơi kơ anun, ñu pơtuk lu, ƀơbrư̆ ƀu ai tui, sang anô̆ ba nao pơjrao ječ lĕ kơsô̆ tô̆ tơnô̆ kô̆, hmâo lu ia hnir anun khom breh kiăng mă đuăi ia hnir. Tơdơi kơ anun čơphin CT lĕ ƀuh tơlâ̆o asar khăng. Tơlơi suaih pral tơdu tañ biă, tô̆ tơnô̆ ñu ƀu ƀong huă đơi ôh, nao rai tơnap tap, dol tơda tơnap suă jua, pơphuai kơ pran, kâo pơmin djup hot lĕ tâ̆o hloh lui hĭ, ƀuh pơtuk lu lĕ nao čơphin lăng CT tañ pioh pơjrao ƀu djơ̆ pioh kah hăng kâo hă ƀu hmao dong tah, lom thâo kraih laih lĕ ƀu thâo pơjrao dong tah”.

Ƀơi tơring čar Daklak, mơnuih ruă bơbrŭ asar glăk hmâo jơlan gah jai hrơi lu tui. Mrô yap mơng Sang ia jrao prong Dăp Kơdư brơi ƀuh, thun 2020, sang ia jrao pơjrao brơi rơbêh kơ 5.700 čô mơnuih ruă bơbrŭ asar. Thun 2021, mrô mơnuih ruă bơbrŭ asar hmâo đĭ laih 6.795 čô mơnuih. Amăng anun hơdôm mơnuih ruă bơbrŭ asar juăt ñu lĕ tơhai, kơsô̆, tơsâu, hlung asơi hăng jơlan pơđoh ia mơñă. Tơlơi lăp đing nao lĕ mrô mơnuih ruă bơbrŭ asar ƀu djơ̆ kơnong kơ đĭ lu ôh mơ̆ ñu ngă jai hrơi jai hmâo mơnuih hlăk ai dong, biă ñu lĕ ruă bơbrŭ asar hơtai, tơsâu hăng ƀơi jơlan kiăn pruăi. Ơi ia jrao CKI Nguyễn Viết Luân, Anom pơjrao tơlơi ruă bơbrŭ asar, Sang ia jrao prong Dăp Kơdư brơi thâo:

“Tơlơi ruă bơbrŭ asar lĕ tơlơi ruă sat kơ asar gar, ngă kơ asar gar brô̆ prong ƀu thâo gŏn ngă lar hyu truh pơ̆ anih anom pơkon amăng drơi jăn hăng jơlan drah. Ƀơi anih bơbrŭ asar anun, asar gar amra brô̆ prong ƀu thâo gŏn, ngă kơ anih anom anun ƀu thâo git gai mă pô. Lom asar khăng anun jai prong tui amra lar hyu, ngă sat kơ hơdôm anih jum dar. Lom hơdôm asar gar bơbrŭ lar hyu amra pơjing rai anih ruă phrâo. Asar gar bơbrŭ ngă găn hĭ jơlan drah rô hyu prong, ngă gun jơlan suă jua, ngă dol hĭ  jơlan ƀong huă kơ mơnuih ruă, drah kôl hĭ, hơdôm nam rơka anet ăt amra ba truh mơn tơlơi ƀlĕ drah ƀu thâo khôt, ngă pô ruă tơdu pran, ƀu dưi kơdŏng glăi hơdôm tơlơi ruă pơkon”.

Tơlơi ruă bơbrŭ asar jing tơlơi dô̆ đôm amăng kô̆ ană mơnuih ƀôn sang đơ đam rŏng lŏn tơnah, tơlơi ruă ngă djai hơdôm klăk čô mơnuih rim thun. Khă hnun hai, tơlơi ruă bơbrŭ asar lĕ tơlơi ruă dưi pơjrao suaih mơn tơdah thâo tañ hăng hmao pơjrao. Thâo tañ djru ta pơjrao klă hloh, wot lom akă ƀuh gru pơdah gah rơngiao. Bruă thâo tañ hăng pơjrao ăt djru mơn mơnuih ruă huăi bơdjơ̆ nao tơlơi pơmin hăng pran jua. Rơngiao kơ pơjrao tañ amra huăi ngă rơngiă lu prăk kơ mơnuih ruă. Yua anun bruă thâo tañ tơlơi ruă lĕ khom ngă hăng hơdôm mơnuih amra hmâo tơlơi ruă bơbrŭ asar.

