Yua kơ ƀiă ƀuh, ƀu hmâo lu mơnuih thâo anun tơlơi ruă anai amuñ hual hăng hơdôm tơlơi ruă pơkon, ngă mơnuih ruă ƀu thâo tañ pơjrao djơ̆ hơdră, bơbeč truh prong tơlơi suaih pral hăng tơlơi hơdip tâ̆o klă mơng pô ruă.

Tơlơi ruă pơtuk hngot dưi pơpha jing 2 mơta: pơtuk hngot kơsô̆ hăng gah rơngiao kơsô̆. Tơlơi ruă pơtuk hngot kơsô̆ lĕ lom mơnuih ruă hmâo nam rơka ƀơi kơsô̆ - tŏng kơsô̆, jing djuai ƀuh lu hloh (hmâo mơng 80 – 85% mrô mơnuih ruă). Ruă pơtuk hngot gah rơngiao kơsô̆ lĕ tơlơi ruă pơtuk ngă rơka amăng hơdôm anih gah rơngiao kơ kơsô̆ kah hăng klĭ lôm kơsô̆, bôh klăn, klĭ lôm hlung, hnă hneo, ƀơi anih pơđoh ia mơñă, klĭ, tơlang, ŭt tơlang, klĭ lôm glô, klĭ lôm hơtai bôh... Tui tơlơi lăi pơthâo glăi mơng Sang ia jrao Kơsô̆ tơring čar Dak Lak, thun 2021, sang ia jrao hmâo pơjrao brơi laih kơ 174 čô mơnuih ruă pơtuk hngot gah rơngiao kơ kơsô̆, dưm dưm hăng 25% mrô mơnuih ruă pơtuk hngot; thun 2022 hmâo 213 čô mơnuih, dưm dưm hăng 23%. Tui anun, hơnong ñu lom 10 čô mơnuih ruă pơtuk hngot hmâo mơng 2 truh kơ 3 čô mơnuih ruă hmâo tơlơi ruă pơtuk hngot gah rơngiao kơ kơsô̆. Tui hăng ƀing ơi ia jrao juăt pơjrao kơsô̆, rơngiao hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao juăt bưp mơng tơlơi ruă lĕ pô ruă pơtuk hngot gah rơngiao kơ kơsô̆ dô̆ pơdah hơdôm gru amuñ hual hăng hơdôm tơlơi ruă pơkon, rơđah biă ñu lĕ tơlơi ruă pơtuk hngot tơbiă rai mơng bra pal – tơlang – ut tơlang. Lu mơnuih ruă pơmin pô ruă tơlang, ut tơlang, nao pơjrao lu anih ƀu suaih, truh kơ pơsit djơ̆ tơlơi ruă lĕ, tơlơi ruă truh tơhnal ruă kraih laih, tơnap pơjrao biă.

Kah hăng yă Lý Thị Đ (66 thun) dô̆ ƀơi tơring glông Ea Kar, tơring čar Dak Lak lĕ sa bơhmutu ñu. Yă Đ. ruă ut tơlang ƀơi kô̆ ŭt hmâo hơdôm thun laih, samơ̆ yua kơ ƀu đing nao pơmin ruă ut tơlang lĕ juăt hmâo hăng mơnuih tha rơma, anun ñu ƀu  đing nao truh bruă nao pơjrao. Tơdơi kơ Tết tui phiăn juăt 2023, yă Đ. ruă kơtang đơi anun mơnuih mơng sang anô̆ ba nao pơ̆ Sang ia jrao prong kual Dăp Kơdư kiăng pel ĕp hăng dưi pơsit nao pơ̆ sang ia jrao prong Chợ Rẫy (ƀôn prong Hồ Chí Minh). Ƀơi anai, ñu dưi pơkă lăng lĕ hmâo ruă hngot ƀơi bra pal – tơlang – ut tơlang hăng dưi lăi pơthâo brơi kơ pơjrao tơlơi ruă ƀơi anih pô dô̆. Pơjrao ƀơi Sang ia jrao pơjrao kơsô̆ tơring čar Dak Lak hmâo giăm truh 1 blan laih samơ̆ yua kơ ba nao sang ia jrao kaih, ngă bơdjơ̆ nao ut tơlang kơtang anun tơlơi suaih pral yă Đ kaih suaih, akô̆ ŭt ñu bơbrah prong, ƀu dưi nao rai. Triệu Văn D, tơčô pô ruă brơi thâo:

 “Lom yă ruă tơkai lĕ amĭ ama lăi dô̆ pơ̆ sang pơdơi pơdă anăm nao mă bruă dong tah, samơ̆ yă hlong ƀu hmư̆ tui. Rơngiao kơ ruă tơkai lĕ sui sui ñu pơtuk. Tơlơi suaih pral mơng yă tơdu tui tañ biă, phrâo hmâo rơgao hăng anai 3 blan yă ăt suaih pral mơn, nao rai ƀu hmâo tơlơi hơget ôh, samơ̆ ră anai tơdu trun tañ biă, ñu glêh biă, juăt tơnap suă jua, kơnong kơ dô̆ đih sa anih, ƀu thâo nao rai ôh.

Rơgao hăng anai 3 blan, lom glăk mă bruă tơčôh băn ao pơ̆ Bình Dương, amai Ô Mi (28 thun) ƀuh brah bôh klăn ƀơi tơguai, ƀu ruă ôh samơ̆ drơi jăn ñu juăt glêh glar hăng juăt pơ-iă drơi ƀơƀiă lom čơtlăm. Tơdơi hơdôm hrơi mơñum ia jrao hlưh pơ-iă samơ̆ ƀu plai ƀiă ôh, ñu nao pơ̆ Sang ia jrao pơjrao mơnuih ruă bơbrŭ asar ƀôn prong Hồ Chí Minh pel ĕp hăng dưi pơkă lăng lĕ bơbrah bôh klăn. Amai Ô Mi bơngot biă yua kơ akă hmư̆ lăi nao kơ tơlơi ruă anai. Tơdơi kơ hmâo sang anô̆ pơsur glăi pơ̆ sang pơjrao tơlơi ruă, ñu hmâo pơsit nao pơ̆ sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă kơsô̆ Dak Lak pơjrao. Truh ră anai tơdơi kơ 3 rơwang hrơi 7 đih sang ia jrao, tơlơi suaih pral ñu hmâo pơplih lu laih hăng glăk ngă hră tơbiă mơng sang ia jrao. Amai Ô Mi brơi thâo:

 “Tal blung a bơbrah bôh klăn anet samơ̆ ruă biă, tơdơi kơ anun ñu prong tui sui sui lĕ kâo pơ-iă drơi lom čơtlăm, laih anun ñu kơtang tui anun truh 10 mông mơguah lĕ kâo pơ-iă drơi, rim hrơi leng kơ pơ-iă amăng mông anun. Kâo blơi jrao mơñum hlưh pơ-iă, rim hrơi 2 asar. Kâo dơnong pơmin lĕ ñu pơ-iă kah hăng tơđar đôč anun kâo ăt gir run nao mă bruă mơn”.

Tơlơi ruă pơtuk hngot gah rơngiao kơ kơsô̆ ăt hmâo mơn hơdôm anô̆ pơdah gah rơngiao kah hăng ruă pơtuk hngot tơbiă rai mơng kơsô̆ anun lĕ: pơtuk sui hlao rơbêh kơ 2 rơwang hrơi tơjuh (pơtuk or, pơtuk hmâo ia khak, pơtuk drah). Rơngiao kơ anun amra ƀuh rơwang amăng jăn, alah ƀong huă, glêh glar; pơ-iă drơi jăn rơnang lom čơtlăm; ƀlĕ ia hâ̆u mlăm mơmot; ruă tơda, djơ̆ anô̆ ñu tơnap suă jua. Tơlơi ruă lar tưp hyu biă ñu tui jơlan suă jua. Mơnuih suaih pral amra hmâo tơlơi ruă tơdah hrip djơ̆ kơman ngă pơtuk drah amăng hyuh hyiăng. Tơlơi ruă pơtuk hngot (pơtuk drah) ƀudah pơtuk hngot gah rơngiao kơ kơsô̆, tơdah dưi thâo tañ, pơjrao hmao tlôn hăng ngă tui djơ̆ hơdră pơkă thơ mrô pơjrao suaih abih bang mơn, rơbêh kơ 90%.

Tui hơmâo lăi nao, tơlơi ruă lao gah rơngiao kơsô̆ ră anai aka ƀu hơmâo lu mơnuih thâo ôh, juăt wol hăng hơdôm tơlơi ruă pơkŏn, yua anun ngă kơ bruă pơjrao brơi tơnap tap, ƀu tŭ yua. Yua anun, rĭm čô mơnuih kiăng đing nao ƀiă dong tơlơi suaih pral kơ ƀing ta pô, thâo rơđah dong kơ tơlơi ruă anai kiăng pơhlôm brơi tơlơi suaih pral kơ ƀing ta pô, sang anŏ hăng abih bang mơnuih. Ơi ia jrao Rmah Lương, kơ-iăng khua sang ia jrao pơjrao tơlơi ruă kơsô̆ Dak Lak amra lăi pơthâo kơ tơlơi ruă anai.

- Ơ ơi ia jrao! Tơlơi ruă lao gah rơngiao kơsô̆ juăt ƀuh hăng hơmâo ba pơjrao ƀơi sang ia jrao ră anai hiưm ñu ?

Ơi ia jrao Rmah Lương: Tơlơi ruă lao gah rơngiao kơsô̆ hơmâo lu mơta, juăt ƀuh hloh ƀơi sang ia jrao ră anai, sa lĕ ƀlĕ ia anah amăng kơsô̆ yua ruă lao, dua dong lĕ lao hạch, tlâo dong lĕ lao ƀơi tut tơlang tơleh, lao tui jơlan tiết niệu, lao amăng hruh dlô. Ba truh tơlơi anai lĕ yua mơng kman lao. Tui gah bruă ia jrao, ba truh tơlơi ruă lao hăng lao gah rơngiao kơsô̆ lĕ kar kăi samơ̆ bruă pơčrang lăng tơlơi ruă lao gah rơngiao kơsô̆ juăt tơnap tap ƀiă. Tal sa lĕ yua hơdôm sang ia jrao ƀu đing nao hơdôm anŏ juăt ƀuh blung a. Dua dong lĕ anŏ pơglăi blung a mơng tơlơi ruă kơsô̆ juăt ƀuh tong ten ƀiă anun lĕ pơtuk na nao, ƀlĕ ia khak, bơ hơdôm tơlơi pơglăi blung a mơng tơlơi ruă lao gah rơngiao kơsô̆ juăt tơnap ĕp ƀuh, kar hăng ruă lao ƀlĕ ia anah amăng kơsô̆. Blung hlâo mơnuih ruă kơnong mưn ƀu-ai buai đôč tơdơi anun ƀlĕ lu ia anah lơm tơnap suă jua kah mơng ba nao khăm. Tơlơi anai ngă kơ ƀing ơi ia jrao ƀu djơ̆ gah anom bruă pơjrao brơi ruă kơsô̆ ƀu đing nao ôh. Hăng ƀing mơnuih ruă, sang ia jrao pơjrao brơi ruă kơsô̆ juăt phĭn X-Quang ƀudah pơčrang lăng amra ƀuh mơtăm, mah ia ƀlĕ amăng kơsô̆ ƀiă đôč. Samơ̆ tơdah sang ia jrao ƀu hơmâo phĭn X-Quang ƀudah pơčrang lăng, kơnong him lăng lĕ tơlơi ruă pơtuk drăp đôč.

- Tơlơi ruă lao gah rơngiao kơsô̆ juăt wol hăng hơdôm tơlơi ruă pơkŏn. Yua anun ngă hiưm pă kiăng thâo ruă lao gah rơngiao kơsô̆, ơ ơi ia jrao ?

Ơi ia jrao Rmah Lương: “Ră anai, ruă lao ƀơi tut tơlang tơleh lĕ tơlơi ruă juăt wol ƀiă mă hăng hơdôm tơlơi ruă tut tơlang tơleh pơkŏn. Pơhmutu lĕ ruă ayiăng, ruă tơlang rŏng, ruă tơlang pha, ruă tơ-ut…Hơdôm anih ruă anai, ƀing mơnuih juăt ruă tơlang tơleh juăt wol biă mă. Yua anun, lơm nao khăm, ơi ia jrao kơnong him lăng hlâo ruă tơlang tơleh đôč. Hăng lơ̆m mă ia anah amăng tut tơlang pioh pơčrang lăng kah mơng thâo lĕ ruă lao. Yua anun, pơsit tong tơlơi ruă lao gah rơngiao kơsô̆ tơnap tap biă mă hăng hơdôm boh sang ia jrao ƀu hơmâo djop măi mok. Ƀơi sang ia jrao pơjrao ruă kơsô̆ tơdah pơjrao mơng 1-2 wŏt hrơi tơjuh, sui hloh pơ yŭ ha blan, yua lu ia jrao kiăng plai ƀiă ruă mơ̆ ƀu suaih, hơdôm nam ruă gah rơngiao ăt dŏ hơnong, phĭn X-Quang ƀu pơplih, anai lĕ tơlơi ruă lao yơh.

- Tơlơi tơlơi ruă lao gah rơngiao kơsô̆ tơdah ƀu ƀuh tañ hăng ƀu pơjrao hĭ hmao tlôn amra ba truh tơlơi hơget, ơ ơi ia jrao ?

Ơi ia jrao Rmah Lương: Tơdah mơnuih ruă kaih ƀuh amra pơglăi kơtang biă mă, tal sa lĕ ruă lao amăng hruh dlô, dua dong lĕ ruă lao ƀơi tơlang tơleh. Yua kman lao amra ƀong amăng tơlang, ngă mơnuih ruă amra djô ƀudah ƀu dưi rơbat nao rai dong tah, tơlơi anai amra ngă glêh tơnap brơi kơ sang anŏ hăng mơnuih mơnam. Hăng tơlơi ruă lao amăng hrưh dlô, mah ƀuh tañ ƀiă ăt amra bơbeč sat nao mơnuih ruă, rơnang amra ngă wing amăng akŏ dlô, kơtang dong amra ngă hưt bưt mơtăm yơh.

- Ră anai bruă pơjrao brơi mơnuih ruă lao gah rơngiao kơsô̆ hiưm pă ơ ơi ia jrao, hăng kiăng prap pơgang tơlơi ruă anai hiưm pă ñu ?

Ơi ia jrao Rmah Lương: Tui hơdră pơjrao ră anai mơng Ding jum ia jrao lĕ bruă pơjrao brơi mơnuih ruă lao hăng ruă lao gah rơngiao kơsô̆ ăt hrup mơn, kơnong phara kơ hrơi mông. Pơhmutu ruă lao amăng hruh dlô, ruă lao ƀơi tơlang tơleh ƀudah ruă lao ƀơi dua anih pơ glông, hrơi mông pơjrao brơi amra sui ƀiă, 12 blan, bơ ruă kơsô̆ tui juăt ƀuh pơjrao kơnong 6 blan đôč. Mah wŏt lao hạch ăt kiăng pơjrao brơi 12 blan mơn. Yua hrơi mông pơjrao sui yua anun lu mơnuih ruă ƀu anăm mơ̆ khŏm pơdơi hĭ. Ia jrao pioh pơjrao brơi ăt kiăng hơmâo ƀiă biă mă ñu 2 djuai jrao pơ glông, lơ̆m mơñum jrao ngă mơnuih ruă ƀu-ai buai yua anun amuñ ngă ƀing gơñu pơtah tai. Yua anun, mơnuih ruă gir run kah mơng dưi.

Bruă pơgang tơlơi ruă lao hăng ruă lao gah rơngiao kơsô̆ lĕ kar kăi mơng. Bruă pơgang klă hloh lĕ tlâ̆o BCG brơi kơ ƀing čơđai blan blung a tơdơi kơ hrơi tơkeng. Laih dong, lơm ƀuh hơdôm tơlơi pơglăi mơng tơlơi ruă lao khŏm nao khăm, pơčrang lăng hăng pơjrao brơi hmao tlôn kiăng kơ bĕ hĭ kman lar hyu amăng sang anŏ hăng mơnuih mơnam./.

- Hai, bơni kơ ih ơi ia jrao hŏ!