Tŭ sầu riêng geh tăc uă mờ lơgar ndai tàm drà lơgar Lo, cau lơh broă sa càr Dăk Lăk chờ hờp ngan. Sầu riêng geh tơnhàu uă, geh giă neh cèng wơl cồng nha lơh sa uă ai uă hìu bơnhă in. Bơh ndo, uă cau neh prăp jơnau gơn kơnờm lơh pas bơh plai chi do. Lồi nam lài, ồng Bùi Quang Tuân ơm tàm ƀòn drà dềt Phước An, kơnhoàl Krông Păch neh ờ kơlôi sơnơng koh sang jơh tơn 7 sào kơphê nàng ai ù tam sầu riêng. Ồng Bùi Quang Tuân, đơs: Tŭ do gam tam gơl chi tam bơh kơphê tus tam sầu riêng. Tài bơh chi do neh geh tăc uă mờ lơgar ndai den tàng rơ̆p cèng wơl cồng nha lơh sa uă.

Ờ gŏ lơh jăt ală jơnau bơto sồr bơh gah lơh broă geh gơnoar dê, uă cau lơh broă sa tàm càr Dăk Lăk gam koh kơl ală tờm chi tam ờs mờng bơh yau nàng tam sầu riêng tàm kàl mìu do. Ồng Trần Xuân Quyền, Củ tịc Anih duh broă Làng bol xã Ea Tar, kơnhoàl Cư Mgar, càr Dăk Lăk pà gĭt, jăt rơndăp ù tiah, tus nam 2025, bă ù tam chi sa plai bơh xã dê pơgăp 500 lồ, mìng là tam sầu riêng lơm. Bulah bè hơ̆, tus tơngai do bă ù tam sầu riêng neh sơrlèt rlau uă ngan mờ rơndăp ù tiah ai tam. Ồng Trần Xuân Quyền, đơs: Tàm ală nam do, bă ù tam chi sa plai xã dê, is ồn là bă ù tam tờm sầu riêng gơguh tai uă ngan. Bơh 500 lồ tŭ do geh mờr 800 lồ, tàm hơ̆ mờr 500 lồ sầu riêng neh geh plai. Gam wơl tam bơrlŭ bal tàm ală sươn kơphê, tiêu mờ ală bơta chi tam ndai.

Jăt khà kờp pa ngan rlau jơh bơh Sở Broă lơh sa mờ Bơtàu tơngguh Ƀòn lơgar càr Dăk Lăk dê yal, jơh gùt càr tŭ do geh mờr 33 rbô lồ sầu riêng, gơguh mờr 10 rbô lồ pơndrờm mờ nam 2022. Mờ bă sầu riêng do, sầu riêng lơh geh mờ khà sầu riêng neh sơrlèt rơndăp ù tiah ai tam mờ kung gam pơn jăt tai gơguh. Bulah bè hơ̆ mờ broă tam gơl gơcèng bơta lơh is dồ êt mờ rah rài, ờ geh tơrgùm bal rơ̆p gơlam tus bơta ờ ndrờm bal tàm ătbồ bơta niam, phan bơna kal ke nàng lơh geh ală bơta tăc mờ lơgar ndai, gơrềng tus priă jền gah phan kung gam mpờl tơnggŏ sơl. Ồng Nguyễn Hắc Hiển, Kwang ătbồ Ci Kụk Tam phan mờ Sền gàr phan tam càr Dăk Lăk kơlôi rơcăng bè do: Màh tiah tam sồr êt ngan là bơh 10 lồ, lơh sa jăt gùng sră cơng tàng mờ pal geh bơta lơh bal, pal cih tàm sră pơ àr hìu làng bol lơh broă sa…Broă lơh bol he dê dềt, bă ù dềt dồ êt mờ gam rah rài tai nàng tơl bơta tăc mờ lơgar ndai den là kal ke ngan. Ngan ngồn tiah tam dồ êt rah rài den jăt ngui ndrờm bal gơguh jak măy mŏk dê kung kal ke sơl. Bơto pơlam bè sền swì kòp bơtờp, broă ătbồ bơta niam, broă ngui dà sơnơm tàm broă lơh sa sươn sre mờ geh bal ală broă pik tơnhàu kung kal ke ngan sơl.