Ră anai tơlơi ruă brŭ asar ung thư jai hrơi lu, amăng anun abih bang ƀing ruă lơ̆m ƀuh hăng thâo lĕ kraih laih soh, anun hơdră pơjrao tơnap hăng huač prăk kăk biă mă ăt ƀu tŭ yua ôh. Kiăng djru kơ ƀing gơyut hmư̆ brô̆ thâo hluh kơ tơlơi ruă brŭ asar, ƀing čih tơlơi pơhing gah bruă ia jrao hơmâo bơ ră ruai hăng ơi ia jrao kơhnăk hnong sa CK I, Nguyễn Viết Luân, gah anom pơjrao Ung Bướu sang ia jrao prong kual Dap Kơdư.

-Rơkâo kơ ơi ia jrao lăi pơthâo mơ̆ng pơpă phun ñu hơmâo tơlơi brŭ asar ?

-Ơi ia jrao Nguyễn Viết Luân : Phun ñu ba truh tơlơi ruă ngă brŭ asar, čơđeh asar amăng lăm drơi jăn pơphun 2 khul. Khul brŭ asar gah rơngiao amăng drơi jăn hăng khul amăng lăm drơi jăn. Khul brŭ asar gah rơngiao sit mơ̆n yua tek djơ̆ amăng tơlơi hơdip mơda, mơnong ƀong huă ƀing ta ƀong djơ̆, lu mơta gah rơngiao tek djơ̆ kah hăng tơlơi bơngač pơ-iă UV djơ̆ klĭ ngă brŭ klĭ asar, djơ̆ ia jrao tơluč phóng xạ, djơ̆ truh yua boh ƀôm put ayuh ngă, tek djơ̆ apui pơčrang X ăt ngă kơ brŭ klĭ čơđeh asar mơ̆n.

Asăp djah sat, ayuh sat bluh đĭ, put jrao arăng čuh mơ̆ng sang măi tuh tia pơkra ming laih anun asăp apui hot jing hơdôm mơta ba truh tơlơi ruă ngă brŭ asar. Amăng asăp hot djup hơmâo 70 mơta ia añek ngă brŭ asar hăng sa amăng hơdôm mơta anŏ ba truh 15 mơta brŭ asar phara phara, rơngiao kơ brŭ asar kơsô̆ (tơsô̆) dŏ hơmâo ruă brŭ jơlan pơhiăp rơkông đok, brŭ phun jơlah, amăng lăm amăng bah, ruă brŭ kuang buang, jơlan ia mơ-añă, brŭ arăt  ia tơsâo, atong tơsâo. Rơngiao kơ hơdôm tơlơi anun, ƀong huă ƀu djơ̆ hơdră, rơmong plin lu đơi rơmă amăng drơi jăn, ngă gôm pruăi ba truh brŭ pruăi tha, pruăi mơda.

Hơdôm mơnong ƀong pơđăm mơsăm ƀu hơdjă, mơsin đơi hơmâo ia mơsăm ƀâo mơ-ih Nitrosamin ngă brŭ jơlan huă ƀong lun mơnong ƀong huă truh pơ hlung asơi. Mơnong ƀong braih pơdai mi pơkra pơđam lui sui, čăo pơmao hơmâo kman sat Amatoxin ngă ruă brŭ hơtai. Rơngiao kơ 20% tơlơi ruă kman ngă ăt ba truh tơlơi ruă brah brŭ asar mơ̆n. Kah hăng ruă hơtai kman B,C, kman ngă bơbrah ƀơi mơnuih ta kah hăng HPV amăng hruh ană ƀing đah kơmơi, kman arăt kuel, kman HP….Rơngiao kơ anun yua kơ tha rơma, lu thun laih, čơđeh asar hơmâo mơ̆ng djuai, năng ai mơ̆ng 5-10% ba truh ruă brŭ asar yua djuai, kơnung djuai ƀă.

-Lơ̆m pơjrao kơ mơnuih ruă brŭ asar, ƀing ruă anun kiăng kơđiăng tơlơi hơgĕt ơ ơi ia jrao ?

-Ơi ia jrao Nguyễn Viết Luân : Lơ̆m thâo ta hơmâo tơlơi ruă brŭ asar, mơnuih ruă hăng pô sang juăt ñu bral hơngal yơh, bơngơ̆t lu mơta. Samơ̆, ră anai hơdră pơjrao tơlơi ruă brŭ asar hơmâo lu hơdră ia rơgơi tơlơi kơhnâo, dưi pơjrao kiăng hơđong pran jua mơnuih ruă, tŭ mă tơlơi thâo, mơnuih ruă hăng pô sang khom hơđong pran ngă mơak anăm pơmin lu ôh. Tơlơi anun yôm biă mă, ngă tui djơ̆ tơlơi pơtô mơ̆ng ơi ia jrao pơčrâo brơi, ngă tui hơdră pơjrao mơ̆ng ơi ia jrao.

