Tơnơ̆ rlau 20 nam đềt mềr mờ tờm kơphê, ồng Trần Hồng Minh ơm tàm sơnah ƀòn Ea Kao, càr Dăk Lăk sền gŏ broă ngui uă sơnơm hóa họk lơh ù ngai sơlơ kră kơldang, cồng nha lơh geh gơmù uă ngan. Bơh nam 2018, ồng lơh nền tam gơl tus lơh sa hữu kơ, lơh bal mờ mpồl lơh sa kă bro nàng lơh jăt broă pơlam lơh siñ họk ndrờm bal. Bulah cồng nha lơh geh gơmù dồ êt sơl tàm tơngai bơh sơnrờp, mơya tam gơl wơl, giă tăc kơphê hữu kơ sùm jơnhoa rlau tàm drà bơh 5 rbô tus 20 rbô đong dùl kĭ, dong tơngguh priă lơh geh mờ kơ̆ kơl jăp rài kis. Kwơmàng rlau, ù sươn rơhời kis wơl, tờm kơphê pràn kơldang, ờ huan tu kòp, gơmù uă ngan priă tă sơnơm sền gàr phan tam.

“Tàm ală nam sơnrờp kung tìp bàr pe kal ke sơl, bè sơnơm gơsơ̆t tu den he pal tam gơl bơh sơnơm lơh bơh dà sơnơm sơnơm lơh bơh siñ họk, mơya dùl bàr pe nam tơnơ̆ den neh gơ rê wơl bè ờs. Bơh nam 2018, añ sơnđờm mŭt lơh den nam 2019 tus tŭ do den añ lơh sa jăt gùng dà broă lơh hữu kơ ƀươn ƀoài ngan”.

Càr Dăk Lăk tŭ do geh rlau 45 rbô lồ kơphê geh sră cơng tàng kơnhăp jŏ, geh tus rlau 22% bă kơphê gùt càr dê. Lơh gơlik kơphê tàm càr gam tam gơl pràn kơldang jăt gùng dà geh jòi gĭt anih lơh, geh ală jơnau sồr, bơta kwơ uă. Ồng Y Minh Niê, ơm tàm ƀòn H’Đing, sàh Ea Tul, càr Dăk Lăk đơs là, tŭ lơh gơlik kơphê jăt ală jơnau sồr, bal mờ cèng wơl bơta kwơ uă rlau bè lơh sa, cau lơh broă sa gam geh kwơ uă bơta.

“Sơngka sền gàr chi jăt gùng dà kơnhăp jŏ, he ngui phơng sih siñ họk den geh uă ngan bơta kwơ ai să tờm mờ chi tam in. Lài ngan là gàr niam pràn kơldang tŭ sơngka sền gàr kơphê tàm ală tŭ tam. Dơ̆ bàr là lơh gơlik geh phan bơna kloh ai cau ngui sa in mờ sền gàr bè tiah ơm kis tai”.

Mùl màl pà gŏ, tŭ cau lơh broă sa ngui phơng hữu kơ vi siñ ala rơhời phơng hóa họk, ù geh lơh tam gơl wơl, ală phan kis dềt tàm ù lơh broă niam rlau. Bal mờ hơ̆, broă lơh tơrlòng uă chi tam, uă nsrum nha gam geh hòi jà rề ơnàng lơh uă, dong gàr sùh iò, gơmù klàr cò pơrdô ù, mơkung tơngguh jơnau tơl pràn kong jai bơh sươn chi dê tềng đăp tam gơl nhơm trồ tiah. Ồng Lưu Tiến Hiệp ơm tàm thôn 5, sàh Ea Tul, càr Dăk Lăk yal broă lơh bơh hìu bơnhă dê bè do: “Tam bơrlŭ bal tờm sầu riêng mờ kơphê, tam tai ñhơ̆t nàng ròng siam kơnrồ. Tờm kơphê kis dờng is, chi bơnung geh sơngka sền gàr phơng kơnrồ uă, dong chi che hòn dờng niam. Tŭ ñhơ̆t jơnhoa tai den pès lơyah, ai sơnơm hoá họk den ngui dồ êt gời, ƀồm jăt tơngai ờs mờng gời lơm”.

Bơh ală broă lơh tơrlòng lài ngan ngồn neh geh lơh jăt, gơtùi gŏ gùng lòt hữu kơ kơnhăp jŏ cèng wơl cồng nha bàr dơ̆, tơngguh priă phan bơna, kơ̆ kơl jăp phan kis tàm sươn chi. Jăt Tiến sìh Phạm Công Trí, broă lơh tàm pơnring phan kis tàm ù là bơnàng jă ai ătbồ kòp bơtờp aniai kơ̆ kơl jăp in.

“Jơnau uă tờm lơh geh anih hữu kơ mờ ală jơnau phan kis li la ngan. Ală phan kis dềt hữu kơ dong lơh lề, lơh tơn lề sồ siă nha ñhơ̆t chi che gơgơs phan hữu kơ, dong ai ù in niam rlau mờ chi kis dờng niam sùm”.

Bơh ală broă lơh mùl màl gơtùi gŏ, tŭ lơh sa jăt gùng dà hữu kơ, làng bol lơh broă sa suơn sre ờ mìng tơrmù geh tu kòp mờ gam brồ guh bơta pràn kis ù dê, geh sùm ndrờm bal bơta niam tàm suơn tam phan. Mơya, nàng broă atbồ bơta aniai mùl màl kơl jăp, pal wă di mờ ngui di ală broă lơh jăt gùng dà bơta chài dê, tàm hơ̆ uă ngan là ngui phan siñ họk mờ lơh jăt broă lơh tam phan di pal. Nàng lơh loh tơngu me do, cau ai tơngit jơnau đơs do neh geh dơ̆ lùp Tiến sìh ồng Phạm Công Trí, cau git wă jrô broă lơh sa suơn sre tàm càr Dăk Lăk dê. 

Ơ Tiến sìh ồng Phạm Công Trí, tàm broă lơh kơphe hữu kơ, broă atbồ bơta phan lơh aniai kơl jăp geh gơnoar bè lơi gơwèt mờ bơta pràn ù bal mờ phan tam?

Tiến sìh Phạm Công Trí: “He gŏ là tŭ khà hữu kơ tàm suơn gơguh uă den ală bơta bơsềt kòp kung di gơlan gơguh sơl, den tàng broă ƀồm men vi siñ geh bơta pràn tam dră tus den dong kờl lơh ndrờm bal wơl ală bơta kòp rơ̆p ờ geh tai, ndrờm bal cồng nha đah vi siñ vật, ală bơta lơh aniai bè kòp gơmù uă ngan. Jơh ală phan tam tàm suơn geh hòn gơs niam, bơh tờm kơphe, tiêu, sầu riêng ndrờm niam lơm”.

Ơi, ồng gơtùi đơs loh rơlao tài bè lơi broă ngui vi siñ vật geh dong kờl rơcang kơrian mờ tu kòp mờ lơh geh bơta phơng niam nàng tờm kơphe in?

Tiến sìh Phạm Công Trí: “He gŏ là dùl tơngai jŏ ngui ală bơta dà sơnơm den broă tơrdih lề laă bơta phan trung, vi lượng ờ hoan geh nàng ai phan tam in gam gơtìp kal ke. Broă tơrgùm geh lân mờ ală bơta khih tàm ù ờ hềt geh bơsong niam. Vi siñ bơsong pràn ală bơta kră geh tàm ù tus mờ bơta ƀuơn niam nàng tờm phan tam in jồp là dùl bơta pràn niam. Vi siñ kung dong kờl bơsong ală bơta gam gơlời lơh khih bè là cadimi, trà, lòs dong kờl suơn tam phan in geh kơl jăp niam. Den tàng broă làng bol lơh broă sa ngui men vi siñ lơh niam tơl ală bơta bè đah hữu kơ do in”.

Ơi, di bè hơ̆ tŭ lơi là gơdờp ngan nàng làng bol lơh broă sa sih phơng ha là ƀồm vi siñ, ơ ồng?

Tiến sìh Phạm Công Trí: “Geh bàr tŭ kwơ màng ngan, lài ngan là tàm kàl mìu, hơ̆ là tŭ trồ mìu ndrờm bal, ù neh sùh, bơh nhai pram, nhai prao. Tŭ trồ neh jơh mìu là tŭ sih phơng hữu kơ vi siñ nàng lơh geh bơta niam tàm ù ƀưn ngan mờ bơta niam vi siñ vật in niam ngan nàng tờm ròng plai, bơkào mờ hòn gơs niam tàm kàl mìu. Dơ̆ bàr, kung kwơ màng mờ geh uă ngan hìu làng bol lơh broă sa suơn sre lời gời ha là ờ hềt lơh, hơ̆ là sih phơng tàm kàl mìu. tơnơ̆ mờ tŭ dùl kàl mìu mờ tờm neh geh lơh bè hơ̆, den ù neh ờ ndrờm bal. Di lah tàm kàl prang mờ he ờ ai tơl hữu kơ vi siñ den ù ờ tơl uă ngan bơta ndrờm bal hữu kơ vi siñ bè hơ̆, den kung ờ geh kwơ sơl, ƀuơn gơtìp aniai tài mìu ờ di kàl ha là rài trồ tiah mrềt, tài trồ prang uă ngan. Den tàng, bol añ dan pơlam làng bol lơh broă sa suơn sre ngui hữu kơ vi siñ tàm kàl prang, ngui tàm dơ̆ tuh dà sơnrờp ngan ha là dơ̆ tuh dà lồi dŭt in. Pơgồp bal mờ tuh dà bè hơ̆ den ndrờm bal ù. Tŭ mờ làng bol lơh broă sa suơn sre pa ngui hữu kơ vi siñ kàl prang geh cồng nha ngan hơ̆ là ngui tàm kàl mìu lồi kàl. Tơnơ̆ mờ tŭ neh jơh pic plai, lài mờ tŭ jơm bồr tờm den he ngui hữu kơ vi siñ mờ tuh dà dơ̆ sơnrờp den ƀuơn ngan. Di lah bè ờ geh mìu ờ di kàl, tơl khà sùh tàm ù ha là he lơh ờ thàn tuh dà dơ̆ sơnrờp là ngui hữu kơ vi siñ den dong kờl lơh ndrờm bal ù mờ bơta niam tàm rơyas niam ngan. Bè hơ̆, ngui hữu kơ vi siñ di den he geh dùl tiah kis geh cồng nha ngan”.

Bơdìh mờ phan vi siñ, gam geh bơta phan lơi nàng dong kờl suơn kơphe tam dră niam rơlao mờ tu kòp mờ tam gơl trồ tiah lah ờ ơ ồng?

Tiến sìh Phạm Công Trí: “Broă tam phan geh ai bơh tàm bơta pràn ù, prăp gàr ù mờ dà, lơh geh wơl uă bơta siñ họk bal mờ ù tiah niam krơi is bơh brê dê. He pal lơh bơta niam ù tiah bè lơi nàng suơn kơphe geh uă tăp mờ geh dờp bal bơta niam siñ họk đah ală bơta phan tam tàm suơn, dong kờl tờm kơphe mờ ală phan tam ndai ndrờm geh cồng nha niam ngan. Hơ̆ là bơta niam tàm suơn he dê, pràn tam dră mờ bơta kră tus mờ broă tơrmù ờ uă ngan ală bơta tam gơl bè sùh iò, bơta duh, niam vi siñ vật tàm ù mờ rơyas bal mờ bơta pràn ù, dong kờl tờm kơphe ờ gơtìp aniai bơh bơta sùh dà uă ir, kung gam tàm khà niam, bơta rềs àr ờ geh tơnhào, tam gơl bè cồng nha ờ uă tàm khà mờ làng bol lơh broă sa suơn sre geh dờp gơtùi”.

Ơi, dan ưn ngài Tiến sìh Phạm Công Trí bè tơngu me bơh dơ̆ boh bơr do.