Jăt ồng Đặng Bá Đàn, Kwang ătbồ Cơldŭ lơh broă Anih tờm Dong kờl bơto pơlam broă lơh sa sươn sre tiah đah Jum tàm gùl lơgar mờ Tây Nguyên gơ wèt Ƀộ Broă lơh sa mờ Bơtàu tơngguh Ƀòn lơgar dê, den broă tam gơl tus tam sầu riêng dồ bă ờ geh kơlôi sơnơng, ờ geh bơta kờp dŭ, ờ geh bơta gròi sền, ờ jăt pơlam gùng bơh ală anih lơh broă ờs mờng dê bè tŭ do den rơ̆p gơlời wơl uă jơnau gơ aniai. Ờ hềt kờp, bơdìh mờ Việt Nam, sầu riêng mŭt tàm drà kă bro lơgar Lo tŭ do gam geh ală tiah phan lơh geh bơh sươn sre tàm pơrlòng kràñ ngan là: Thái Lan, Philippines…Bè bơtàu tơngguh gah phan sầu riêng, ồng Đặng Bá Đàn, đơs là: Pal jăt gùng dà sơngka sền gàr, niam sàng goh, jăt gùng dà hữu kơ vi siñ, geh tơl jơnau sồr jăt màh tiah tam, ală broă lơh phan niam. Is ồn broă lam lơh pal lơh bal geh mờ ală mpồl lơh sa kă bro tăc mờ lơgar ndai, mpồl lơh sa kă bro lơh phan mờ cau lơh sa.

Cau lơh broă sa kờñ pal kơlôi sơnơng nền, kờp dŭ kơrhia tài bơh bơh tŭ ơn tờm sầu riêng tàm ù nàng tam, tơngai jŏ jòng ngan tus 5, 6 nam hơ̆ sồng geh plai gơ ai sa nam sơnrờp. Jơnau geh wih geh wơl tam koh, koh tam geh sùm jăt bè jơnau “gŏ cau dê sa bùm he kung tui wơu lòt tờ sơl” tàm Dăk Lăk dê đơs is, mờ Tây Nguyên dê đơs bal neh cèng wơl ală jơnau gơlơh muăt jrùm ngan.

Tŭ do, ală cau tam tờm sầu riêng tàm càr Dăk Lăk gam tơrgùm sền gàr tờm nàng geh cồng nha bal mờ bơta niam geh uă rơlao tàm kàl tơnhào pa tus. Bơdìh mờ ală bơta kơlôi rơcang bè bơta chài: koh ntê, pŏ ù, uă làng bol lơh broă sa gam kơlôi rơcang tàm broă bơtơl phơng, ngui phơng hữu kơ tàm tơngai lơh pràn wơl suơn sầu riêng bè lơi nàng geh cồng nha. Nàng hơ wơl jơnau do, cau lơh ƀăo tàm gah jơnau đơs do neh geh dơ̆ lùp Tiến sĩ Phạm Công Trí, cau gĭt wă jrô broă lơh sa sươn sre ù tiah ƀòn lơgar kơ̆ kơl jăp bè ală jơnau pal kah tŭ ngui phơng hữu kơ vi siñ tàm tơngai lơh pràn wơl suơn sầu riêng.

Ơ Tiến sĩ Phạm Công Trí, phơng hữu kơ geh lơh bơh ală phan tơlik tàm ù geh gơnoar bè lơi gơwèt mờ broă lơh gơguh phơng ai tờm sầu riêng in tŭ tam bơrlŭ bal mờ ờ uă bơta phan tam ndai?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: “Tờm sầu riêng geh tam bal mờ ờ uă bơta phan tam ndai lơh geh dùl bơta niam gơdờp ngan. Tàm bơta tam gơl trồ tiah, trồ tiah ờ niam den suơn tam phan bè do geh dong kờl làng bol sền gàr sơnka tờm sầu riêng ƀuơn rơlao. Geh pơnrơ ngan bè nam pa do, ală tiah geh bơtô tờm sầu riêng nha gơtìp sèt den bơta niam ù mờ hữu kơ geh uă ngan. Rơyas tờm sầu riêng mờ ală bơta phan tam ndai pràn ngan. Tàm tŭ tàm ală tiah ơnàng rơlao mờ làng bol jì kloh ñhơ̆t den he sền gŏ gơlik geh bùi mờ geh tơngŏ sràt ù. Bè hơ̆ loh làng là hữu kơ geh kwơ màng ngan tàm suơn tam phan. Mờ dùl bơta tơngŏ kung gŏ loh làng ngan là tŭ hữu kơ bal mờ ală vi siñ geh kwơ lơh ndrờm bal tiah kis tàm suơn kung niam, den tàng ală tiah ồm tềng tờm bŭ lah gơtìp mơya kung gam tàm bơta geh sền gròi niam. Den tàng làng bol he pơn jăt tai ngui hữu kơ geh vi siñ geh kwơ lơh sền gròi tiah kis bơsềt Phitoptora mờ ală bơta bơsềt ồm ờ hoan lơh aniai den kòp ồm tềng tờm geh sền gròi”.

Ơi, bè Tiến sĩ pa mblàng yal hữu kơ tàm ù geh lơh ồm bơh ñhơ̆t niam ngan. Mơya, nàng ngui geh cồng nha rơlao tai, tơnguh phan bơkah mờ tơmù bơsềt kòp kung gam pal geh bơtơl hữu kơ vi siñ sơl?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: “Bol añ đơs là hữu kơ kung gam ờ hềt tơl, bơnah uă jăt jơnau sền tăp ù mìng rơ̆p geh 20 phơng mơ, den tàng gơwèt mờ tờm sầu riêng den he pal tơnguh hữu kơ rơlao. Tàm hơ̆ uă ngan là tiah jăt gah nha, he pal kah là pal lời geh ñhơ̆t di mờ bơta ñhoa mờ he sih tai phơng hữu kơ vi siñ hơ̆ sồng geh. Bè hơ̆, hữu kơ vi siñ rơ̆p lơh 1 tăp ù tơl ram, niam geh tơl vi siñ vật geh kwơ den tŭ hơ̆ he hơ̆ sồng ai phan bơkah ơn tàm ù pa lơh, hơ̆ sồng tờm sầu riêng jồp tơl phan bơkah mờ lơh geh kàl lơh sa tơnhào uă. Bơh broă sền mờ nha bal mờ bơta gŏ bơh tờm sầu riêng tơnơ̆ tŭ tơnhào den do là 1 broă lơh nàng lơh pràn wơl ƀuơn ngan mờ mŭt tàm kàl pa niam ngan. Añ đơs wơl dùl dơ̆ tai, hữu kơ lài ngan neh ai gŏ geh cồng nha tàm suơn, mơya he kung gam pal bơtơl tai tài tŭ do khà hữu kơ vi siñ he geh mìng rơ̆p tàm khà ờ hềt geh tơl nàng geh bơta niam ngan ai suơn tờm sầu riêng kung bè ală phan tam ndai in”.

Ơi, di bè hơ̆, tŭ ngui phơng hữu kơ vi siñ tàm tơngai lơh pràn wơl suơn tờm sầu riêng den làng bol pal kah ală bơta lơi ơ Tiến sĩ?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: “Bè hữu kơ vi siñ, kơ̆p kờñ làng bol he pal kah, lài ngan là hữu kơ vi siñ dong kờl lơh ù mờ tiah kis ƀuơn nàng ai suơn tờm sầu riêng he in geh tơl pràn mờ lơh ndrờm bal bè đah bơta phan geh kwơ, hơ̆ là tơmù bơta tu kòp lơh aniai. Den tàng tàm tơngai tơnơ̆ tŭ tơnhào jơh plai sầu riêng den he pal lơh kloh mơ suơn mờ broă koh ală boai gam jơkah nàng kloh niam, lơh kloh tềng tiah ù nàng dong kờl ală hữu kơ lơh ồm mhar rơlao. Di lah kàl prang khà nha pàs geh uă lơh ờ niam tus mờ mŏ kơnàp den tŭ lơh pràn broă lơh bè hơ̆ den dơ̆ ƀồm tơnơ̆ tŭ tơnhào rơ̆p lơh kloh mờ lơh ndrờm bal vi siñ jăt mờ broă lơh geh kwơ kung bè lơh pràn nha pàs tàm suơn, ală hữu kơ geh bè ờs tàm suơn geh tam gơl gơs hữu kơ lơh ù geh mƀùr niam mờ lơh gơmù sràt. Ală rơyas dềt geh căt wơl mờ geh sền gròi, geh sền gàr den tàng bơta ran, ồm rơyas gơmù uă ngan. Tàm uă bơta làng bol lơh broă sa bañ ƀồm sơnơm hoă họk tàm tiah ù mờ he kung gam geh dùl bơta niam tàm suơn ndrờm bal. Bơta dơ̆ bàr là he gơtùi pơgồp bal sih phơng hữu kơ nàng lơh niam ù den broă he ƀồm hữu kơ tàm broă lơh niam ù bè hơ̆ kung dong kờl lơh geh cồng nha rơlao. Mờ bè ờs di lah sùh iò ƀuơn den bol añ lam sồr là ƀồm bàr dơ̆ ngài bal bơh 15 tus 20 ngai den bè hơ̆ neh lơh pràn wơl suơn sầu riêng in. Broă lơh ồm nha pàs niam mờ ală bơta bơsềt kòp neh geh sền gròi den bè hơ̆ he neh dong kờl broă lơh kloh suơn mờ ală siñ họk sơndră geh cồng nha. Tàm kàl mìu he ƀồm bơh 2 tus 3 dơ̆ tai, mơya tàm tơngai do kwơ màng ngan. Gam tàm tŭ trồ ù bơta sùh uă, bơsềt vi siñ geh uă mờ pơn jăt tai broă lơh pràn ală nha pàs ồm, lơh tam gơl hữu kơ sền gròi ală vi siñ vật geh kwơ in”.

Ơi, dan ưn ngài Tiến sĩ Phạm Công Trí bè ală jơnau pa yal do!