Kiăng kơđiăng, hlâo kơ pơjrao khom pơmin klă, hơđong pran jua hnun kah pơjrao kiăng dưi hlao suaih glăi, ƀong huă djop mơnong ƀong huă jơman, anăm jĕ giăm asăp hot, ia jrao ngă pơđĭ pran, anŏ ngă măt. Lơ̆m pơjrao, tlâ̆o ia jrao čuh nam brŭ hóa trị, xạ trị, mơnuih ruă amra hrŏ asar ia drah, ƀlĕ pơtah, mơnuih ruă khom mơñum lu ia, ƀong huă mơnong ƀong mơ-ia, amuñ lik, huă ƀong mơnong ƀong tơsă, rao tơngan rơgoh hŭi kơ nam brŭ asar glăi brŭ dơ̆ng. Tơdơi kơ pơjrao giong, drơi jăn ta suaih tui ƀơ ƀrư̆ kiăng ƀong huă djơ̆, hơđong, anăm brơi đĭ kg đơi ôh hăng ngă tui djơ̆ hrơi blan pơkă  nao ĕp lăng tơlơi suaih pral pơ sang ia jrao kiăng thâo hăng pơjrao tong ten.

-Ơi ia jrao hơmâo tơlơi pơtă pơtăn hơgĕt mơ̆n kơ mơnuih ƀôn sang anăm lui tơ̆i dơnuai hrơi blan hlăk pơjrao ruă brŭ asar ?

-Ơi ia jrao Nguyễn Viết Luân : Kâo bưp lu mơnuih ruă lơ̆m hmư̆ gơñu ruă brŭ asar lĕ hŭi, bơngơ̆t yơh, hơduah ĕp amăng internet samơ̆ ĕp tơlơi pơhing ƀu tong ten ôh, Ding jum ia jrao aka pơsit, aka ƀu hơmâo khul ơi ia jrao rŏng lŏn tơnah tŭ yap. Tơl pô ruă glăi pơ sang ia jrao lĕ kraih tui yơh, rơgao mông pơjrao laih. Yua kơ anun, kâo hơmâo tơlơi kiăng pơtă pơtăn kơ ƀing ruă brŭ asar khom nao ĕp lăng pơ sang ia jrao na nao djơ̆ hrơi blan pơkă, kiăng tañ ƀuh pơjrao hmao kru.

Ră anai ruă brŭ asar ƀu djơ̆ lăi tơlơi ba pơdjai drơi ôh, hơmâo laih mơ̆n lu hơdră pơjrao hăng ia rơgơi tơlơi kơhnâo tŭ yua, tơdah thâo pơjrao djơ̆. Khom nao pơ sang ia jrao, hmư̆ ƀing ơi ia jrao kơhnâo kơhnăk pơtô brơi, pơkă lăng, pơtong glăi ten hơdră pơjrao, ngă djơ̆ tơlơi pơtrun pơjrao amra hơmâo boh tơhnal klă đôč, mơnuih ruă huăi ruă nuă đơi ôh, yua bơbeč djơ̆ mơ̆ng tơlơi ruă brŭ asar ngă.

-Rơkâo kơ ih ơi ia jrao ngă hiư̆m pă kiăng pơhlôm pơgang tơlơi ruă brŭ asar ?

-Ơi ia jrao Nguyễn Viết Luân : Tui hăng tơlơi lăi pơtă mơ̆ng khul pơjrao brŭ asar kual Mi kô̆, 40% mrô mơnuih ruă dưi pơhlôm, pơgang hlâo. Hăng hơdră dŏ dong ƀong huă djơ̆, ƀong lu añăm hla rơ̆k, boh čroh asăt  rơgoh anăm ƀong đơi mơnong lu rơmă, añăm mơnong, khom pơtop rơjang drơi jăn na nao, boh ƀiă sa hrơi 30 mơnit bơtơpư̆ drơi jăn. Djă bong drơi jăn bơkơnar anăm rơmong, anăm rơwang đơi. Anăm djup hot, bĕ ataih hot, asăp hot. Thâo laih yua mơ̆ng hơgĕt ba truh tơlơi ruă brŭ asar khom bĕ yơh.

Khom thâo tong ten ruă brŭ asar hai, ră anai hơmâo laih hơdră pơjrao, tui hluai tơlơi ruă phrâo hă sui, tui hluai drơi jăn rĭm čô mơnuih, ƀing lu thun ƀiă laih, mơ̆ng 40 thun pơngŏ klă ƀiă nao ĕp lăng tơlơi ruă re se kiăng ƀuh tañ, ƀudah tlâ̆o pơgang hĭ tơlơi ruă kman hơtai B,C, tlâ̆o vaccine HPV pơhlôm tơlơi ruă hruh ană….tlâ̆o vaccine anai kiăng pơhlôm, pơgang tơlơi ruă brŭ asar.

-Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ !